Текст
                    МАЛИТИ
БАСО
УАДЗИМИСТЄ


Отсканировано в январе 2014 года специально для эл. библиотеки паблика «Бєрзєфцєг» («Крестовый перевал»). Скангонд єрцыд 2014 азы январы сєрмагондєй паблик «Бєрзєфцєг»-ы чиныгдонєн. http://vk.com/barzafcag
МАЛИТИ ВАСО УАДЗИМИСТЄ
Радзурдтє, пъеситє, тєлмацтє ДЗЄУЄГИГЪЄУ 2008 МАЛИТИ БАСО УАДЗИМИСТЄ
84 B Рос-Осет) М-17 Малити В. М—17 Уадзимистє: Радзурдтє, пьесєтє, тєлмацтє. — Дзєує- гигьєу: Ир, 2008 - 383 ф. Малиев В.Г. Произведения 13ВИ 5-7534-1110-х (978-5-7534-1110-5) В новую книгу Васо Малиева вошли рассказы, пьесы как самого автора, так и переводы пьес Шекспира «Отелло» и «Гамлет*, а также переводы сти- хотворений японских поэтов. ^4702010106-18 л лв «* „ Рп. п#% . ММ131@3)-08 6~08 ^ (* Рос°сет> © ГУП РСО-Алания «Издательство «Ир», 2008 © Малиев В.Т., 2008 © Гаппоева Н.У., оформление, 2008 15ВЫ 5-7534-1110-х (978-5-7534-1110-5)
Радзурдтє ЛЄГМАРД 1 Къєразги євгитє єркалдєнцє, керамикон минкъий вазє рас- хъиудтєй скъаппи сєрєй єма ниппурхєй тєгєл сєститєй пъол- бєл. Нє, е талинги нє уидта уонити — є сєри хъанзи цидєр дадзинти дзєнг-дзєнгєй сє єнкъардта. Тєрхонгєнєг адтєй єхує- дєг, тєрхони унаффє єнхєстгєнєг дєр єхуєдєг адтєй. Євде- сєн — еунєг єхе уод, є зунд — зулунгєнєг, є къох — мастесєг. Режиссер рагєй кєбєл фєгъгъуди кєнуй, уєхєн трагедийи нивтє сцени єрєвєруни агъоммє є сєри куд сфєлундуй, уотє е дєр нур уал єма уал анзи є гъудити дардта аци єхсєви євеллон цаутє, є цєститєбєл уадєнцє галлюцинацийи уєнгє, уидта сє є фуни. Тарстєй єма сємє бєлдтєй. Єрмєст є сєнтти ка цардєй, еци маруни цау минкъий цємєйдєрти хецєн кодта єцєгдзинадєй: зудта, минкъий уати цуппар фарси єхсєн куд тухгин ниййараудзєй топпи гєрах, унгєг къуммє ке бахсунцє, еци цєф домбаййау єхе къолтє- бєл куд хуайдзєй. Зудта, игъуста еци єверхъау гъєр, фал уєд- дєр, єцєгєй ци фегъуста, е єбуалгъдєр адтєй. Къєразги євгитє ке єрєгъзєлдзєнцє, вазє скъаппи сєрєй ке фесхъиудзєй, е раздєр є гъудий кєрон дєр не ’рцудєй, єма имє нур еци гъуд- даг фєккастєй, сєригъунтє арц кємєй сбадунцє, уєхєн нєуєг хабарау. Топп є къохєй єрхаудтєй, є тєккє къєхти буни змал- дєй цидєр уєззау, сау, фал имє кєсун не ’ндиудта — е адтєй є уосє Гєтєринє. Лєг комхєлеуєй, цавддорау лєудтєй єма ним- дзастєй, уєдєйти силгоймаг кєми хустєй єма дууєхстони дуує дзухи кумє кастєнцє, уордємє. Нє гъуди кодта, Гєтєринє хуссєнєй куд рахаудтєй, уой дєр, ци фєцєй, уой дєр нє лє- дєрдтєй. Є бауєр єма є зунди єппундєр неци адтєй — єнкъардта єрмєст є зєнгти хєцъєфти диз-диз — цума сє еске тухєскъуд кєнуй, уоййау нийтинг єнцє, сє диз-дизєй зєрдєбєл єфтаунцє мєлєтдзаг єрхун, єма хуссєнєй уой єхсєн пъолбєл уєгъдєгєлст сау дзаумайау ци єгєрон уєззау цидєр лєууй, уой дєр стєфуй е скъелтєй, зєнхєй зєгєлєйхудау стонун ка нєбал комуй, уонєй. Гєтєринє, Гєтєринє... Къєхти бунєй диздизгєнгє єнахур, єнєбанцайгє уолєнтєй цєуй аци ном. Гєтєринє, Гєтєринє... Е ’ссугъта єхсєвдарєн цирагъ єма фєййидта: пъолбєл радар- гъєй Гєтєринє, є сєр є усхъєбєл лємєгъ єндзавдєй, уотемєй. 5
Е ’взаг дзєвгарє ралєстєй є гъєлєсєй, єма уотє зиидтєй, цума ’й дєндєгти єверхъау хуєстєй ємбесбєл рахауикєнуимє гъавуй. Е ин є цєсгом кодта никки гъезємархуздєр. Є уєле кєрдєгхуз цилле єхсєвдарєн хєдонє, — тогєй сау гъолєнттє. Пъолбєл дєр є фалєбулай тог лєсєнтє кодта фєйнердємє. Хуссєнтє — змєнст, ами гъєрзгє єма хъурдохєнгєнгє ратолє-батолє кодта Гєтєринє, ку фєццєфєй, уєд. Губунмє хєстєг дуує устур реуи астєуєй калдєй тог, калдєй — Гєбули ин є сєх-сєх игъуста... Гєбули ратахтєй уатєй, фал є къєхтєбєл цєуй, уой нє лєдєрдтєй — цидєр тухє ’й є уєлнихти фелваста, зелгє дунгє гъємпи халє куд фелвасуй, уотє — цума си уєзє єппундєр нєййес, єхемє уотє кастєй. Еци єбуалгъ топпи гєрахи єхує- дєг єрбайсавдєй, єма ма є афтед єндар-фєлдесонд райзадєй нигъзєлєг євгти фєдесон дзєгъал-мугъули. Гєбули тахтєй къєп- хєнтєбєл бунмє (є фатер цуппєрєймаг уєладзуги адтєй), фал кумє, уомєн неци зудта. Бунггаг уєладзуги тургъгонди фєллєуд- тєй цидєр єрттивдмє — еу дуари тєккє астєуєй имє єдзинєг кастєй «цєстє». Є зєрдєбєл єрбалєудтєй, аци єндємєкє- сєн єрєги єхуєдєг ке ниссагъта — еу хуцаубони имє єхе бакъо- лє кодта синхаг зєронд уосє, еунєгєй цєруй єма дуар єдасєй байгон кєнун нє фендеуй. «Є цєстє мємє даруй», — рагъуди- кодта лєгмар єма євеппайди рауидта: єгас дуєрттєй дєр имє кєсунцє цєститє, цардєгас цєститє. «Нє, — загъта єхецєн, — етє мє цєститєбєл уайунцє... Мє зунд дзєгъєлтєкєнун рай- дєдта...» Рацудєй гъєунгємє. Сєудари уазал ирдгє ’йбєл єхе ниццав- та, цума ’й райахєссунмє гъавуй. Пъєззу єрбадтєй уодбєл, иуєнгтє єруєззау єнцє. Сєр фестадєй єндзуг къудурон, є тєккє астєу ин никъкъуєрдєй, уєдєйти имє дуарєй ка никъкъех єй, еци авгин цєстє — єрттивта єнахъинон єрттивдєй єма ’й хорх кодта. Єндєр неци єнкъардта лєгмар Гєбули. 2 Раст уоци афонє Мєскуй Горькийи гъєунги сабур къахдзєфєй цудєнцє кизгє ’ма биддзеу. Кизгє адтєй дєргъєлвєс, фал уєд- дєр биццеуи рази ниллєг зиндтєй. Адтєй ибєл уорс цъоппєй жакет, ронбастмє тухєйти хъєрдтєй, ’ма уомє гєсгє уотє зинд- тєй, цума ин унгєг адє кєнуй. Даргъ хєлаф ибєл ємбесонди фе- дудкодта, уєраги фєттасєнтєй дєлємє фєтєндєргєнгє ка цу- дєй, еци итусаст фадгутє нимахстонцє бєрзондскъелє, бєзгин- бун туфлити, къахисти хєццє-еу фєззинниуонцє єрмєст сє тум- бул финдзтє. Е уєнгти змєлд — фєллад, є къахдзєф — уєзбун, еудзурдєй, фєлмєст адтєй игъєлдзєгдзинадєй. Нурма нуртєккє ке бавзурста, бєрєг бєлвурд имисуйнаги хузє ка нєма райста, еци цаути араугє зелдохєй ма сугъдєнцє є рєсугъд цєститє, кєд сєбєл тєнєг єртхотугау рєуєг єрхуни хєрвє бадтєй, уєддєр. — Папє Гєбули! — загъта кизгє єма ниххудтєй ниллєгзєл бєзгин хъурєй, — ходєги ном!.. Єма мєбєл чалма хизє ку єритауонцє, уєдда? 6
Цидєр уодєнцойнаг єхсидзгє адтєй є гъєлєсихатти, ’ма уой лєхъуєн єнкъардта єнахур хузи — кизги дзубанди цума є гъос- тєбєл нє, фал є комикъолтєбєл адгинагау сємбєлуй. Сємбє- луй ємбесонди фєлмєн урзтєй зєрдєбєл, бадуй нихъуєрєнтє- бєл, цєстисуг кєми райгуруй, уой еуминкъий агайєгау кєнуй. — Скєндзєнцє дєбєл дигорон киндзи дарєс, — дзурдта лє- хъуєн єма є нарєг сау бицъоти буни гъазта медбилти худт, — ка- мари къєртрєзтє, цъопходє, єритаудзєнцє дєбєл цилле хизє дєр, єртє бони ’ма єртє ’хсєви ємраст фєллєудзєнє къуми. Нє дин хуєруйнаг дєдтдзєнцє, нє — дон. — Рандє, гириз ма кєнє!.. — Неци гириз кєнун. Кизгє є цуд фєссабурдєр кодта, уєдда єрлєудтєй: — Єртє бони? Єнє дон, єнє хуєруйнагєй? — Уотемєй фєлварунцє махмє киндзити. — ’Ма уоци фєлварєнєй ци рамболунцє? — Рагон єгъдау берє цидєртє рабєрєг кєнуй. -Ци? — Фиццагидєр — киндзє стонгєй цєйбєрцє фєразуй. — ’Ма стонгєй ка цєйбєрцє фєразуй, е ке гъєуй? Кєд е уой- йасє ахсгиаг гъуддаг єй, уєд дин теуа коргє єрцєудзєй. — Нє, мєнмє дєу хузєн кизгє хуєздєр кєсуй. — Арфє дин кєнун. Євзарунмє дєсни дє. — Идарддєр. Е стонгбєл ка бухса, е єхе разєй къєбєр радт- дзєнєй ескємєн — е иуазєгєн, е сувєллонєн. — Куд идардмє кастєнцє дє фиддєлтє! — Иннердигєй ба рабєрєгуй, киндзє зиндзинєдтєн фєразуй єви нє. — Єма зиндзинєдтєбєл ахур ка нєй, уомєн ба ци кєнгєй? — Е ба уадзє ’ма гъезємарє кєна — ке фуд ин єй, магосайєй цємєн фєццардєй. — Логикє! Къєрттєй цъола кємєй нє хауй, уєхєн логикє. — Фал єгасемєй сєйрагдєр 6а — уарзондзинадє. — Е ба ма си кєцирдигєй гъєуй? — Уарзгє ка кєна, е гъуди дєр не ’ркєндзєй уєхєн зинтє. — Єма еци миутє дєуєн дє зєрдємє цєунцє? Юрист! — ’Ма лєгъуз ба цємєй єнцє? Лєудтєнцє Сєйраг телеграфи галауаии даргъ къєпхєнти цори. Гъєунгє бонау рохс адтєй неон цирєгъти рохсєй, єма лєхъуєн хуарз уидта, дес сабургай куд уєрєхдєр кодта кизги єрвхуз цєс- тити гагути. — Єз ба уотє єнгъєладтєн... кєд зєгъун, цивилизаци Кавказмє дєр басмуста. — Айдагъ смодунбєл нє ку ниууагътайдє! — лєхъуєн ниххуд- тєй. — Нє адєм сє рагон курєт раги рагєлстонцє, ерис кєнунцє сєхе культурондєрєй євдесунбєл, се ’гъдєуттє иронх кєнунцє, се ’взагбєл стурзєрдє кєнунцє. — Єз Мєскуй облєстєй идарддєр некєд некєми адтєн, — загъта кизгє. — Дє адєми туххєн мин ести радзорай. — Нє фиддєлтє адтєнцє скифтє, сарматтє, алантє. Мєхе ном 7
дєр уордигєй цєуй — Сєрмєт. Нуртєккє нє рєзти скифтє хъаугъагєнгє ку фєццєйцєуиуонцє, уєд дин єз тєлмацгєнєг уайнє. Ес нємє борхелтє ’ма саухелтє, киристєнттє єма пу- сулмєнттє. — Нур ба мин радзорє дє ниййергути туххєн. — Мє ниййергутє... Мє мадє косуй заводи хуєруйнаггєнєни буфетгєсєй, мє фидє ба — хузесєгєй. Єфсєнфєндаги вагзалмє хєстєг ес еу минкъий будкє, є дуари сєрмє устур дамугъатєй финст: «Фотография». Мєхе зонунгъон ку фєддєн, уєдєй нурмє є царди фулдєр ємбес уоми ’рветуй. Сєумєраги рандєуй єма єрбаздєхуй талингєй. Ниуазгє нє кєнуй, фал уой маст тамакуйєй есуй — спичкє ’й нє гъєуй, еу сигарет иннемєй содзуй. Єй мадзора, хебєлхуєцгє, мєнгє миує ци ’й, уой, мєнмє гєсгє, зонгє дєр нє кєнуй. Гъє- рєй сдзоргєй некєд фєййидтон, хєдзари єй єви нє, уой єрмєст є тамакуй хъуєцєй ес базонєн. Є мизд мє мадємє радтуй, уойфєсте 6а си тамакуй аргъ ракоруй. Ести бєрєгбон нємє ку фєууй, уєд фингєбєл баковуй: «Хуцау, давєггаг фєллойнєй нин сехуар дєр, рєфтад дєр *ма єхсєвєр дєр ма бахуєрун кєнє!».Мє мадє є кустєй фид кенє ба єндєр ести ку ’рбахєссуй, уєд си мє фидє не сахуадуй. Мє мадє загъд самайуй, давєгбєл мє цємєн нимаис, мєхе єхцатєй сє балхєдтон, зєгъгє. Фал папє къєрттєй цъола нє гєлдзуй... Гъетє дин нє хабєрттє... Цума дє мє ниййергутє сєхе кизги хузєн бауарздзєнєнцє, уотє мємє кєсуй... 3 Бон дзєбєх єрбарохс єй, уотє фєххецєнєнцє. Лєхъуєн є билтєбєл єнкъардта кизги билти єнєзєгъгє адгин, сєр зелун ка кодта, уєхєн бандзєвд. Таксий бадун єй нє фєндєадтєй. Цудєй фестєгєй. Фєндєй- адтєй гъєркєнун, къубилеццитєкєнун. Фал гъєунги еугай змєл- гутє фєззиндтєй, єма єхебєл хуєстєй. Сє курс сє фєстаг єхсєвє еумє рарвистонцє. Гув-гув кєнуй Сєрмєти сєримагъз. Є цєститєбєл уайунцє еци єгєнон игъєл- дзєг нивтє, зєлтє, змєлд, аллихузон хуарєнтє схєлє-мулє ’нцє, уони астєу ба арвиайдєнєй бєрєгдєр даруй Таня, Таня Некрасова, є тасгє-уасгє нарєг астєу... Бадзубанди кодтонцє: Сєрмєт дуує къуєрей фєсте є ниййергути хєццє фєстємє єрцєудзєнєй Таняй хєдзарємє, бафедаудзєнєнцє єма сє цард баеу кєндзєнцє. Куд дессаг дє, куд хуарз дє, цард... Сєрмєт ємдзєрєни къєсєрєй ку бахизтєй, уєд фєууидта дуар- гєс зєронд уоси євзуд тарст цєсгом. Фал имє Сєрмєт є медбилти худтєй, худтєй єдулий хузєн, фєндєйадтєй цола незєфхуєрд силгоймаги є гъєбеси фелвасун. Дуаргєс єхе фєстємє ласгє цу- дєй є бунатмє, е ’нгулдзєй стъолмє цємєдєр амудта, цидєр дзурдта, фал Сєрмєт неци игъуста — сєримагъз єхемє хєстєг неци уагъта, єдосє ци фєййидта єма ци бавзурста, уомєй уєл- дай. Уєдда ин цума євеппайди є гъостицавд пъєстутє фелвас- тєй, уотє сєнттє єма имисуйнєгти дуйней ємгув-гув єрбайсав- дєй, єма фегъуста зєронд уоси тарст гъєлєс: 8
— Сашє! Расуг дє єви?.. Телефони хєтєл сесє, уєхецєй дємє дзорунцє. Цидєр бєллєх єрцудєй, Хуцау, табу дєхе- цєн... Сєрмєт фєллєбурдта хєтєлмє, є гъосмє ’й нилхъивта: — Алло! Алло! Еу усмє дзуапп неке равардта. Уєдда зонгє гъєлєс... Дзурд- та є мади хуєрє Фатимє. Дзурдта, зєгъгє, — кудтєй. — Гєтєринє... дє мадє... мє хуєрє... рамардєй... 4 Прокуратури слестгєнєг — єртинанздзуд уорссєр лєг — є азиаг цъундє цєститєй комкоммє єдзинєг кастєй лєгмармє. — Уомєй уєлдай зєгъуйнаг неци дє? — Неци... Мє фурти ма ку фєййидтайнє... — Дє курдиадє ми иронх нєй. Фал бал мин мє фєрститєн дзуап радтє. Гєбули бадтєй слестгєнєги стъолєй минкъий идарддєр ба- дєнбєл. Є уєраги сєртє кєрєдземє — єнгом єлхъивд, уонє- бєл — є армитъєпєнтє, цума є уєраги сєртєн цєвунєй тєр- суй. Єной дєр асєй минкъий єма къєсхур єй, фал нур, ци ад- тєй, е дєр нєбал зиннуй. Єргъєвст сувєллонау — єнєбон. Є сєр є реумє єркъолєй, къахи бунтєй сєригъунти уедєгтємє зир-зир кєнуй, фал єндегєй бакєсгєй е зинтєй бафеппайєн єй. — Еу хат дєр ма дин зєгъун: ци адтєй, уобєл кєдзос зєрдєй ку басєдтай, уєд уой тєрхон бахинцдзєй. — Єз басастєн... Ци ма ує гъєуй... Мєхе къахєй уємє ку ’рбацудтєн... Фєццудєй спички циххит. Гєбули є сєр хєрдмє не систа, фал цидєр хузи уидта, слестгєнєг є сигарети кєронмє зинг куд бахас- та. Тамакуй адгин тєф ахєст лєгєн є финдзи цъєсти смедєг єй, є комидєнттє ниннихъуардта, знєт змєлд бакодта є медбу- нати. Нуриуєигє ин агъаззаг цидєр — уодихуасау єй євєстиа- тєй ка гъудєй, уєхєн цидєр нє фагє кодта, фал є зєрдє уотє хъєбєр ци агурдта, уой нє лєдєрдтєй: є сєримагъз адтєй єрдєг- мард єнєхуссєг єхсєвтє єма єбуалгъ гъудитєй, єнєхатир єфсадєй дєрєнгонд бєстау. Єма євеппайди — тамакуй хъуєцє! Ервєзунгєнєг! О, гъе ин нє фагє кодта нуриуєнгє, еци еунєг минкъий гъєуагєй райгурдєнцє є гъезємарє, є фудєбєнттє, є фидбилиз! Єхебєл схуєстєй, є гурє сраст кодта. Фиццаг хат комкоммє бакастєй слестгєнєгмє, фал уайтагъд є сєр нєує- гєй єрхаудтєй є реумє — азиаг цєстити єдзинєг гагутє єй цъєстє кодтонцє, тєхзилд ка фєккєнуй, уєхєн бурєутау. — Дзорє, цидєриддєр єрцудєй, уой. Єдосє дєр, раздєр дєр. Мацємєй тєрсє. Рєстдзинадє дєхуєдєг ку зєгъай, уєд єхуєдєг дє фарс фєууодзєй, ку єй банимєхсай, уєдда — дє нихмє. Рєстдзинадє нєхуєдтє ке ’ссердзинан, уобєл ба єппун- дєр гурусхє ма кєнє. Гєбули бабєй базмалдєй, фал слестгєнєгмє нєбал бакастєй. 9
— Тамаку... — лигъзтєхузєй загъта, — тамаку мин... кєд ємбє- луй, уєд. — Дє хуарзєнхєй, — загъта слестгєнєг. Систадєй, бацудєй Гєбулимє, є уєлгъос слєудтєй. Равардта ин сигарет, ссугъта спичкє. Гєбули є къєхтибунєй суолєфтєй — зудє дєргъвєтин єлвєстєй силваста тамаку, куддєр фестъєлфєгау кодта фур єхцєуєнєй, цума є зєрдєбєл ести рохс имисуйнаг єрбалєуд- тєй, уоййау єндзуг єма къехєй, комхєлеуєй кастєй, є дзухєй ке рауагъта єма къубулєнттєй хєрдмє ка ’ссудєй, еци хъує- цємє. Слестгєнєг фєстємє є бунати сбадтєй єма бабєй єдзи- нєгєй кастєй Гєбулимє. — Гъєйдє, — єнєбари дзорєгау райдєдта, єхуєдєг ба цє- мєдєр гєсгє є медбилти худтєй. — Дєхе уотхарєй мабал марє. Зєгъє, єма дин фенцондєр уодзєиєй. Еци сосєг дє медєг еунє- гєй хєссун нє бафєраздзєнє. Лєгєй-лєгмє уєхєн бєллєхи цєрєн нєййес. Уєлдайдєр ба дєу хузєн адєймагєн. Цума дє уод мє армитъєпєни ’й, уотє дин уинун дє сагъєс. — Нє гъуди кєнун... — Рєстєг дин ес. Єргъуди ’й кєндзєнє. Абони бал фагє фєууєд. Єрбацудєй милиционер єма къєсєргєрон слєудтєй. Гєбули дуармє рахєццє ’й, уотє имє слестгєнєг фєдздзурдта: — Дзолай-фурт! Дєу фєндєадтєй дє биццеуи фєййинун? Гєбули фестъєлфтєй євеппайди гъєр дзубандийєй, фєккас- тєй слестгєнєгмє. — Дє фурти нє фєндуй... Слестгєнєг є дзурд кєронмє нє фєцєй: Гєбули фєккиуд- тєй єма тєрвазєбєл бахаудтєй. 5 Слестгєнєг думдта тамаку єма гъуди кодта. Мулк... Жакти хєдзарє, дууєуатон фатер фадєтти хєццє, сє еумє- йаг фєзуат — 43 квадратон метри. Фатер єхе бакєнунмє гъавуй. Є уоси нє уарзуй, фєндуй єй нєуєг бинойнаг ракорун. Єма, Гє- тєринє є хай цємєй ма агора, уой туххєн єй раеуварс кодта. Арвистон. Бундор нєййес аци версийєн. Лєгмар єхе къахєй єрба- цудєй милицємє, зонуй закъон: ахєст ку ’рцєуа, уєд є барє нєбал цєудзєнєй хєдзарєбєл. Єхца, хєдзари дзаума, хєзнатє... Гєтєринєн къассєбєл євєрд ес 3 мин соми. Фал лєгмарєг уой дєр куд нє зонуй, єма ин уонєй ке неци пайда ес. Хєдзари- дзаума дєр уотє. Фал сємє кєд нимєхст хєзнатє ес, сє дууемєй уєлдай ке иеке зонуй, уєхєнттє. Уєн ес. Силгоймаг куста ^хує- рєндони инсєй анзи дєргъци. Пайда имє куд нє хаудтайдє? Гъєстити киунугєй: «Нє хуєруйнаггєн^тє сєхе равдистонцє устур рационализатортєй — єнє фидєй кєнунцє катлеттє!» Єхца, сугъзєринє... Нецємєн бєззуй аци верси дєр. Лєгмарєг иайдай фєдбєл ку цудайдє, уєд є фудгєнд басосєгкєнунбєл 10
байархайдтайдє. Адтєй ин гєнєнтє — гъєдємє ’й расайє, хонхмє, донмє ’й багєлдзє, къєдзєхєй єй фесхуайє, еске бай- хуєрсє. Е ба ’й рамардта єхе хєдзари єма єхе равардта расттєр- хони къохмє. Мєнє уотє ба: е ’мгъуд ахєсти фєббаддзєй, уєд- да... Нє, єгєр рацєргєй, фудгєнєг єхе єдасдзинадєбєл фєт- тухсуй фиццаги-фиццагдєр... Є фудгєнди аууон єндєр фудгєнд... Уагєр е циавєр єй, хе бинойнаги рамарун кєми багъудєй? Нє, аци гурусхє дєр єлхий райхалунєн неци фенхус уодзєй. Ке фєффарста, еци дууинсєй адєймагєн се ’вдесєити биндзи фєд дєр нєййес єндєр фудгєндмє. Гєбулий кадєриддєр зуд- та — синхонєй, ємкосєгєй — кєнунцє є хуарзи кой. Кустуар- зон, уєздан, сугъдєгзєрдє. Уосєбєл фєггурусхєй... Уосє хєтгє кодта, дардта хуєзгол. Е єгас верситєй дєр, ка ’й зонуй єма растдєр єй. Райсєн єй гъуддаги сєрєн. Фал гъєуй єрмєг. Євдесєнтє ба Гєтєрини хонунцє єгъдаугин. Слестгєнєг рахатта гєгъєдийєй дзаг устур папкє. Кєсун рай- дєдта, ци єрмєгутє єрємбурд кодта, уони нєуєгєй. Нур цалєй- маг хат! Фал бабєй си аци хат дєр зєрдєхсайуйнагєй неци ирдта. Бахгєдта папкє, мардбєл къохєвєрєгау ибєл є арм єривардта єма уотемєй бадгє байзадєй. Євеппайди є зєрдє фєкъкъєп код- та, є цєститєбєл рауадєй райдайєн кълєсти ахургєнєги калли- графион почерк. Рахатта папкє нєуєгєй, астєумє хєстєг иннє гєгъєдти астєу иссирдта еуханхон тетради єнхуєст дуує тъаффи, сє фєттасєнти — дуує дугай минкъий цъаси, сє фалємбулай фєббо- рєй тели фєдтєй. Аци гєгъєди ниффинста сє фурти ахургєнєг — зєронд силгоймаг. Нуртєккє нєбал косуй, пенсимє рацудєй. Рєсугъдфинст дамгъатєбєл тагъд уадєнцє слестгєнєги фєллад цєститє, сє профессионалон кєнон кодтонцє: сєрихъанзмє скъафтонцє, фактєн ка бєззуй, єрмєстдєр уой. «...Сєйгє дєн, нєй мє бон цєун... Хуарз зонун... Уєхєн адєй- маг уєхєн єверхъау гъуддаг нє бакєндзєнєй... Ме ’хєсбєл ни- майун... Мє ахурдзау Сєрмєти кариє... Є фидє нин алли анз дєр иста нє хузтє лєвар... Стендтє, фотоальбомтє... Є уосє некєд єрбацудєй скъоламє. Еу хат син сє хєдзарємє...» Мєнє! Мєнє, зєрдє кємє фєкъкъєп кодта, еци рєнгъитє: «Дуар бахуайон, зєгъгє, уотє медєгєй райгъустєй гъарєигє. Єз єрвдзєфау фєд- дєн, мє зєнгтє радон єнцє, мє бон сєзмєлун дєр нєбал бацєй, Сєрмєтбєл, зєгъун, маци ’рцєуєд. Уотемєй дуармє лєуун, фур тарстєй гъарєнги дзурдтєй неци ’взарун. Уалинмє кєун банца- дєй, єма райгъустєй Гєбулий бостє дзубанди: «Пєсє, етє дин ци миутє ’нцє, мард нєбєл ку нє єрцудєй, мє хєдзари цємєн гъа- рєнгє кєнис?» «Мєхебєл гъарєнгє кєнун, — зєгъгє имє дзоруй Пєсє, — тагъд мєрдтємє цєун... Мє фуни мємє кадєр єртє хат- ти єрбагъєр кодта: «Пєсє, о Пєсє, єртє мєйей фєсте уодзє- нєй дє адзал!» ’Ма уотемєй куд рандєуон аци мєнгє дуйнейєй? Уал анзи мє еци сосєг хъурдохєнєй ку маруй, зєгъун дин єй ку нє фєразун, єнє зєгъун 6а ин ку нєбал ес мє ингєни къєсєр- бєл... Мєрдтє мє сєхемє нє бауадздзєнцє...». Идарддєр ци 11
дзурдта, уой нєбал фегъустон, уомєн єма зєронд уосє сосгъє- лєсєй дзорун райдєдта... Єз дуар нєбал бахуастон, фєстємє раздахтєн — сє сосєг дзубанди син куд багъигєдардтайнє. Цума мєбєл устур хуарз єрцудєй, уоййау фєккастєн мєхемє — єгай- тима мє уарзон ахургєнуйнаги хєдзари неци бєллєх єрцудєй. Фал дес дєр куд нє кодтайиє: цума циавєр сосєги кой кодта еци Пєсє? Ка ’й єхуєдєг? Кєд аци єверхъау хабармє ести барє даруй, уєдда? Е адтєй финддєс анзи размє — мє бонуги ’й ниффирютон...» Слестгєнєг папкє бафснайдта сейфи. Єркастєй є сахатмє — дуує фати дєр иссеуєнцє циферблати «10» амонєг сугъзєринє ханхєбєл — цума дуує євдесєни еу азуммє ємхузон амонунцє. Фал ка ’й иннє євдесєн? Фурт... Єртхотєгдонєй сигаретти уєлдєйдтє єркалдта бугъєдонємє, цирагъ ниххуссун кодта єма рацудєй є кабинетєй. 6 Мард ку банигєдтонцє, уєдєй фєстємє Сєрмєт сє хєдза- рємє нєбал бацудєй. Цєунвєндє дєр имє нєбал кодта. Зонгє тєф, зєрдєристи уєнгє зонгє уарзон къумтє, дза}’матє, фєрстє — еудзурдєй, хєдзарє хєдзарє цємєйдєриддєр адтєй, е євеппай- ди єхсид сєрикъудурау афтедєй райзадєй, калдєй си, зєрдє фуни дєр кємєй гъєрзтєй, уєхєн уазал. Фал Сєрмєти єгасемєй хъє- бєрдєр гъезємарєкєнун кодта сє къєразги саст авгє — єдзох є цєститєбєл уадєй мєрдон єнєууєнкє єдзєрєгдзинади євдесє- нєй, цума уодгоймаг адтєй, уойау є циргъ тегъти хинєйдзаг кас- ти нимахста цидєр гадзирахат. Е цардєй є мадихуєрємє, бонсауизєрмє євдулдєй диван- бєл, кастєй киунугутє, фал єй еске ку бафарстайдє, дє къохи циавєр киунугє дарис — дзуапп нє равардтайдє. Є гъудитє єппундєр неци барє дардтонцє, цєститє ци уидтонцє, уомє. Фиццаг бонти є зєрдє ристєй цъєхснаг ристєй, листєг туасєй ин єй цума цъасєкиндєй. Уєдта еци рист фестадєй уєззау єнтъуснєг. Уотє кєсун имє райдєдта, цума єнамонддзинадє къуєрей размє не ’рцудєй, фал кєддєриддєр єма кємидєрид- дєр адтєй є хєццє, уодгоймєгтєн є зєрдє є хєццє куд фєу- уй, уотє. Є цєститєбєл уадєй є мади ходєндзаст сорєт. Еци ходєндзасти дєр уидта цидєр гадзирахат, устур тєрегъєд: цума Сєрмєт є мадєбєл нє, фал мадє Сєрмєтбєл єрхунєй мєлуй. Є фиди сорєт ба єргъуди кєнун нє фєразта — євєдзи ’й є уод єхецєй єносмє фєссурдта. Фал є ниййерєгбєл єхе зонунгъо- нєй нурмє цємєйдєриддєр баст адтєй, е фестадєй еунєг єнкъа- рєн — бостє. Є фидє ин є мади цєй туххєн рамардта, уобєл гъуди кєнун нє фєразта, уоди нуртєккє ристєй уєлдай цума неци гъудєй, уоййау ристєй єма ристєй, єндєр естємє ’й нє евдалдєй. Рохси цъита имє калдєй еунєг Таняйєй, фал ибєл сауєнгє еци цъита дєр гадзирахатєй цудєй — «уєд» єма «нур» кєрєдзей хєццє нє федудтонцє, сє хили ин арцау є зєрдє 12
рєхустонцє, є уарзондзинадє є мади хєццє еци еу бон, еци еу къохєй мард ке ’рцудєй, уой ин єгъатирєй ємдзухєй дзурд- тонцє — лєгмари фурт ке гъєуй? Уатмє кадєр єрбацудєй, фал Сєрмєт неци бафеппайдта. Уєл- гоммє хустєй диванбєл, дуує къохемєй хуєстєй єрдєгмєигон киунугєбєл, фал имє кєсгє нє кодта, є цєститє адтєнцє єрдєгцъундє, цума ’й хуссєг єрахєста, уотє. Є иусхъємє ин ку бавналдєй, уєд фестъєлфтєй, скастєй хєрдмє єрбацєугу- тємє — є мадихуєрє єма уорссєр, цъундєцєстє лєг лєуд- тєнцє є уєлгъос. Сєрмєт уайтагъд бафєсмардта иуазєги. — Сєрмєт, мє хор, рабадє, мєнє нємє иуазєг єрбацудєй, — загъта хєдзари єфсинє, хєстєгдєр имє ци бадєн адтєй, уой еуминкъий фенкъусун кодта єма слестгєнєгмє бакастєй. — Сбадє, дє хуарзєнхєй, биддзеу нєфєразгєй, фал радзу- банди кєнтє... Мє хуєрєн бєргє дзурдтон, ниууадзє ’й, ци си кєнис, нє є бакаст неци, нє єхуєдєг. ’Ма муди къоси хузєн хєдзарє бабун кодта. Сабур цади сайтан бадуй. Хуарз єма Сєр- мєт є фиди хузєн нє фєцєй уодєй дєр, конд єма уиндєй дєр... Ємбойни седзєрєй райзадєй... — Уосє скудтєй єма рацу- дєй уатєй. Сєрмєт рабадтєй, є къєхтє диванєй пъолмє єруагъта, є киунугє стъолмє багєлста. — Єгас цо, — загъта, є комкоммє бадєнбєл єхе ка ’руагъта, уомєн — слестгєнєгєн, фал имє кєсгє нє бакодта, є рєбункъєдзтєй є уєргутєбєл єрєнцадєй, є къохтє є сєрмє сбуцєу кодта. — Сєрмєт, — райдєдта слестгєнєг. — Дзордзинан єргом. Устур дзурд кєнуй, зєгъгє, ма рагъуди кєнє, фал мах гъуддаги профессионалон намусєй зинаргъдєр неци ес. Ай-гъай, єцєг юрист ку уа, уєд... Устур бєллєхи бахаудтє, куд зин дин єй, уой, євєдзи, дєхецєй хуєздєр неке лєдєруй. Фал дєбєл абони мах ку нє баууєндєн, уєд дєубєл дєр исон неке баууєнддзєй. Єнє єууєнкєй ба нє аргъ — сау къапек. — Нє зонун, цємєй уин банхус кєнон... Слестгєнєг є медбунати базмалдєй, є дзиппєй сигаретти иачкє систа, уєдта ’й фєстємє ниввардта — євєдзи, еске хє- дзари тамаку сдумунмє є нифс нє бахаста. — Арфє дин кєнун, — загъта е, цума ин Сєрмєт єцєгєйдєр єнхус бакодта. — Бахатир кєнє, минкъий сувєллєнтти куд фєф- фєрсунцє, уотє дє єз дєр бафєрсон: дє ниййергутєй ке фул- дєр уарзтай? Сєрмєт цума мєстєлгъєд худт бакодта, уотє фєккастєй слестгєнєгмє, єдзинєг ин никкастєй є єнєфаст сау-сауид бєз- гин сєригъунтємє. «Є фидє ба борхелє адтєй» — рагъуди код- та, єма єиахур гурусхє ферттивта є сєри, донєй єхе хєрдмє ка сєхсуй, уєхєн кєсалгау. — Мє фарст, євєдзи, дє зєрдємє нє цєуй? — Сувєллєнтти куд фєффєрсунцє, уотє мє фєрсис, ’ма дин сувєллони дзуапп дєдтун: «Папє єма мами». — Кєрєдзей хєццє куд цардєнцє? 13
— Хуарз. — Хилє, хъаугъа, єндєр се ’хсєн некєд рауадєй? — Еуєй-еу хат. — Цєбєл-еу адтєй сє хили сєр? — Бинонти єхсєн цинє фєууй... — Дєхуєдєг юрист дє... Лєдєрис мє. — Уєхєнєй некєд неци бафеппайдтон. — Дє зєрдєбєл хъєбєрдєр ке бадардтай, уєхєн хабар си куд нє адтайдє? — Адтєй уєхєн хабар... Е раги адтєй. Єз ма сувєллон адтєн. Еуєхсєвє, нє зонун, ци афонє адтайдє, райгъал дєн. Хуєруй- наггєнєнєй цудєй мє мади гъєр. Єз фєттарстєн. Рауадтєн имє... Мє цєститєбєл ма абони уєнгє дєр уайуй еци нивє... Папє бадтєй стъоли уєлгъос, думдта тамаку. Мє мадє урдуг лєудтєй є цори, є къохтє — є сунти сєрбєл. Еудзурдєй, мєс- тєй цєхєртє калдта. Єз фєттарстєн єма никкудтєн. Уотє мємє фєккастєй, цума нуртєккє мє фидєбєл єхе хъєрцци- гъайау ниццєвдзєй. Мє мадє єнєуой фєлмєн адєймаг єй... адтєй, фал ибєл уєд ци ’рцудєй — магъа... — Єма дзоргє ци кодтонцє? — Дзоргє? Єцєгєйдєр, ци дзурдтонцє? Сєрмєт базмалдєй, сабургай є сєр хєрдмє систа, десгєнгє никкастєй є комкоммє бадєгмє. — Нє гъуди кєнун! Нєбал єй гъуди кєнун! — фудєнєнгє- нєгау гъєрєй дзурдта Сєрмєт. Исистадєй є бунатєй, уати къуммє нимдзаст єй. — Пєсє ка ’й? Сєрмєт фестъєлфтєй. Хъипп-сипп си не ’схаудтєй. Є гъу- дитє ’й фєххастонцє еци идард тєссаг єхсєвємє, єма є гъос- тєбєл уадєй є мади єгъатир гъєлєс, уадєй уотє, цума нур- тєккє є хуєд фєсте лєууй: «Дє мардмє дин єрцєуєд Пєсє, еци зєронд гацца!» Уазал пъєззу єрбадтєй Сєрмєтбєл, єрлє- мєгъ ин кодта є иуєнгтє, є уолєфт фєззиндєр єй. — Мє фиди фєййинєн ес? — ’Ма абони ку нє бакумдтай... — Нуртєккє ’й ку фєййининє... Слестгєнєг уайтагъд дзуап нє равардта. Єдзинєг кастєй биц- цеуи знєт єма тарст цєститємє єма гъуди кодта, ци бакєна, уобєл. Ай-гъай, нур єнафонє *й... Фал Сєрмєти зєрдє цидєр сєнкъусун кодта. Є фидє дєр Пєси коймє уотє фестъєлфтєй. Єнємєнгє, аци фудгєндє єма, Пєсє ке хонунцє, еци силгой- маги єхсєн цидєр бастдзинадє ес. Биццеуи нури зєрдиуагєй євєстиатєй фєппайда кєнун гъєуй, ку ’рсабур уа, уєд єхе куд дардзєй, уомєн ци бєрєг ес? — Хуарз, — єрєгиау загъта слестгєнєг, — фал дєхуєдєг зонис закъон — гъєуама ує цори еске уа, уєдда ма дє маст есун сфєндє кодтай. — Баууєндє мєбєл! — балигъстє кодта Сєрмєт. — Цєуєн, — слестгєнєг є сєрєй байамудта дуармє. 14
7 Ахєстдони уат-изолятори даргъ стъоли еу кєрон бадтєй Сєр- мєт, єнгъєлмє кастєй є фидє-лєгмармє. Є зєрдє уотє гуп- гуп кодта, ’ма ин тарстєй ратонунєй. Кєддєр хусигъєлдзєгєй є мади гъєрмє цєлгєнєнмє ку ратахтєй, уєд ма банкъардта нури тас. Єма ами єцєгєлон, къундєг, федар, єнауєрдон фєрсти єхсєн євеппайди балєдєрдтєй, уєд єй мади єрра цєститє нє, фал фиди сабур бадт ке фєттєрсун кодта. Дуар байгом єй, єма къєсєрбєл єндарау фєззиндтєй минкъий кипу нєлгоймаг, цар єма стгутєй конд. «Ка ’й?» — бадес кодта биццеу, фал уоци фєдбєл є зєрдє рахъурмєй аци євзуд адєймаги хєстєгдзина- дєй. Ахєст лєг фєккиудтєй. Нєбал имє фєккастєй Сєрмєт, фал цидєрхузи уидта, гєс ин є цонгбєл куд хуєцуй єма ’й стъоли иннє кєрон куд бадун кєнуй. Ка ’й зонуй, Гєбули дєр фиццаг фєккастєй є фурти нєбал базудта: лєхъуєн дзєвгарє фєасєхуздєр єй, адтєй фєлорс, єнєдаст, финдзи буни нарєг бецъоти дєр дзєбєх равзарєн н’ адтєй — иннє гъунти хєлє- мули фєцєнцє. Хебарєй сє ниууагътонцє, фал сємє кадєр є цєстє ке даруй, е Сєрмєтєн цєйбєрцє зин балєдєрєн адтєй. Гєбули є сєр бунмє єруагъта, нирдиагє кодта. Сєрмєт имє комкоммє бакастєй — аци хат имє єцєгєлон адєймаги хузєн нєбал фєккастєй, єгєр хєдзарон хузє дєр ма ин адтєй ауєхєн єнєбари рауєн. Є аслам синтетикон пиджак — єнцъулдтє, є хє- дони єгънєгути фулдєр — єнєвєрд, єнєдаст, сєр єнєфаст. Цума сєхемє диванбєл євдулдєй єма нуртєккє исистадєй. Фал хєдза- ри фарнєй сє дуує дєр куд идард адтєнцє, уой зєрдєбєл лєуун кодта, нєлгоймагбєл ка нє федауй, еци фєсос, єнадє єрдеуагє. Гєбули куддєр никкудтєй, уотє Сєрмєтєн дєр є хорхиуа- диндзитє ранєрстєнцє, є цєстисугтє фемєхстєнцє, фал єхе туххєйти бауорєдта. Сабургай имє игурдєй єнєуинондзинадє. Єрсабур єй є зєрдє, єнахур сабур, цума є гъезємарє дунд- далагъан єрбацєй, уоййау. Кастєй є фидємє, уидта, е є хє- къурцци хєццє куд фестъєлф-фестъєлф кєнуй, фал ин е дєр нецєбєл дзурдта. — Цємєн? — бафарста Сєрмєт, — цєй туххєн? Гєбули дзуапп радтуни бєсти никки хъєбєрдєр никкудтєй, уєззау ристєй ресєгау куддєр никъкъєдзтєй. Уєдда є армитъє- пєнтєй є цєстисугтє ниссєрфта єма ниссабур єй. — Биццеу... — єрєгиау сдзурдта єма бабєй скудтєй. — Ниууадзє дє тъезун! Дуар фегом єй, къєсєрбєл февзурстєй гєс. — Ма тєрсє, — загъта ин Сєрмєт єма фєстємє є бунати сбад- тєй. Гєс ма еу усмє дузєрдуггєнгє дуаргєрон ралєудтєй, уєдда рандєй. — Хуарз, — загъта Гєбули, — хуарз... Нєбал... Єз дєумє єнгъєл кастєн. Лєгмари фурт дє неке схондзєй. Е дєумє нє хауй... Ал- цидєр базондзєнє. Єма тєрхон кєнє дєхуєдєг. — Тєрхон! — Є фиди фєнзєгау загъта Сєрмєт. — Тєрхон ка хєсса, е мєн нє фєрсдзєй! 15
— Фєрсдзєнєнцє дє. Мєнєн мє тєрхонгєнєг еунєг ду дє... Маст хорх кодта Сєрмєти. Є комкоммє бадєг ин єнєуинон адтєй, є мади ин ке рамардта, айдагъ уой туххєн нє. Єнєуинон ин адтєй, адєми єхсєн сєргубурєй ке цєудзєй, Таняй ке не- кєдбал фєууиндзєнєй. Єнєуинон ин адтєй, еци гъуддєгтє ке нє лєдєруй... Фал ахєст лєги зин єхебєл уотє хъєбєр єнкъард- та, цума фудраконди уєзє дуує дехи ракодтонцє, цума маруни ихєс фидє єхемє райста, фєсмон кєнун ба єнєгъєнєй дєр фуртмє єрхаудтєй. Е биццеуи баста ахєст лєгбєл, фєййервє- зєн кємєй н’ адтєй, уєхєн тогхєстєгєй. — Мєнєн дєр неци зєгъдзєнє? — маст єма бостє кєми сеу єнцє, уєхєн гъєлєсихаттєй бафарста Сєрмєт. — Пєсє ка ’й? Гєбули фестъєлфтєй, Сєрмєт, єхуєдєг аци ном слестгєнє- гєй ку фегъуста, уєд куд фестъєлфтєй, уотє. Фидє имє бака- стєй кєунєй сурх цєститєй, є сєр бабєй єруагъта. Бафарста: — Ду 6а ’й цємєй зонис? — Еухат ємбесєхсєви ує хилємє ку райгъал дєн, уєд уой нєбал гъуди кєнис? — Гъуди кєнун, гъуди кєнун, биццеу... Е адтєй финддєс ан- зей размє, дєубєл авд анзи дєр нєма цудєй. Гєбули базмалдєй, єхе Медєг ниннигъулдєй, цума уєлгъєдєй є уод исиста, ’ма уотемєй бадгє байзадєй. — Еци єхсєвє ду ку нє рауадайсє, уєд, євєдзи, ести бєллєх саразтайнє... Фал ду райгъал дє. ’Ма мєхецєн федар дзурд равард- тон: єнгъєлмє кєсдзєнєн. Єнгъєлмє кєсдзєнєн... Єма єрцу- дєй еци бон. Дєуєй телеграммє райстан: фєддє университет. Єз балхєдтон сєнє... Дєхуєдєг єй зонис, ниуазгє нє кєнун. Фал еци изєр баниуазтон дє мади хєццє. Амондгунєй бафунєй єй. Мєлєти тас єма гъезємарє иє бавзурста — фунєй адтєй. Мєн уотє фєндєадтєй. Є мєлєт ин фенцондєр кодтон, єндєр ин мє бон неци адтєй... — Цъамар лєгмар! — Сєрмєт аци хат єхе нєбал бауорєдта, є гъєлєсидзаг никкудтєй сувєллонау. Раст гъе уотє фєккєуй єф- хуєрд саби є фидєн, берє бонти фєсте кєрєдзебєл ку сємбє- лунцє, уєд. Уой сє дуує дєр лєдєрдтєнцє — ємхузєн сє хорхєй мардта ниййерєг єма хъєболи ємоддзинадє, тарстєнцє си, хъєбєрдєр ба си єфсєрми кодтонцє. Сєрмєт кудтєй, Гє- були ба є сєр тилдта, тухтард ке фєккєнунцє, уєхєн ефтигъд бєхау, єма єхецєн дзорєгау дзурдта: — Ко, ко... Єнцондєр дин уодзєй. Цєстисуг нимєхсун нє гъє- уй... Пєсє раги рамардєй. Махмє ку ’рбацудєй, уєд ма єртє мєйи цидєр рацардєй... Дингєнєг адтєй. Марг єрбахаста нє хєдзарємє еци ’хсєвє... Сабургай ка маруй... Фиццаг гурусхє... Уєдєй фєс- тємє єз адєймаг нєбал адтєн. Сдєн мадзора. Цинє мє нєбал єндавта, гъигє мємє нєбал гъардта. Цардбєл ма хуєстєн еунєг уедагєй — еци уедагє ду адтє, биццеу. Ниххатир кєнє, фицца- гау дє биццеу ке хонун... Мєнєн уєхєн барє нєбал ес. Єз єхсєвєй, бонєй тох кодтон, фудєзнаги хєццє гъєбесєйхує- цєгау хуєстєн мєхе хєццє, цємєй дєу мє зєрдєй рагєлдзон, 16
феронх кєнон... Фал цєйбєрцє фулдєр гъезємарє кодтон, уой- йасє мин ду зинаргъдєргєнгє цудтє... Єма уой туххєн гъєуа- ма мє маст райстайнє дє мадєй. Нур алцидєр базондзєнє. Игъосє... Єма Гєбули загъта. Загъта, єма Сєрмєти сєригъунтє арцау урдуг исистадєнцє. Фєггєп кодта є бунатєй, фал ибєл є сєр разилдєй єма фєстємє сбадтєй. Еци ’хсєвє слестгєнєг телефонєй бадзурдта прокурормє сє- хемє: — Бахатир кєнє, єнафони дє гъигєдарун. Цума гъуддаг єхе равдиста, уотє мємє кєсуй. Дє хуєрзєнгорєггаг — мєн! Цаиє- бєрєг баскъуєлхтєн, фал цума мє эксперимент фєррєстмє *й... Дє арфєн дин арфє кєнун. 8 Дуккаг бон сєумєцъєхєй Сєрмєт рандєй гъєумє є фиди- хуєрємє. Тургъи дуар куддєр байгон кодта, уотє є размє ра- уадєй хєдзари єфсинє Сатана — євєдзи єй къєразгєй рауид- та. Еу-єртє ампъези ма ’й гъудєй Сєрмєтмє, уотє єрлєудтєй, цума, кємє єнгъєлмє кастєй, иуазєг е нє разиндтєй, єма уомєй фєссонтєй. Є къохтє хєрдмє систа, дзиуарєвєрдєй сє є реу- бєл уєгъдєгєлст бакодта, єма армитъєпєнти тъєп фєццудєй цєнгтєбєл, уєдта єхе фєггубур кодта єма є зєнгтє єрцавта — дигорон уоститє сєхе мардбєл куд фєххуайунцє, уотє кодта. Сєрмєт имє кастєй єма деси бацудєй, нуриуєнгє куд некєд бафеппайдта, еци ахєст лєг єма, мєнє єхе ка хуайуй, е кєрє- дзей цєрмєстъигъд ке бакодтонцє, сє дуує дєр єнхузон къєс- хур, єнхузон бундзуд єма борхелє ке ’нцє. Фал кєд кєсгє зєронд уосємє кодта, уєддєр цидєрєгъдауєй єхе єхуєдєг фєрсєрдигєй єрбауидта — уєйугарєзт бєрзонд сау лєхъуєн лєууй кедєр тургъи єнєдастєй, кєддєр уотє хъєбєр ке уарз- та, еци тургъи, лєууй цавддорау єма, ци кєна, уой є сєр нє ахєссуй. Є фиди хестєр хуєрє Сатана имє єхе хуайгє хєстєг бацу- дєй, є къохтє имє сивазта. Сєрмєт имє єргубур кодта, єма ин зєронд уосє є уадолтє даудта, уотемєй гъарєнгє кодта: — Ує, биццеу, ци хузєн мин бадє, дє медєг уод ку нєбал ес... Дє содзгє фудєн бафєразє, мє бони радє, седзєрєй мин ку райзадтє, єма дин тєрсгє ку кєнун, маст єма дин сагъєс дє сувєллони уод сау румпєгау ку бахуєронцє... Сєрмєти зєрдє рахъурмєй, є цєститє дони разилдта. Сатана є гъарєнгє ниууагъта, арф ниууолєфтєй єма хєдзарємє барас- тєй. Дзатмамє схезєни къєпхєнтємє ку бахєццє ’й, уєд имє Сєрмєт фєдздзурдта. — Ци, мє хєдзарє? — фєстємє разилдєй уосє. Сєрмєт є цормє бацудєй. Загъта: — Мєн євєстеатєй фєстємє раздєхун гъєуй. — Е ба дин ци дзубанди єй? — тарст гъєлєсєй бафарста Сатана. — Де ’нсувєр... Де ’нсувєр... — райдєдта Сєрмєт ’ма фєгъгъос 2 Малити Васо 17
єй: ахєстдони ке фєууидта, еци кудвєллад сурх цєститє имє кастєнцє єнєуинон кастєй. — Ме ’нсувєр, зєгъис? Фидєн дин нєбал бєззуй? Фуси ко- мєй кєрдєги халє ку некєд раласта, комкоммє бакєсун ку не- кєд некємє бандиудта... єхецєй зєрдєхєлардєр адєймагєн искєнєн ку нє адтєй! Стур лєг ку дє, еци гъуддєгтєбєл дє ку ахур кодтонцє! Уєд дєхе уотє цємєннє бафєрсис: цємєн райста еске уоди тєрегъєд? Дє мадє адтєй, дє мадє ’й єртардта еци уавєрмє, цєдесон галау ибєл хумє кодта цєргє-цєрєнбонти. Нецємє ’й дардта! Є уод єрдойєй нарєгдєр иссєй, є зунд дзєгъєлтє кєнун райдєдта єма єхе нєбал бауорєдта! Бєргє, сабургай си єхе ку рахецєн кодтайдє, фал маст зунди нєбал фєффєрсуй!.. Сатана бабєй кєун райдєдта, єрмєст аци хат сабур єма зєр- дєбунєй, цума єфсєрми кєнуй, уоййау є цєсгон бааууон кодта є еу къохєй, иннемєй ба хуєстєй є киртє раздарєни думєггагбєл єма си сєрфта є цєстисугтє. Уєдда єнєдзоргєй схизтєй къєп- хєнтєбєл, бацудєй хєдзарємє єма еу усми фєсте фєстємє раздахтєй, є къохи — минкъий чумєдан. — Мєнє амє єрцудайсє, є хурфи ци ес, уомєн дєр неци зо- нун, — загъта уосє єма чумєдан равардта Сєрмєтмє. — Ескєд, дан, єй биццеу агордзєй... Сєрмєт неци сдзурдта, хуєрзбон дєр нє загъта, уотемєй рацу- дєй тургъєй. Є гъостєбєл рауадєй є фидихуєри кєун, фал фєстємє нєбал фєккастєй — е ’рух саразта автобусти лєу- уєнмє. Є мадихуєри хєдзари єхебєл дуар исєхгєдта. Дзєбо- кєй расаста чумєдани єфсєйнаг къума — євєдзи ин є дєгъєл Гєбули барєй нє ниууагъта, єндєр еске єй ку байгон кєна, уомєй тарстєй. Фотохузтє кєми фєддарунцє, уєхєн устур сау бєзгин гєгъєдийєй конд агъодєй уєлдай си неци адтєй. Сєр- мєт єй є къохмє ку райста, уєд еци агъоди цидєр тарст гуп-гуп кодта., фал євеппайди ралєдєрдтєй, е єхе зєрди цєф ке *й, уой. Исиста агъодєй еу хузє. Никкастєй имє єма є зунд ра- дзєгъєл єй. Єдзинєг имє сє медбилтиходгє кастєнцє дуує нєлгоймаги, нє, дуує н’ адтєнцє — сє дуує дєр адтєнцє Сєр- мєтєн єхе хузтє, Сєрмєт лєудтєй Сєрмєти фарсмє! Фал бун- тон єнхузон уогєй дуує адєймаги цємєйдєр хецєн кодтонцє. Цємєй? Сє уєледарєс, бицъотє, цєститє, медбилхудт — еу... Мадта ма ци? О! Сє еуей карє єхе нєй — еу Сєрмєт єй, иннє — Сєрмєтєй хестєр! Сєрмєти зєрдєбєл єрбалєудтєй, є фидє хузесєг ке ’й. Єма алцидєр балєдєрдтєй: лєгмар ин є гурєбєл ниссагъта єндєр сєр, єхецєй къєртт ка нє гєлдзуй... Єрмєст хестєр єй... Сєрмєт ба- лєдєрдтєй: е єй е ’цєг фиди сєр! Гєбули є фидє нєй! Мєнє є фидє, хузи є фарсмє лєууй єма медбилти ходуй! Цидєр євер- хъаудзинадє адтєй дуує Сєрмєти еудзинади, уєлдайдєр ба сє медбилхудти. Сєрмєт фєллєбурдта, глянец єрттивдєй цєститє ка къахта, еци кєлєнтєйдзаг гєгъєдимє, листєг єскъудитє ’й ракодта. Фал еу гурєбєл сагъд дуує сєри сє адзалєй тухгин- дєр адтєнцє: фиццагау имє мєстєймарєгау кєцєйдєр кас- 18
тєнцє єма сє медбилти худтєнцє. Сєрмєт нур бєлвурдєй зуд- та: Гєбули ин е ’цєг фиди хузє фєййинун кодта. Фал єй уєхєн монтаж кєнун цємєн гъудєй? Є сєр ин Сєрмєти гурєбєл цє- мєн ниссагъта? Лєхъуєн балєдєрдтєй: Гєбули уой єхецєн са- разта, цємєй никки хъєбєрдєр баууєндтайдє є рєстдзинадє- бєл єма є маруни тєрхон ма раййивтайдє... Єма євеппайди ехи къєрттау є зєрдєбєл сємбалдєй, єнєгъєнєй дєр еунєг дзур- ди ка бацудєй, уєхєн гъуди: царстъегъєг! Цєргє-цєрєнбони Сєрмєт стъигъта, бунтон єцєгєлон ин ка ’й, уєхєн мєгур лєги цар! «Єз нє зудтон, мє фуд си ци ес?» — єхе бафарста Сєрмєт. Фал ин уомєй нє фенцондєр єй. Стъегъєг адтєй є мадє дєр. Е ’вєсмард фидє дєр, дуує цєстау ємхузєн ке хєццє ’нцє! Єртемєй. Е ба — еунєг. Ес байсєн мулк, ес байсєн цард. Єртє царстъегъєги ба бакодтонцє никки єбуалгъдєр гъуддаг: адєйма- гєн байстонцє є уарзондзинадє, рєвдуд, лигъз дзурд, еудзур- дєй, фидє фидє цємєй фєууй, уой. Етє Хуцауєй лєвєрд ад- тєнцє єхе хъєболєн, царстъегъгутє ба сє байурстоицє сєхе ’хсєн. Єгасемєй устурдєр хай си єрхаудтєй Сєрмєтмє. Єма ниййерєги нєфєтгиаг фес нивєгонд кємєн адтєй, е ба мард єрцудєй мади губуни! «Мєнє бал нє сувєллон байрєза!» — загъта Гєтєринє єма ’й дуйней рохсмє нє рауагъта. Уойфєсте ба ин цєуєт нєбал цудєй. Єма єрцудєй фудгєндє: Гєоулий фиди фарнє дєллаг галау фєккосун кодтонцє сєхецєн! Лєг уой ку базудта, уєд байрєги єй — є бон нєбал бацєй, є хъє- болє ке ’нгъєлдта, уомєй є давд уарзондзинадє байсун. Фал ин є мадєн рахаста тєрхон... 9 Єрцудєй тєрхони бон. Изєри авд сахаттебєл процесс рахе- цєн єй. Тєрхони авари дуармє сидзмудзи бацудєй єхгєд ма- шинє — «сау халон», дуує милиционери медєгєй ракодтонцє лєгмар Гєбулий. Талингє єфсєн гуфємє ку фєццєйхизтєй, уотє имє кадєр фєдздзурдта. Фєдздзурдта, зєгъгє, — є гъос- тєбєл рауадєй, є зєрди уедєгтє кємєй базмалдєнцє, уєхєн зонгє гъєлєс: — Папє... Ка ’й хонуй папє? Ау, уєхєн адєймаг ес аци дуйнебєл, уомє ниййерєги номєй ка бадзора? Гєбули фєллєудтєй, фал фєстємє кєсун нє бандиудта. Милиционертє ин є дєлєрмтти сє къохтє фєццавтонцє, голлаги хузєн єй сгєлстонцє машини гуфємє. Фал ма уєддєр Гєбулийєн фєстємє фєккєсун бантєстєй. Цємєде- сєй имє ка кастєй, еци адєми єхсєн рауидта Сєрмєти... Машини дуєрттє рахгєдтонцє. Фєндагбєл є цєститєбєл ирдєй рауадєй Гєбулийєн Сєрмєти сорєт: бєрзонд, уєйугарєзт лєхъуєн, є сєр — даст, бицъотє дєр ибєл нєбал адтєй. Цєй туххєй сє ииддаста, уой дєр балєдєрдтєй Гєбули. Єхе єфсєн дуєрттє- бєл ниццавта, єрхаудтєй є уєргутєбєл, тумбулкъохєй є сєр єнєхатирєй хуаста єма гъєр кодта мєлєтдзаг фєсос хъурєй: — Мє бєдолє! Мєхе минкъий биццеу! Мєхе Сєрмєт!.. 19
Машинє хєрдмє фесхъиудтєй, єма ахєст лєг єфсєн пъол- бєл рахъан єй. Истунбєл нєбал архайдта. Балєдєрдтєй, єхує- дєг ке ’рбаседзєр кодта, уомєй уєлдай ин дуйнебєл ке неке ес. Сєрмєт єй фиццагау нимайуй є фидєбєл єма ин уомєй рахаста тєрхон — закъони тєрхонєй карздєр: єносон фєсмон ин бафтудта є уодбєл. Балєдєрдтєй, кєрєдзебєл сє ниййерєг єма хъєболау ци бєдтуй, е фулдєр нивєндтє агурдта, цємєй ибєл мастесуни сау зунд тог ма никкалдтайдє. Євеппайди є цє- ститєбєл рауадєй цидєр карз рохс. Еци рохси зилдєй уарий — є базуртє фєйнердємє итигъд, змєлгє дєр нє кодтонцє, зил- дєй єхецєн сабур карз рохси астєу. «Аци уарий ниййергутє ка ’нцє? — єхе бафарста Гєбули. — ’Ма уой зонун ке цємєн гъє- уй?.. Кєд адєми гъуддаг дєр уотє *й — фєлтєрєй фєлтєрмє цєрєнтє, єндєр си ка кємєй райгурдєй, е ба...» Дзуапп не ссирд- та аци фарстєн дєр Гєбули. Єма є сєр хуайун байдєдта маши- ни єфсєйнаг бунбєл... МЕЗНАГ Бєдзег, Авдан ємє єз мєхєдєг — Астан... Иу хъєуы, иу сыхы райгуырдыстєм. Бєдзег — сусєны мєйєн йє райдайєны, Авдан — йе ’мбисы, єз — йє кєрон... Цыбырдзыр- дєй, ємгєрттє стєм, фєлє уєддєр Бєдзег йєхи хистєрыл ны- майы, исты хъуыддаг бахъуыд, зєгъгє, уєд йєхи уынаффєгєнєг акєны. Мах дєр ын барєм, — кєд цыфєнды у, уєддєр нє иу бон хистєр уєддєр у. Фєлє хатгай йє фєндыл куынє сразы вєййєм, уєд нєм радыгай расиды хъєбысєй хєцынмє. Мєнмє уый раст нє кєсы, уымєн ємє рагєй зындгонд у, махєй тыхджындєр кєй у, уый. Ємє зонд та тыхджындєры сєрыл нєу. Стєй кєд Бєдзег хъєбысєй хєцынмє не ’ппєтєй дєсныдєр у, уєд згъорынмє та мєн ничи аййафдзєн. Къухтыл та нє Астаны бєрц йє фыны дєр ничи ацєудзєн. Ємє уєдє спорты хъєбысхєстєй кадджындєр ємє хистєр исты ис, зєгъгє, никуы фехъуыстон. Мєнмє гєсгє, кєрєдзи коммє куы нал фєкєсєм, уєд хєлттє сєппарынєй хуыз- дєр ницы ис. Уєд дзы зєрдєхудт дєр нєй ємє тыхми дєр. Кєй хал схауа, уый фєнд ацєуєд. Фєлє дын Бєдзег искємє хъусы! Цыфєндыйє дєр йє фєнд атєры! Мах ын бєргє бацамониккам йє бынат, фєлє та нє зєрдыл єрбалєууы, иучысыл нє хистєр кєй у... Хъуамє алы ран дєр хистєр ємє кєстєр уа, цард афтє конд у, ємє йын цы дє зєрды ис? Стєй єнє Бєдзег, раст зєгъын хъєуы, мєн фєндгє дєр никєдєм фєкєны. Иуєй, уыимє ныфс- джындєр вєййєм, иннємєй та — хъєлдзєгдєр. Ныхъхъуытты йє уагътам — кєд йє зєрдємє афтє тынг цєуы хистєриуєг кєнын, уєд хистєриуєг кєнєд. Авданимє уый тыххєй ныхас нє бакод- там, фєлє єнєдзургєйє дєр кєрєдзи ємбєрстам. Хъєуы лєп- иутє зыдтой, мах єрдхєрдтє кєй стєм, уый, ємє нєм ничи уєн- дыд. Раст зєгъын хъєуы, иухатт мєн фєнадта дєлєсыхаг Ламбег, фєлє уый махєй бирє хистєр у — ууыл цыппєрдєс азы цєуы, махыл та фєйнє дыууадєсы дєр нєма сєххєст. Нємгє та мє цємєн фєкодта? Кєцєйдєр сє размє сєфтыдтєн. Сє бал бєлас 20
сє кауєй йє къалиу радардта, мєстєймарєгау мєм євдыста йє сырх гагатє... Раст зєгъын хъєуы, уєд хєрынмє нєма бєззыдыс- ты, фєлє дзы иуєй-иутє дзєбєх фєсырх сты. Изєрдалынгтє уыди, ноджы алфамбылай хєстєг мє цєст никєуыл єрхєцыд... Сгєпп кодтон, къалиу йє сыфтєртєй ацахстон. Бынмє йыл єрхєцыд- тєн, сєвнєлдтон, сырхытє фылдєр кєуыл зынди, уыцы къабузмє, фєлє йєм дзєбєх нє сєххєссыдтєн ємє къалиу ноджы тынгдєр єривєзтон. Фєцыди къєрцц, къалиу йєхи йє бынатмє цы тыхєй ивєзта, уый уайтагъд фєлємєгъ. Мє зєнгтє адон сты. Къалиу фєуагътон, фєлє йєхи хєрдмє нал систа. Раст уыцы рєстєг чи- дєр мє сєрыхъуынтыл єрхєцыд. Єз мєхи феуєгъд кєнынмє бєргє хъавыдтєн, фєлє уєд сєрдзармєн дєр «хєрзбон» зєгъын бахъуыдаид. Фєстємє ракєсєн дєр мын нєй, чысыл куы базмє- лын, уєд мє уд сцєйхауы, афтє тынг мын сє сивазы, уацары мє чи райста, уый єгъатыр къух. Бамбєрстон, дзєгъєл чъыллиппы- тєн дзы бынат нєй. Ныссабыр дєн, лєууын, арвмє кєсын, афтє- мєй. Уалынмє мє тєккє фєскъєбут райхъуыст: — Гъы, куыд сты цъєх балтє? Йє хъєлєсєй йє базыдтон: Ламбег. Мє раны дєн уєдє! Иухатт Додтийы куыд надта, уый дын мєхи цєстєй куынє фед- таин! Додти та Ламбегєй дєр хистєр уыди, хъєуы дзы ємри- зєджы рызтысты йе ’мгєрттє. Хатыр ракурын бєргє ємбєлди, фєлє мє сєрмє нє хастон мєхи тєппудєй равдисын. Стєй мын мє лєгъстєтєм хъусєг уыдаид, уый дєр мє тынг нє уыр- ныдта. — Суадз мє, цєй! — бустєхуызєй загътон,— сєрыхъуынтыл цы ныддєвдєг дє?! — Омє хатыр бакє, кєд дє, мыййаг, истємєй батыхсын код- тон... — кєуынхъєлєсєй дзуры Ламбег.— Кєд, мыййаг, балтє дє зєрдє зєгъы? Ныр сєрыхъуынтыл йє хєст нє уадзы. Мє маст куыд нє сфых- таид: мє сєры царм мын сисынмє хъавы, ноджы ма мє хъазгє дєр кєны. Гєды мыстєй куыд хъаза, афтє. — Суадз, кєннод дын хуыздєр нє уыдзєн! — Єртхъирєн дєр ма мєм кєныс? Ламбег мын мє сєр йє сагєхты куыд ацавта, уый, уєллєй, ємбаргє дєр нє бакодтон. Къубал дзєбєх єрбалхъывта йє уєра- джы сєртєй. — Ды дє ныфс де ’мбєлттєй хєссыс, фєлє ує єз єртєйє дєр кєрєдзиуыл сбєтдзынєн. Ныр та уал мєнє дє мызд... Адєймаджы къух афтє риссаг у, уый мє никуы бауырныдтаид... Мєнмє афтє фєкасти, цыма фыццаг кєцєйдєр, «дзєхст», зєгъ- гє, райхъуысы, стєй Ламбеджы судзаг армытъєпєн мє лєбє- зыл дудгє аныхєсы. — Уый дын давєггаг... Дыккаг цєф уыди ноджы риссагдєр. — Уый дын, дыргъ цъєхєй кєй тоныс, уый тыххєй... Єртыккаг цєф уыди єппєтєй єбуалгъдєр. — Уый та дын, къалиу кєй асастай, уый тыххєй. Хуыцауєн дєр єртє чъирийє фєкувынц. Ныр цєугє ує хєдзармє! 21
Цыма мын хєдзармє цєуын дєр уый амонын хъєуы! Лєг фыр- мєстєй тъєппытє куыд нє ахаудзєн! Мє цєстытє донєй байдзаг сты, фєлє мєхиуыл ныххєцыдтєн, мє кєуын нє фєуєлбыл. Йє разєй рацыдтєн, уєдє ма йєм цы хорзмє єнхъєлмє кастєн? О, цас єнєуынон мын уыди! Фєстємє ма йєм ракастєн. Уый хєцыди йє синысєртыл, мєстєймарєгау мєм йє мидбылты худти. Никуы мє ферох уыдзєн уыцы мидбылхудт. Бєргє, йє цахъхъєн куы фєуыдаин! Уєд ын єз бацамыдтаин, лєгєй хынджылєг скъєрын куыд хъєуы, уый... Уєвгє, цы бєрєг ис, лєдзєгєн дыуує кєроны ис... Чи зоны, йе ’мгар куы уыдаин, уєд хъуыддаг єрмєст лєбєзы къєрццытєй нє ахицєн уыдаид. Додтийы чи фєнадта, уый мєнєн дєр исты хос ссардтаид. Ныр мын єфсон уєддєр ис, мєхицєй хис- тєр у, зєгъгє, фєлє уєд бынтон худинаг куы басгуыхтаин!.. Цы- фєнды фєуєд, уєддєр ахєм єфхєрдєн ныббарєн нєй. Фєлє уыцы минут цы ’рхъуыды кодтаин мє маст райсыны фєдыл? Мє бон ын цы уыди? Ницы ской кодтон ме ’мбєлттєн. Иуєй мєм зын касти мє худинаджы хабар, иннємєй та аххосджын мєхєдєг уыдтєн. Цє- мєн мє хъуыдысты уыцы єнєхайыры цъєх балтє? Ноджы къа- лиуы саст... Мєхєдєг мєсты фєкєнын, лєппутєй исчи бєлєс- тєм фыдєвнєлд куы фєкєны, уєд. Ныр знаггад бакодтон... «Уадз ємє абон афтє фєуєд, — хъуыды кодтон фєндагыл цєугєйє,— фєуєд... Фєлє дын мє маст нє батайдзєн. Искуы лєгєй-лєгмє сємбєлдзыстєм...» Фєлє уыцы «искуы» кєд уыдзєн, уымєн ницы зыдтон. Афтє мєм каст, цыма, куы сыстыр уон, уєд Ламбе- гєй бирє тыхджындєр уыдзынєн. Мє цєстытыл уади алыхуы- зон нывтє: кєм хъєбысєй хєцєм, кєм боксєй... Кєддєрид- дєр-иу уєлахиз мєхєдєг уыдтєн. Фєлє зєрдєйы рыст уымєй къаддєр нє кодта... Мє къах мє нє хєдзармє нє хаста. Тарстєн, мє мад истєуыл куы фєгуырысхо уа... Мєхиуыл бєргє хєцдзынєн, фєлє ємба- рын, мє уынд нывыл нєу... Азылдтєн донбылты. Дзєвгар куы єрталынг, уєд нєхимє єрбаздєхтєн. Мє чемы єрцыдтєн иучы- сыл. Нє кулдуары цур баййєфтон Бєдзег ємє Авданы. — Кєм уыдтє ныронг?! — сбустє мыл кодта Бєдзег,— мах изєр- сарєй ардєм дєу куы агурєм!.. — Никуы уыдтєн,— мєхи бынтон єдыхстєй євдисыныл архай- гєйє, загътон єз,— дєлє дєлєсыхы лєппугимє пуртайє хъазыдгєн. Бєдзег мєм хєстєг єрбалєууыд. Мє цєсгоммє мын єдзы- нєг ныккасти. — Нал мє хъуыды кєныс? — бахудтєн єз. — Хъус-ма, — тызмєгєй загъта Бєдзег,— ды мєнєн аргъєуттє ма кєн. Чи дє фєнадта? — Мєн? — Дєу, уєдє мєн?! — Аргъєуттє дєхєдєг куы кєныс,— загътон єз. Барєй сху- дынмє хъавыдтєн, цємєй сє бауырна, рєдийгє кєй кєнынц, уый, фєлє мє лєбєз єнахуыр цъєхснаг рыст скодта, цыма та йыл Лам- беджы арм аныхєст, уыйау, ємє куыддєр фєсыкк дєн... Стєй єнкъардєй бафарстон: — Чи уын єй радзырдта? 22
— Чи дє федта, уый,— мєстыйє загъта Бєдзег. Євєццєгєн єм хардзау касти, йе ’мбалмє йын чидєр кєй бауєндыд, уый. Лвдан дєр йє сєр єруагъта. Тєнзєрдє у, євєццєгєн мын тє- ригъєд кєны. Єз та искєй тєригъєдєй мє удхєссєг уынын. Фєлтау мыл Бєдзегау хъєртє кєнєд. — Чи уын єй загъта, уый уєддєр зєгъут. Єви мын єй хєлєг кєнут?! — сбустє сыл кодтон. Мє зєрдє єрбауынгєг. Фєтарстєн, мєхи куы нал ныууромон ме ’мбєлтты раз, лємєгъдзинад куы рав- дисон... Схуыфыдтєн. Мє кєуындзєг нынныхъуырдтон. — Дєлє нын єй дєлєсыхаг Борик радзырдта... Ламбеджы сы- хаг. Уый уєм сє кєртєй касти... — єнкъардєй загъта Авдан, йє сєр ноджы бындєр єруагъта. — Хєлиудзых! — загъта Бєдзег ємє иуварсмє ату кодта. Мє цурєй ацыд, кулдуары цєджындзыл йєхи бауагъта ємє мєм єдзы- нєг касти уырдыгєй. Єз ын талынджы йє цєстытє нє уыдтон, фєлє сын цыдєр єгъдауєй хатыдтон сє мєсты ’рттывд. — Уый хистєр у Астанєй! — лєбурєгау Авдан бакъахдзєф код- та Бєдзеджы ’рдєм.— Мыййаг єй йе ’мгар куынє фєнадта, цєуыл ыл хъєртє кєныс?! — Єз ыл уый тыххєй нє хъєртє кєнын! — йє къухтє йыл стылдта Бєдзег дєр. — Бєласы къалиу цємєн асаста! — Ємє исты барєй уыдтєн? — мє кєуын тыххєй уромгєйє, зыр-зыргєнгє хъєлєсєй бафарстон єз. Фєлє мын дзуапп ничи радта. Єз бацыдтєн кулдуармє. Кєртмє куыддєр фєцєйхызтєн, афтє мын Бєдзег мє цонгыл єрхєцыд. Кєсгє мєм нє кодта, аф- тємєй райдыдта: — Райсом дзы нє маст райсдзыстєм... — Ай-гъай, єртєйє хорз нєу, фєлє уый хистєр у... Авдан иуварсєй кєсдзєн... Мах та дыууєйє йемє аныхас кєндзыстєм. — Мєхи фаг дєр нєу, — фидарєй загътон єз,— мєхи бар єй бауадз. — Цєй, дєхицєй ма ’ппєл. Уєдє кєм уыдтє, дє фєлмєнтє дын куы рєгъєд кодта, уєд? Ламбег цы у, уый нє зоныс? Єз ницыуал суєндыдтєн. Раст зєгъы Бєдзег — иугєйттєй «ком- дзаджы» фаг дєр не стєм... Уыцы єхсєв суанг фєсахсєвєртєм нє бафынєй дєн. Фєнды- ди мє, бон тагъддєр куы єрбалєууыдаид. Мастисєн бон. Иуєй мє тєрсын кодта, иннємєй та сєрыстыр уыдтєн, мєн бафхєрын кєй- дєр бафхєрынау єнцонєй кєй никємєн тайы, уый равдисыны фа- дат кєй єрцыди... Сєрыстыр уыдтєн ме ’мбєлттєй: зын сахат мє иунєгєй нє ныууагътой. Бафынєй дєн ємхєццє хъуыдытимє. Мє фыны федтон: Ламбеджы фыд Тотыр мє суры фєрєтимє. Лидзын, фєлє мын лидзын не ’нтысы. Хатын, фын кєй у, уый, фєлє йыл єххєст баууєндын мє бон нєу. Єнєзєгъгє тасєй ризын ємризє- джы. Фехъал дєн. Кєртєй єрбайхъуыст мє мады загъд: — Уый цафонмє хуыст у? Дєуыйас лєппутє ныр лєгтє сты, хєдзардарджытє! Сыстадтєн. Рацыдтєн кєртмє. Хур арвыл бєрзонд ссыди. «Абон дє мє маст райсдзынєн, Ламбег!» — цыдєр тасємхєццє єхсыз- гондзинадимє ахъуыды кодтон єз. 23
Фєлє мє фєнд фєсыкк. Райдыдта хєст. Хылтєм нє нал євдєлд. Нал нє євдєлд нє хъазєн фєзмє, нє найєн хъуымтєм. Къуыммє батылд пурти. Хъєлы бєсты райстам єхсырф, лєдзє- джы бєсты — сагой. Куыстам колхозы быдырты ас адємы ємрєнхъ. Нє хъєуы нєлгоймєгтєй зєрєдтє ємє сабитєй уєлдай ничиуал баззад — ацыдысты хєстмє. Ацыд мє хистєр єфсымєр. Ацыдыс- ты Бєдзег ємє Авданы фыдєлтє дєр. Мєнєн мє фыд дыуує азы размє амард. Мє хистєр єфсымєр та Мурмєнскы денджызон скъо- лайы ахуыр кодта. Уый дєр ацыд хєцєг єфсадмє... Хъєу фєсидзєрхуыз. Нє сыхєй изєрыгєтты нал хъуысти фєндыры цагъд, зарын. Хєстон хабєрттє йеддємє зєрдє ницєимє}’ал дзырдта... Никуыуал федтон Ламбеджы дєр... Адєм хъус-хъус дзырдтой, йє фыд, дам, дезертир алыгъд Саухъєдмє. Ноджы єнєуынондєр мын фестади Ламбег уыцы хабары фєстє. Йє къєртгєнын афон кємєн єрцєуы ємє йє дудынєй чи нал енцайы, ахєм сынкъау мє хъизємарєй мардта мє мастисыны єнд. Єппынєдзух мє цєстытыл уади, Ламбег йє синысєртыл хєцгєйє йє мидбылты худгє мє фєстє куыд касти... Кєд мын, мыййаг, тєригъєд кодта? Єнємєнг! Бирєгъ уєрыккєн куыд фєтєригъєд кєны, афтє... Бонтє цыдысты, фєлє ме знагыл мє цєст нал хєст кодта. Мє хъустыл єрцыди, цыма йє дезертир фыдєн єхсєвыгєтты Саухъєдмє хєринаг фєхєссы... Кєдєм кєсы милицє? Иуизєр быдырон фєндагыл хєрхємбєлд куы фєуиккам. Єз єхсєвиуатєй мусмє най кєнынмє цыдтєн, уый хосгєрдєнєй цыди сєхимє. Уыдис ыл стыр бур галифе хєлаф, йє комєй цыппар єнгуылдзы бєрц бындєр баст уыди йє нарєг гєрзын рон. Хєсты размє-иу ацы хєлаф йє фыд Тотыр дардта... Єз єм єрлєууынмє нє хъавыдтєн, фєлє мєм уый дардєй йє дєндєгтє ныззыхъхъыр кодта, цыма йє уындмє рагєй бєллын. Єрурєдта мє. — Гъєй, Астан, тынг мєсты мєм дє? — Антъєр дєхи,— зєгъын,— мє мастимє дє ницы хъуыддаг ис. Фєиуварс кодтон, атындзыдтон мє фєндагыл. Мє цымыдис- дзинад мє, мыййаг, иу ємє дыуує хатты куынє баппєрста къєп- пєджы. Ныр дєр та фєкастєн фєстємє, цымє, зєгъын, цы ми кєны. Уый дын йє оынаты куы лєууид! Єдзынєгєй кєсы мє фєдыл, йє мидбылты та худы. Раст иубон куыддєриддєр худти, афтє! Цємєдєр гєсгє мєм уыцы мидбылхудт йє фыды бур гали- фе хєлафы хуызєн фєкасти. Ємє-иу мє цєстытыл ауад йє дезер- тир фыд. Маст мын мє цєстытє акуырм кодта, єнєуынондзина- дєй мє хурхуадындзтє адєнгєл сты. Мє сєр разылд. Чысыл ма бахъєуа, мєхи йыл ма ныццєвон. Фєлє йє сєрмє мєйы єрдєгау єрттывта йє фєтєнком цєвєг — євєццєгєн, хос чысыл нє фє- карста. Ємє мє туг уайтагъд ауазал. Разгъордтон мє тых-мє бо- нєй йє цурєй. Дзєвгар дзы куы адард дєн, уєд єрлєууыдтєн ємє йєм ныхъхъєр кодтон: — Де-зер-ти-и-ры ф-ы-ырт! «Дезертиры фырт! Дезертиры фырт!» — дардєй мын мин хъє- лєсєй мє хъєлєс ныффєзмыдтой Саухъєды рєгътє. Ємє євип- пайды ехсы цєфау цъєхснаг рыст атыхст мє зєрдєйыл. Цы уыди 24
уыцы євиппайды фєзынєг єнкъарєн? Фєсмон єви тєригъєд? Абон дєр єй нє зонын. Фєлє мє уєд куыд тынг бафєндыд мє хъєр ацахсын, фєстємє раздахын, цємєй йє ма фехъусой ме знаджы хъустє, фєндаггєрон бєлєстє, къуылдымтє, ногкарст мєнєуы хуымєй цы уєрцц стахти, уый... Фєлє дзырд ємє топпы нємыгєн фєстємє раздахєн нал вєййы... Саухъєды фахсмє куы бахєццє дєн, уєддєр ма йє бынаты лєууыд Ламбег. Дардєй ма мєм чысыл єндєргау зынди изєрдары фєлмы. Фєлє мєм афтє касти, цыма уыцы гуырысхойаг мидбыл- худт ныр дєр йє цєсгомыл хъазы. Ємє та мє цєстытыл ауад йє фыды бур галифе хєлаф. Ємє, мє зєрдєйы єрдєбон цы чысыл тєригъєды тєпп фєзынд, уый уайтагъд фестад єнєуынондзинад... Ууыл къуыри рацыдаид, афтє мєм иуизєр ме ’мбєлттє фє- зындысты. — Ницы фехъуыстай? — бафарста Бєдзег ємє йєхєдєг йєхи- цєн дзуапп радта: — Ламбег йє дезертир фыдєн алы ’хсєв дєр хєринаг фєхєссы Саухъєдмє. — Уанцон нєу! — бадис кодтон єз, кєд ацы хабар фыццаг хатт нє хъусын, уєддєр: кєд цыфєнды мєсты уыдтєн Лам- бегмє, уєддєр мє цємєдєр гєсгє нє фєндыд, цємєй бынтон ахєм євзєр разына. — Дєлє йє Дарихан йєхи дыуує цєстєй федта,— загъта Ав- дан,— суг ласынмє уыди айфыццаг, йє цалх цъыфы нынныхст, ємє йыл хъєды єрєхсєв... — Дариханєй уєлдай ма йє бирє чидєртє федта,— йє къух ауыгъта Бєдзег, ома, хъуыддаг дызєрдыггаг нєу, зєгъгє. — Єрцах- сын сє хъєуы, єндєр ницы. Ахсєв фынєй кєныны зєрдє ма- кємє уєд! Ламбеджы фєд уєгъд уадзын нє хъєуы. Мє зєрдє єнахуыр гуыпп-гуыпп скодта. Мє зєнгтє куыддєр адон сты. Цыма та мє лєбєзтє судзгє цєфтєй срыстысты, афтє мєм фєкаст. — Уєдє ма цы боны хорзмє кєсєм? Афонмє кєд аивгъуыдта, уєд та? — Ацафон? Уый ємбисєхсєвєй раздєр нє ацєудзєн. Змєлєг куы нал вєййы, уєд араст вєййы сє хєдзарєй. — Уєд та... — къуызгє райдыдта Авдан,— милицєйєн зєгъєм... Дезертиртєм, дам, хєцєнгєрзтє дєр вєййы... Мах та афтидармєй... Бєдзег ын йє ныхєстыл хъєрєй ныххудти: — Тєрсгє кєныс? — Тєрсгє нє кєнын, фєлє... милицє йє куынє зоной, уєд нє куы бафхєрой... — Єфхєргє нє, фєлє ма нын арфєтє дєр ракєндзысты. Стєй ма милицєйы чи баззад? Се ’ппєт дєр хєстмє нє ацыдысты? Дзєвгар рєстєг нє ничиуал ницы дзырдта. Стєй Авдан єнкъар- дєй загъта: — Немыц єрбахєстєг сты... Бєдзег, цыма уыцы хабармє єнхъєлмє касти, уыйау йє къух хєрдмє систа ємє бардзырд дєттєгау сдзырдта: — Цєй, мауал фєстиат кєнєм. Уыцы фашисттє єцєгєй дєр ардєм куы єрбацєуой, уєд... — Бєдзег фырмєстєй цы загътаид, 25
уый нал зыдта. Иуварсмє ату кодта ємє нє разєй рацыд. Мах єнєдзургєйє цыдыстєм йє фєдыл. Саухъєдмє нє бирє иал хъуыди, афтє єрлєууыдыстєм. — Ам фєхицєнтє уєм,— загъта Бєдзег.— Даргъ тагмє фєндаг хъахъхъєндзєн Астан, Арф коммє бацєуєн — Авдан, Тулдзджынмє фєндаг та єз мєхимє исын. Исчи исты куы бафиппайа — єртє ’хситты-иу фєкєнєд. Бєдзег Тулдзджыны ’рдєм стыр къахдзєфтєй араст, єз дєр мє ных сарєзтон Даргъ тагмє. Авдан та, мєгуыр, йє бынаты лєугє баззад. Зыдтон, иунєгєй нє уєнды. Фєлє йын мє бои цы уыди, кєд мєхєдєг дєр хуыздєр уавєры нє уыдтєн... Єхсєв уыди къахт цєстау саугуырм. Арвєй иу стъалы нє зын- ди. Дымдта комєй. Мє дзабыртє схуылыдз сты єртєхєй. Къу- тєртє мєм цыдєр єнахуыр тєссаг єндєргты хуызєн кастысты, базмєлыдысты-иу, сєхи-иу нылхъывтой зєхмє, кєннод-иу слєу- уыдысты сє фєстєгтыл. Ныртєккє... Ныртєккє... Ныртєккє... Сєхи мыл ныццєвдзысты... Мє гєртт-гєртт цыди, мє зєрдє уєз- зау гуыпп-гуыпп кодта. Тас зондыл уєлахиз кєнын райдыдта, бирє мє нал хъуыди фєстємє єррайау хъєуы ’рдєм ныййарц уєвынмє. Фєлє уыцы тасєй тыхджындєр уыди худинаджы азар. Дымгє кодта тыхджынєй-тыхджындєр. Хъуысти хъєды єнуд гуыв-гуыв. Кєцєйдєр єрбайхъуыст, зєрдє фєрчытє кємєй хаудта, ахєм єнкъард ниуын. «Балбирєгътє!» Зынджы стъєл- фєнау зєрдє асыгъта ацы цыбыр хъуыды. Хурхуадындзтєм ныццавта цыдєр судзгє уылєн. Мє хєдфєстє райхъуыст ца- вєрдєр уынєр. Ныронг тєрсгє кємєй кодтон, уыцы къутєрты астєу куыд фестадтєн, уый абон дєр дзєбєх нє зонын. Цы уыдтєн, уымєй хъус фестадтєн. Фєлє хъуыстон єрмєстдєр мє зєрдєйы єбуалгъ гуыпп-гуыпп. Цыма ныртєккє ратондзєн, ныппырх уыдзєн... Фєндагыл цыдєр змєлыд. Мє рєзты комы ’рдєм баивгъуыд- та. Адєймаджы хуызєн у. Єнємєнг уый уыдзєн. Мє гуыбыны цъарыл рабырыдтєн ме ’мбєхсєн бынатєй. Стєй сыстадтєн, гуы- быр-гуыбыр гурєй-гурмє цєуын йє фєдыл. Йє фєд ын суадзыи нал хъєуы. Мє зєрдыл єрбалєууыд Бєдзеджы фєдзєхст: «Исчи исты куы бафиппайа, уєд єртє ’хситты фєкєнєд». Фєлє ныр фехситт кєн, ємє дє хєдзар сарєзтай. Фєстємє фездєхдзєн Ламбег, дыуує гєппєн дє ацахсдзєн. Кєннод цалынмє уыдон ардєм згъорой, уєдмє уый ам баддзєн? Нє, уый гєнєн нєй. Фєлє иунєгєй дєр йє фєдыл куыд цєуон тар хъєдмє? Ракє-бакєйєн рєстєг нє уыд. Ламбеджы фєд уєгъд нал хъєуы, сєйрагдєр уый у. Зєрдє та цыфєнды дєр кєнєд, мє хъуыддаг нєу! Цєуын йє фєдыл. Фєндаг къутєрты сау єндєргты астєу хєрз гєзємє урс дары. Стєй єрбайсєфт. Мє тєккє цєстыты раз сыстад уыцы бєрзонд рагъмє схизєны. Бацыдыстєм хъєды. Дис- саг куыд нє у, фєлє уыйас тынг нал тєрсын: адєймаг мєм єввахс кєй ис, уымєй мє ныфс бацыд, кєд уыцы адєймагимє дыуує цыфыддєр знаджы стєм, уєддєр. Фєндаг рагъєй ныххызти Даргъ тагмє. Ам ноджы арєхстгайдєр цєуын. Уырдыджы мє къах фє- быры, мє разєй ахєссын сыфтєрты цєндтє. Мє быны сєт- 26
тынц хус къєцєлтє, сє къєрцц мєм кєд арвы гєрах нє фєкє- сы! Ємє уєд мє мидбынат андзыг вєййын, иу уысм сызмєлын нал фєуєндын. Мє амондєн, дымгє кєны, ємє хъєды тых- джын гуыв-гуывєй мє къахдзєфты уынєр дзєбєх нє хъуысы! Чи зоны, єхсєв єнцой куы уыдаид, уєд Ламбег раджы бафип- пайдтаид, йє фєдыл хъуызєг кєй ис... Бирє фєцыдыстєм Саухъєды уыцы євєд уырдгуытє ємє хєрдты. Фєсахсєвєртє уыдаид, афтє Ламбег иу стыр бєласы цур єрлєууыд. Йє къухтє йє дзыхмє схаста ємє уыджы уаст нык- кодта. Хєстєг кєцєйдєр райхъуыст хуыргарчы уаст: «Крр-рр-уат». Кєй сайынц адон?! Фендзыстєм, кєддєра чи кєй афєливид. Лам- бег бєласы аууонєй уыциу сєррєтт аласта, цыдєр мын єрбаци. Кєм лєууыд, уырдєм єрхъуызыдтєн. Хєстєг байбынєй ферттывта зынг ємє уайтагъд ахуыссыд. «Єгъи,— загътон мєхинымєр,— ныр мын нал аирвєздзыстут». Гуырысхойаг нал уыди, дезертиры хуык- ком ам кєй ис. Бахъуызыдтєн, зынг кєцєй ферттывта, уырдєм. Дыуує бєласы астєу къєдзєхрєбын уыди мусонг. Йє дуар — цыдєр сырддзармєй єхгєд. Йє иу къабаз ын хєрзчысыл иуварс акодтон хъавгє ємє мидємє бакастєн. Мусонджы бын уыди хосєй ємбєрзт, астєуєй стыр къуыдырыл нєзы цырагъ сыгъ- ди, йє ала калди. Йє фєйнєфарс — дыуує кєрцы тыд, євєц- цєгєн, сє хуыссєнтє сты. Къуымты — цыдєр дзаумєттє калд. Иу кєрцыл бадтысты Ламбег ємє йє фыд. Лєджы хуызєн нал уыди Тотыр. Йє цєсгомєй фындз ємє ных йеддємє ницыуал зынди — схъуынджын. Йє цєстытє єнкъард ємє тєссаг єрттывд кодтой къуырфыты арфєй хъуынты астєуєй. Ламбег йє хызынєй систа стыр гуыдын ємє хъєбєр цыхт, хъєдындзтє, нурытє. Єрєвєрдта сє йє фыды цур кєрцыл. — Ахєр истытє... — Ахєрдзыстєм, — Тотыр йє комыдєттє нынныхъуырдта, — мєнє Баззе фєзына... — Ахєр, уый фаг дєр дзы разындзєн... Тотыр йє фырты уєхскыл йе стыр сау къух єруагъта: — Иунєгєй къєбєр хєрын нє фидауы, лєппу... — Уыцы євзєр давєгимє дєхи цы сбастай? Тотыр арф ныуулєфыд. — Уый барвєндон хъуыддаг нєу... Єхсєв иунєгєй зын у... Мєнє ацы ран мєрдты аууєттєй байдзаг вєййы... Лєппу скаст йє фыдмє, стєй йє сєр єруагъта. Єрєджиау загъта: — Гыцци афтє... хъєдєй, дам, куынє рацєуай, уєд мєхи амар- дзынєн... Тотырєн йє сєр куыддєр иуварсмє фєкъул, ныууынєргъыдта. — Ницы дын кєндзысты, — йє сєр ноджы бындєр єруагъта Ламбег,— бєрєг уыди, йє зєрдє кєй суынгєг, — адєм дє дезер- тир хонынц. Рацу, дада, рацу нєхимє!.. Тотыр йє сєр дыууєрдєм тылдта ємє уынєргъыдта цєф сырдау: — Ныууадз мє, лєппу, мауал мєм цу... Сымах дєр ма мєн тыххєй фыдбылызы бахаудзыстут. — Ды никєй амардтай... Ницы дын кєндзысты... Тотыр йє къух систа йє лєппуйы уєхскєй, зырзыргєнгє йє 27
єрхаста йє цєсгомыл, стєй йє боцъойы даргъ хъуынтєй пъєс- тытє* стыдта. — Милицє та афтє зєгъы: «Тотыр, ды амардтай колхозы сєр- дар Ханджерийы!» Єз та никєй амардтон! Никєй! — хъєр кодта фєсусхъєлєсєй Тотыр.— Закъон мєныл не ’ууєнды, закъон мили- цєйыл єууєнды! — Милицє дєу лєгмарєг хоны? Чи дын загъта? — Чи мын загъта? Баззе мын загъта. Баззейєн йє хєрєфырт милицєйы кусы. Уый йын радзырдта хабєрттє. Ємє мє фєдыл зилынц. Уєд та лєджы хєстмє куы ауадзиккой, лєг уым уєддєр кадимє амєлид. Єз уыдтон: Ламбегєн йє бинаг был зыр-зыр кєнын райдыдта. Євєццєгєн, йє кєуын тыххєй урєдта. — Тєрсын дє кєны уыцы лєгмар! — кєуынхъєлєсєй загъта уый, — тєрсын дє кєны, цємєй дєхи бамбєхсай, ємє гуырысхо дєуыл уа... Ханджерийы йєхєдєг амардта. Адєм дзурынц... Ды та рынчын дє, ємє дє тєрсын кєны... — Уєдє йє чи амардтаид? Баззе уыди, ай-гъай... Колхозы ос давта ємє йын сєрдар йє хєдзар, йє исбон байсын кодта. єртє йє Даргъ таджы кєрон амардта. Уыцы рєстєг єз дєр ме ’намондєн цуанєй нєхимє здєхтєн раст ууылты... Сєрдар дєр дыууєхстонєй мард, мєнмє дєр дыууєхстон! Уый Баззе барєй бакодта афтє, цємєй гуырысхо мєныл єрхауа! Тотыр йє цыппєртыл слєууыд. Йє дєндєгтє ныззыхъхъыр сты, йє цєстытє тєссаг єрттывд кодтой. Ламбег йє зонгуытыл єрлєууыд йє цуры, йє цонгыл ын хєрдмє схєцыд: — Дада, сбад, ныр цы хуызєн дє?! Тотыр та раздєрау сбадти йє бынаты, йє сєрыл ныххєцыд йє къухтєй, рємбыныкъєдзтє єнцадысты йє уєрджытыл. — Дада, єз хєстмє цєуын... «Хєрзбон» зєгъынмє єрбацыд- тєн... — Тотыры уєхсчытє куыддєр фестъєлфыдысты. Цыма йє сєр йє армытъєпєнтєй ноджы тыхджындєр єрбалхъывта, афтє мєм фєкаст. Євиппайды йе ’ргом разылдта дуары ’рдєм, ницыуынєг тєс- саг цєстытєй ныккаст мєны ’рдєм. Уыцы єбуалгъ цєстєнгасы бын мє бон фезмєлын нал баци, цавддур фестадтєн. Тотыр ныррызти ємризєджы, йє дзых фєхєлиу. Стєй ахєм цъєхахст ныккодта, ємє мє сєрыхъуынтє арц абадтысты, мє зонд адзєгъєл. Тотыр зєххыл єрхауд, ратул-батул кєнын систа, йє комы фынк калди. Хъуысти йє дєндєгты єбуалгъ хъыррыст. Ламбег цыдєр къєцєл фелвєста, йє къухмєрзєн ыл атыхта ємє йын єй афтємєй йє дєндєгты астєу нытътъыста. Уыцы рєстєг мє чидєр фєсте мє бєрзєйє ацахста. Мусонджы астєу мє тъєпп куыд фєцыд, уый ємбаргє дєр нал ба- кодтон. Мє уєлхъус райхъуыст, нєлгоймагєн єгєр лыстєг, сылгой- магєн єгєр бєзджын чи уыди, ахєм хъєлєс: — Куыдзы фырт! Ныртєккє дын єз де ’взаг дє удимє бєргє фелвасдзынєн. Хєрдмє йєм скастєн. Бынмє мєм єнєуынон цєстытєй касти єнєдаст бєзєрхыг бєрзонд нєлгоймаг, йє уєлє — телогрейкє, * П ъ є с т ы (дыг.) — бындзыг. 28 I
йє сєрыл — бухайраг худ. Йє галиу уєхскєй дыууєхстоны дыуує хєтєлы сєхи сдардтой, йє астєуыл — хъатара. Бамбєрс- тон, фервєзєн мын нал ис — мє уєлхъус чи лєууы, уый Баззе у! — Чи дє єрбарвыста? — Ничи. — Ує, ма кє, уєддєр дє де ’взаг никуыуал бахъєудзєн, цы ма йыл ауєрдыс? — Баззе мын йє уєззау цырыхъхъы фындзєй мє тєн тыхджын єрбакъуырдта. — Чи дє єрбарвыста? — Ничи! Лєгмар йє телогрейкєйы фєдджитыл уєлємє схєцыд, йє хъа- тарайы бынєй райхєлдта фєтєн рон. Фєдыдагъ єй кодта, стєй йє йє кєрєттєй фєйнєрдєм айвєзта. Фєцыд тыхджын къєрцц. Стєй уєззау єрхуы єргъєвєг мє сєры фахсєй фесхъиудта. ~ Дзур! — Лєгмар! Мє сєр бахгєдтон мє къухтєй. Єнхъєлмє кєсын євирхъау цєфмє. Фєлє мыл цєф єгєр єрєгмє уади. Мє цєсты кєрєттєй тєрсгє-ризгє скастєн хєрдмє ємє федтон: Ламбег дыууєхстон сарєзта Баззейы риумє. Дзуры йєм: — Аппар дє рон! Баззе йє рон мусонджы къулмє базыввытт кодта. — Цєй, хынджылєг ма скъєр, — бустєхуызєй загъта уый, — лєппу надєй рєзгє кєны, цы йын уыди? Баззе йєхи йє кєрцы ’рдєм байста, цємєдєр єргуыбыр. Стєй єваст фєзылд, Ламбеджы дыууєхстон иуварс акъуырдта. Лєппу топмє фєлєбурдта, фєлє уыцы рєстєг йє ахсєныл сємбєлд Баз- зейы уєззау къухы цєф. Ныккєрзыдта, єрбадт йє мидбынат. Лєгмар топп систа зєххєй, ныццарєзта йє мєнмє. — Уєлємє сыст, хуыйы хъыбыл! Єз сыстадтєн. — Єддємє! Мє бон фезмєлын нє )’ыд — мєлєты тас мын пъєззыйау ацахста мє уєнгтє. Ныртєккє мє искуы хъєды агєрах кєндзєн! Фєлє єваст топпы дзых мє риуєй иуварс атахт, — Баззе фєуєлгоммє, йє сєрєй мусонджы къул ахаста. Цы ’рцыди, уымєн фыццаг уысм ницы бамбєрстон, сагъдау лєугє аззадтєн. Уынгє фєкод- тон, Ламбег ын йє къєхтє куыд ацахста, йє сєр ын йє сагєхты куыд фєтъыста. Фєлє мєм фыццаг уысм дзєбєх нєма бахъардта, цы уыдтон, уый мидис. Стєй мєхи ныццавтон Баззейыл єз дєр, фєлє фєстємє атахтєн йє тымбылкъухы цєфєй. Уыцы рєс- тєг Тотыр єрчъицыдта. Баззе йын йє фырты куыд хурх кєны, уый куы ауыдта, уєд єм бауад, топп фелвєста зєххєй ємє йын йє хъєдєй йє сєр єрцавта. Баззе мардау иуварс єрфєлдєхт. Мах ын йє топп ємє йє кард байстам, йє къухтє йын сбастам. Бонивайєнтыл єй ракодтам нє разєй. Єрхєццє йє кодтам ра- йонмє. Тотыр дєр йєхи радта милицємє. Ламбег сын ракодта йє хабєрттє, ємє йє горєты рынчындонмє рарвыстой. Уымєй цалдєр боны рацыдаид, афтє нын иуизєр нє рудзынг єрбахостєуыд. Ракастєн. Нє кулдуармє лєууыди Ламбег бєлц- цонарєзтєй. Уыдис ыл йє фыды бур галифе хєлаф, зєронд 29
цырыхъхъытє, зєронд телогрейкє. Йе рагъыл — чысыл дзєкъул. — Цєй, Астан, хєрзбонтє ра}’т! — загъта уый. — Єз хєстмє цєуын. — Куыд хєстмє? Дє карєнты нє исынц!.. — Райсдзысты. Мах хєдзарєй дзы ничи ис... ємє худинаг у. Дада рынчын у, єндєр... Хєрзбон! Гыццийы сайгє акодтон, хохмє, зєгъын, цєуын, не ’рвадєлтєм... Кєннод хъєрахст систаид, мили- цєтє-йедтєм дєр ма фєдзырдтаид... Иу къуыри куы рацєуа, уєд ын зєгъдзынє. Уєдмє єз єфсады уыдзынєн... Ламбег рацыд мє цурєй. Иу-дєс къахдзєфы акодта, стєй єрлєууыд. Сабыргай мєм разылдта йе ’ргом. Єнкъард мидбыл- худт хъазыд йє цєсгомыл. — Мєсты ма мєм кєныс? — Цытє дзурыс?! — єфсєрмыгєнгє загътон єз, — аххосджын мєхєдєг уыдтєн. Ламбег ма мєм йє къух фєтылдта ємє тагъд къахдзєфтєй араст каурєбынты. Єз дєр цыдтєн йє фєдыл. Бєргє йє баййєфтаин, йє фарсмє бєргє цыдаин, фєлє мє кєуын бауромын мє бон нє уыди... Ємє никуы базыдта Ламбег, йє фєдыл чидєр кєй цыди. Хъєугєронмє куы ныххєццє дєн, уєд ма бирє фєкастєн йє фє- дыл, цалынмє ма йе ’ндєрг хєрзчысыл зынди стыр фєндагыл, уєдмє. Стєй йєм ныхъхъєр кодтон йє фєдыл: — Нє хъєуы лєппутєй дєуєй хуыздєр ничи ис, ни-и-чи, Ла- амбе-ег! — Фехъуыста мын мє хъєр єви нє? Уый йєхи йед- дємє бєлвырд ничи загътаид. Фєлє йын йєхи никуыуал фед- тон... Ламбег хъєбатырєй фємард Прагєйы цур хєстыты. ЄРТЄ ЄНБААИ 1 Нє тургъє адємєй байдзагєй. Устур тута бєласи буни сау сгєлладєй ємбєрзт кирєбєл ниддєлгоммєй мє мадє Борєхан, є куствєллад къохтє єруагъта кири кєрєнттєбєл. Тугъдєй еци єнамонд гєгъєди ку ссудєй, уєдєй фєстємє є гъарєнгитєй нє банцадєй. Синхєнттє єма ’й нє хєстєгутє сабур кодтонцє, нифситє ин євардтонцє, сауєнгє ма ин хилє дєр кодтонцє, єхе єгєр ке хуєруй, уой туххєн, фал цума неци игъус- та єма неци уидта, уоййау кудтєй єма кудтєй. Єхсєвє-бонмє єхе хуссєнбєл дєр не ’руагъта. Хєкъурццєй кудтєн єз дєр мє мади кєунмє. Фалє ми не ’руагєс кодта... Уотє мємє кастєй, цума исон сєумєцъєхєй дуар сабургай єрбайгон уодзєнєй, єма баба єрбахездзєнєй къєсєрєй, єрлєудзєнєй мє хуссєни уєлгъос. Еци бєлд уотє тухгин адтєй, єма мє гъостєбєл рауаидє є бєзгин фєлмєн гъєлєс: — Хусгє бабєй ку байзадтє, Уєйуг!.. Цєй уєйуг адтєн єз? Тугъдмє ку рарастєй, уєд мєбєл єдеу- гурєй фараст анзи цудєй. Мє ном Тотраз хуннуй, фалє мє мє фидє фєууєйуг кодта. Кєд мин єхцєуєн н’ адтєй! Фалє мє 30
ме ’нбєлттє мєстєймарунєн Уєйуг хонун ку райдєдтонцє, уєд мємє хуарзау нєбал кастєй аци ном. Нур кудтєн, фал бабєй марди хабарбєл нє. Ку зєгъун, єппун- дєр ми не ’руагєс кодта є рамєлєт. Єз єрмєстдєр мє мадєн тєрегъєд кодтон... Єдосє фєсємбесєхсєвє є размє бацудтєн. Є къох єринца- дєй мє усхъєбєл, єхемє мє єрбалхъивта, є бауєр ба кєугє- кєун фестъєлф-фестъєлф кодта: — Мє еунєг, седзєрєй нє ку ниууагъта нє дарєг, уєд ма куд цєрдзинан? Цєстисугтє єй нєбал бауагътонцє дзорун. Єма єрмєст уєд балєдєрдтєн, нє хєдзарєбєл стур бєллєх ке єрцудєй. Баба фєстємє некєдбал раздєхдзєнєй, єма ’й єз некєдбал фєу- уиндзєнєн. Єнахур содзгє єнтъуснєг мин райахєста мє хъур. Єз, євєдзи, фиццаг хат уєд банкъардтон адєймаги егъау хъонц. Нур тута бєласи буни лєууй афтед кирє. Є уєле — баба тугъди размє ке дардта, еци хъєппєлтє — киртє хєдонє єма бор галифе хєлаф. Бєласи ставд зєнги єнцойнє кири тегъєбєл лєууй є ху- зист. Цардєгасау кєсуй, цума, тургъи ка єрємбурдєй, еци адє- ми десгєнгє фєрсуй: — Хуарз адєм! Цєбєл котє? Єз єгас дєн... Мє мадєн є бон кєун нєбал єй. Цидєр гъезємайраг муртє ма схауй є цъухєй. Бацєунмє имє гъавун, е дєр ку рамєла, уомєй тєрсун райдєдтон. Фалє мин уалинмє кадєр мє фарс єрбакъуєрдта. Цума бєзгин мегъи фєлмєй разиндтєй, уоййау мє размє уинун ме ’нбал Аци цъєрнатє цєсгон. Мє цонгбєл мин рахуєстєй єма мин сосєггєй мє гъоси дзоруй: — Цєуєнай мє хєццє... Гъєунгємє ку рахизтан, уєд фєйнердємє ракєститє кодта, еске нємє кєсуй єви нє, уой базонуни туххєн. Уєдта баргун гъє- лєсєй загъта: — Мє фєдбєл цо! Гъєугєронмє ку схєццє ан, уєд Ацє нарєг къахнадбєл фєз- зилдєй Пихсбунмє. Єз єрлєудтєн. Ме ’нбал мємє фєстємє фєз- зилдєй. Ацєн є фиди ку єрахєстонцє, уєдєй ардємє исмєсти- гєр єй, фалє нур, євєццєгєн, седзєрєй ке байзадтєн, уой тух- хєн мин тєрегъєд кодта, єма лигъзтєхузєй загъта: — Цєуєн, Уєйуг, далє нємє донгєрон кадєр єнгъєлмє кєсуй. — Нє цєун, — загътон єз, — махмє зиан ес єма... Ацє мин асє лєгау є къох мє усхъєбєл єривардта. — Уой єз дєр зонун... Фал зинєн лєг гъєуй. Фєразун гъєуй! Ацє мє разєй рарастєй. Єз дєр сєргубурєй цудтєн є фєд- бєл. Пихсбунмє ку бацудан, уєд мє гъостєбєл рауадєй Уорсдони сєр-сєр. Єртайунмє ардємє фєццєуєн. Дони билєбєл стур дор- бєл бадтєй Єхсарє. Е махєй дуує анзи хестєр єй. Фєстємє имє дзорун дєр не ’ндеуєн. Уєлдайдєр ба, еухат кєркгъос Беслє- ни урди над ку фєккодта, уєдєй фєстємє. Мах цума уингє дєр нє фєккодта, уоййау є дзиппєй сласта зєронд газети гєбазє мин- къий киунуги хузєн бєстонтухтєй, раскъудта си цуппєрдегъон гєбазє, є фарсмє *й дорбєл єривардта, наси хускъє сифє є 31
дуує арми астєу єууєрдун райдєдта, уєдта ин є ругє гєгъє- дибєл арєхсгє байтудта. Гєгъєди тумбул стухта, є тухєскъуд кєрєнттє ин е ’взагєй цалдєр хатти расдардта. — Тамаку уи ка думуй? — єрєгиау бафарста Єхсарє. Дзуап нє райгъустєй. Єхсарє спичкє ссугъта єма бахаста, є билти кєрєнттєй ке ’лхъивта, еци «тамакумє», уєдта цума фур єхцєуєнєй е ’уєнгтє ивазуй, уоййау є къохтє фєйнер- дємє райвазта, є нарєг билтє фєцъцъоппєнцє, єма є цъухєй хъуєци уорс къубулєнттє рауагъта. — Зєрдє ку реса, уєд тамаку думун гъєуй, — комкоммє мємє єрбакастєй Єхсарє. — Нєлгоймагбєл кєун нє федауй. Кєун сил- гоймаги гъуддаг єй, єма етє кєуєнтє. Єхсарє бабєй є тамаку сцъирдта, фестадєй, мє комкоммє єрлєудтєй. — Дє фиди дин ка рамардта?! — уотє хъєбєр фєгъгъєр кодта, єма єз єнєбари фєстємє расанкъех кодтон. — Єз дєу фєрсун! — Немуц... — єрєгиау загътон єз. — Мєнєн ба... — є гъєлєс фєнниллєгєй Єхсарєн, — мє- нєн ба мє хестєр єнсувєри... Уотє мємє фєккастєй, цума Ацє цєбєлдєр фєббостєй. Еуварс рацудєй, є сєр бунмє єруагъта єма єхецєн дзорєгау бакодта: — Сталин уотє загъта, фурт є фидєбєл дзуап нє дєттуй... Нє директор Кудзиго фєдздзоруй... Мах имє ємкаст фєккодтан. Раст зєгъун гъєуй, хъєбєр ин фєттєрегъєд кодтон... Є фиди ин дуує мєйи размє єрахєстонцє. — ’Ма еске дєу кой кєнуй? — сбостє ибєл кодта Єхсарє. Євеп- пайди єргубур кодта, исиста минкъий тъєпєн дор єма ’й, нєхе кєми фертайєн, еци хъуми сєрти низзуввут кодта. — Немуц ссєунцє ардємє... — тухстхузєй загъта єма мин мє цєститємє єдзинєг никкастєй. — Мах ци сфєндє кодтан, уой нєма зонуй Уєйуг, — загъта Ацє. — Мах тугъдмє цєуєн. Кєд дє фєндуй, уєд ду дєр нє хєццє цєуєн. — Тугъдмє? — бадес кодтон єз. — Єма ує ка уадзуй? Мах хузєнтти... — Е дє хєдзари унаффє нєй! — фєззуст мєбєл кодта Єхсарє. — Газети нє кастє? Еу мах асє биццеу немуцєн цитє бакодта, є, дє бундар ма фесєфа! Уотемєй ба ибєл єртиндєс анземєй фулдєр нє цудєй. Еу дзурдєй, ахсєви рараст уодзинан Даргъ-Къохмє... — Єма Нана ба?.. — Уомєн цємєй тєрсис? — дзуап мин равардта Ацє. — Дє фиди тог ку райсай немуцєй, уєд ма ди боз дєр фєууодзєнєй. Гъєубєстє *й тухсун нє бауадздзєнцє, хєстєгутє ба ма идимєн гъєунцє... Раст мємє фєккастєнцє Аци дзурдтє.Фал уєддєр мє цєсти- тєбєл уадєй мє мади фєлорс гъезємайрагцєсгон. Ци бакиндєуа?.. Дувєндєй лєгъуздєр неци ес. Єнєнгъєлти єримистон, єрєги ци киунугє кастєн, уой. Гаврош Парижи баррикадити цори мєлгє- мєлун зардта... Є хестєр єнбєлттє йбєл кудтєнцє. Цємєдєр 32
гєсгє мєхецєн фєттєрегъєд кодтон. Мє цєститє рауомє- лєнцє. Фалє мєхебєл ниххуєстєн: мє размє лєудтєй Єхсарє. Е, кєун є билєбєл ка даруй, уонєбєл куд фєхходуй, уой дин нє зудтон! — Гъо, єз дєр цєун... Аци скъуд билє медбилхудтєй фєйнердємє райвєзтєй: куд єхцєуєн ин адтєй мє дзуап! Фал Єхсари цєсгон ба уєлдайхузи нє фєцєй. — Мадта уотє, — тузмєгєй загъта, — ахсєви фєсємбесєхсєвє — ардємє! Нє сосєг фєндє ескємєн ка сгъєр кєна, е ми ци ’нгъє- лєй? Еунєг сибирт дєр нє! Нє зин Даргъ-Къохмє ниххєццєун, єндєра нє уоми ба еу ести эшелон тугъдмє фєлласдзєнєй. Ци ’нбєлуй, уой нин радтдзєнцє — тохєнгарзєй, дарєсєй. Алке дєр уи є хєдзари финстєг ниууадзєд: уотє ’ма уотє, махєн єппундєр мацємєй тєрсетє, тагъд нє фєстємє ардємє гъєуй. Нур еугєйттєй фєххєлеууєн, — бардзурд дєдтєгау ма загъта Єхсарє єма билгєрєнтти дон-дон раевгъудєй. Рандєй Ацє дєр. Єз ма еуминкъий къехєй ралєудтєн, стєй нєхердємє рарастдєн. Єрдєгвєндагбєл мє єрбаййафта Єхсарє. — Игъосай, Уєйуг, — тухолєфтгєнгє райдєдта, бєрєг адтєй, мє фєсте догъ ке кодта. — Дєхебєл-еу гъар хъєппєлтє скєнє. Фєндагбєл уазал уодзєнєй. Хуарз байрайє. 2 Бабай мард байвардтонцє. Мард, зєгъгє, афтед кирє. Ємбес- єхсєвємє нє синхи уоститє фєббадтєнцє Нанай цори, уєдта етє дєр сє хєдзєрттє байагурдтонцє. Нє хєдзарє ниссабу- рєй, цума си єппундєр цєрєг некєд адтєй єма нєбал уодзє- нєй. Єз лєдєрдтєн: бабай афтед кири банигєдтан нє амонд. Нана цалдєр єхсєви єнєхуссєг адтєй, єма нур, стьоли фарсмє куд бадтєй, уотє рафунєйєй, мєгур. Є цори фєтєген цирагъи авгє алайєй ниссауєй, єма хєдзари къумти гъазтонцє єнахур аууєнттє. Бєргє, дзєбєх ку рафунєй кєнидє Нана. Кєд еумин- къий є зєрдиристєй фєццохуайдє. Мєн дєр є буни скодта хуссєг. Раст цума мє цєстити тъє- филттєбєл зди гиритє ауигъд ес, уоййау мин мє сєр єлвасунцє базмє, єрцъундєунцє. Єма ме ’нбєлтти ку фєссайон, уєд ма сємє ци цєсгом равдесдзєн? Дзурд дзурд єй. Ходуйнагєн, дан, берє нє гъєуй — Нана уотє фєззєгъуй. Єз арєхстгай рахизтєн мє хуссєнєй. Цирагъи ала авги нарєг хъури ниффу кодтон. Рохс ку фєххустєй, уєд мє рєдуд ралє- дєрдтєн. Мє хъєппєлтє євєрд кєми ’нцє, уой бєргє хуарз зуд- тон, фалє Нанамє финстєг куд ниууадзон? Спичкитє нємє нєй- йес, єхсєви пеци цєхєр бєзгин нинниуєрдєн фунуки буни, єма ма си кєд сєумємє зинг байзайуй, уєд хуарз, кенє ба єз пъолха- фєнбєл зинг єрбадавун синхєнттєй. Зєронд скъаппи гъєдин къєбєлбєл ауигъд єй, Нана мин є дєллаггури зєрондєй ци хизин бахудта, е. Мє къахифиндзтєбєл имє гъузгє бацудтєн. Исистон си кърандас, тетради фєстаг тьаффє 3 Малнти Васо зз
раскъудтон єма талинги ниффинстон: «Нана! Дє зєрдє мємє ма ’хсайєд. Тагъд зиндзєнєн». Мє къахи финдзтєбєл рацудтєн тургъємє. Єхсєвє адтєй мєй- дар. Кодта уазал дунгє. Гъєугєронєй ниудта кедєр куй. Е, дан, фидбилизи нисан єй... Уогє, Єхсарє уєхєнттєбєл не ’ууєндуй... Хуєрзбон, мє зинаргъ Нана, хуєрзбон!.. Ка ’й зонуй єма... Нє, уєд дєхе кєунєй ку рамардзєнє!.. Фал мин єндєр гєнєн дєр ци ес? Аци хат мєхебєл ниххуєцун нєбал бафєразтон: мє цєстисугтє фемєхстєнцє єма сє бауорамунбєл нєбал архайдтон... Мєйдари дзєбєх не ’взурстон нарєг къахнад. Кокойни син- дзитє мин єгъатирєй тудтонцє мє цєсгон. Фал євеппайди цума пихсити бєгънєг къалеути єхсєн цидєр ссугъдєй, уоййау зинг ферттивта єма фєххустєй. Фегъустон Аци кєнгє хуфт. Ме ’ноєлттє мин, євєдзи, мє къахдзєфти унєр єригъустонцє. Сє размє ку бацудтєн, уєд Єхсарє е ’рдєгдумд тамаку фехста хъуми астєумє. — Дє цудєй рацудтє? — О. — Фєндаггаг ести рахастай? — Неци. — Ацє дєр неци рахаста... — цєбєлдєр фєсмонгєнєгау загъта Єхсарє. — Фалє тухсун нє гъєуй, мє хизини ес єнєгъєнє гудун єма цихти ’рдєг. Нє фагє бал уодзєнєнцє. Цєуєнтє нур ба. Єз єма Ацє єнєдзоргєй Ц}’дан є фєдбєл. Уорсдони къахир билгєрєнттєбєл донєхсинцъє бєлєстє єма рагон бундзєф- хєдтє зиндтєнцє сау єндартау. Мє къєхтємє гъардта уазал — хєцъелє дзабуртє єхсєйвон єртєхєй ницъцъифєнцє. Нє размє бєрєг над н’ адтєй, мах цудан дон-дон, уомєн єма хуарз зуд- тан, Пихсбуни фаллєй уєрдунвєндаг донгєронмє ке єрбахезуй. Еу дзурд ни некємєй хаудтєй. Ка ’й зонуй, ме ’нбєлттє цєбєл гъуди кодтонцє. Кєд мєнау уонєн дєр сє зєрдє хєдза- рємє дзурдта, е ба, тугъди сєхе куд бєгъатирєй равдесдзєнцє, уобєл хемедєг цийнє кодтонцє? Мє цєститєбєл нєуєгєй рауадєй бабай цєсгон. Уорс єхсєг- гаги хузєн фєлорс. Фалє уєддєр є медбилти ходуй. Єз фєлва- рун мє фиди цардєгас фєлгонц єргъуди кєнунбєл, фалє мє бон нєй. Фєстаг хат єй кири тегъєбєл хузисти куд фєййидтон, уотє є хузє рамки євєрдєй астєуєй уєлємє мє цєститєбєл уайуй. Уорсдони еугєндзон унєр єрдзи єнцойнєдзинадє кєнуй ник- ки арфдєр. Єнєбєрєг тас зєрдєбєл пъєззуй хузєн бадуй. Лєг цємєн рамєлуй? Цума кєцєйдєр идардєй єрбайгъусунцє, єзинє бабай мардбєл ка гъарєнгє кодта, еци зєронд уоси дзурдтє: «Єнє- цєстхуєцєгєй єцєгєлон бєсти дон-донгєнгє дє еунєги ку агурд- тай...». Баба, мадта, євєдзи, мєн агурдта. Є еунєг єз дєн. Ка ’й зонуй, є хєццє ку фєцайнє, уєд єй мєлун нє бауагътайнє. Ехх! Раздєр цємєннє рандєдєн тугъдмє? Ескєцєй ин дон єрбадав- тайнє къубуцки. Єма ин уєд є винтздухт хъурєй зудєй ниуаз- тайдє уазал дон, еухат єнтєфбон куд ниуазта, уотє. Є гъунгин реумє є бунккаг билєй калдайдє цухцурєг. Кєд фур єдонугєй рамардєй? 34
Єз банкъардтон, мє комтє куд ниссорєнцє. Фєндуй мє тєссаг къєхєнєй донмє ниххезун, хурєбєл єрхуссун єма уазал дои ниуазун. Фєллайун. Цєйбєрцє цєуєн нур, фал уєрдунвєндаг нєма зиннуй. Тєссаг єй аци мєйдари фєдздзєгъєлєй... Єваст єртемєй дєр хєрдмє фєххаудтан: донєй фєццудєй цєйдєр уєззау цъєп. Єр- лєудтан. Ацє хєстєгдєр бацудєй Єхсарємє. Нє раздзєуєг фєстємє ракастєй єма ниллєг гъєлєсєй загъта: — Ами фєллєууетє, єз, ци хабар єй, уой базонон. Єхсєви тари фєййаууонєй Єхсари єндєрг. Минкъий фєстє- дєр фєстємє фездахтєй. — Цєуєнтє. Е хургун къєхєни фєзгъєр ниххаудтєй донмє. Нєуєгєй рарастан нє фєндагбєл. Єхсарє уотє тагъд цєун райдєдта, єма мах догъгєнєгау уадан є фєдоєл. Разиндтєй Пихсбуни кєрон. Гъєуама ами кємидєр хєстєг уа уєрдунвєндаг. Нє раз нин єрєхгєдта егъау сау єндєрг. Гъєди рагъ. Бєхуєрдунєй еухат аци рагъбєл рахизтан Даргъ-Къохмє. Мадта нє берє нєбал гъєуй. Хуєнхтєй рауолєфтєй уазал дунгє. Райгъустєй донєхсинцъити сир-сир. Рагъи сєрмє арвгєрон фєй- йирддєрєй. Кєцєйдєр єрбайгъустєй уасєнги уасун. Нє къахнад рахизтєй гургъахъ уєрдунвєндагмє. Мє реуидзаг єхсидзгонєй ниууолєфтєн боницъєхи кєдзос уазал уєлдєф. Єгай- тима нє фєдздзєгъєлан! Єваст Єхсарє иронау низзардта (є фид- дєлтє, дан, Уєллагирєй ралигъдєнцє, сєхемє иронау фєдз- дзоруй, єндегєй ба — дигоронау): Тохмє, хєспгмє куы цыдыстпєм, Цєфтсей, мєрдтєй ыздєхтыстєм, Ехх! Мє ныййарєг мад, нал уыди мє бон! Ацє дєр нєбал фєллєудтєй, єма сєууон уєлдєфи исеу єнцє сє цъєхснаг гъєлєстє: Сау сыджыт мыл єрбакалдтой, Сау хъєццул єй куы фенхъєлдтон, Ехх! Мє ныййарєг мад, нал уыдн мє бон!.. Кєрз хєрди уєрдунвєндагбєл уєззау уєргътє хєссєгау сєр- губурєй цудан. Рагъи тегъємє ку схєццєан, уєд фєййидтан, або- ни дєр ми ка нє иронх кєнуй, уєхєн дессаг нивє: єрвгєрон, цума мин артемєй пеллон уагъта, уоййау сєнт-сурхєй єрттивта, сєууон цъєх фєлми ка нигъулдєй, еци дуйней сєрмє. Цидєр ємбесонди тухє ес боницъєхи: нє фєллад мєнгє фу- нау цидєр єрбацєй, нє гурусхитє єрбайсавдєнцє. Єртемєй дєр нимдзастан скєсєнмє. Ме ’нбєлтти цєсгєнттє срохсєнцє дес єма цийнєй. Магъа, уотемєй ци ралєудтаййанє, уєдта Єхсарє єхе рагъєй бунмє рауагъта, надєй еуварс фєззилдєй єма хуаси ласєги цорєй сдзурдта: — Рацєуетє, нє фєллад еуминкъий суадзєн. Фєйнє къє- бєри дєр сахуадєн. Мах цалинмє Єхсари размє цудан, уєдмє е є гъєбесидзаг исиста сєууон єртєхєй уомєл хуасєй. Єркалдта єй, тауєгєрдє- 35
ги буни ка фєцєй, еци кєрддзух зєнхєбєл. Єрбадтан хуасє- бєл, ласєгбєл нєхе фєстємє рауагътан. Єхсарє є хизинєй исиста, арсгини арф фєдтє борєй кєбєл байзадєнцє, еци тум- бул гудун, є билєй ии єртє минкъий ємиасє хаййи расаста, уєдта єй фєстємє ниввардта є бунати: — Фєндагбєл ци нє фєууй, фєстєдєр нє багъєудзєй. Цихтєй дєр нин фєйнє мори равардта, єма мє дуує єнбали хуєрун райдєдтонцє сє фєндаггаг. Фалє мєнєн мє хъури нє цудєй мє комидзаг. Євєдзи, єдонуг ке адтєн, кенє ба фєндаг- бєл, уєдта нєхемє єнєхуссєгєй ке бафєлладтєн, уой туххєн. — Цємєннє хуєрис, Уєйуг? — Нур мємє нєма цєуй. Фєстєдєр. Дє хизини бал сє иси- вєрє. Мє сєр єрєнцадєй хуаси ласєгбєл. Хуссєг мє ахєссуй. Игъо- сун Єхсари дзурдтє: — Хатир бакєнє, Уєйуг... — Цєй туххєн? — дзурдтє даргъ ивазгєй, фєрсун єз. — Уєдєйти Аци хєццє ке низзардтан, уой туххєн. Сумахмє зиан ес, мах ба... Кємидєр, идард кємидєр баминєгєй Єхсари єнкъард гъє- лєс. Єнахур аууєнттє ма уадєнцє мє цєститєбєл, уєдта неци- бал балєдєрдтєн — рафунєй дєн. Мє фуни уидтон: баба мє согєйдзаг уєрдуни сєрбєл є курєт- бєл сбадун кодта, равардта мємє бози. Бєх тєссаг урдуги уєрдун нєбал уорамуй. Є тух-є бонєй скъєруй бунмє сєрисєфєни билтєбєл. Баба гъєргєнгє уайуй мє фєдбєл. Цєлхитє дортє- бєл сєхе хуайунцє, уєрдун хєрдмє фесхъеуй. Єз цъєхахст кєнун... Єваст хєрдмє фєххаудтєн. Мє цєститє ку байгон кодтон, уєд фєййидтон: Єхсарє Аци тєрттєбєл хуєцуй єма ’й телуй: — Некумє фєццєудзєнє! Ємбалхуар ма уо дин зєгъун! — Исуадзє мє дзєбєхєй! — Ацє єхецєй расхуста Єхсари, фал ибєл е є хуєст не суагъта, никки хъєбєрдєр єй ниттилдта. — Ледзунмє гъавис, тєппод? Нє, некумє фєлледздзєнє! Тугъдмє! Тугъдмє цєуєн мах єртемєй дєр! — Сумах цотє. Мєнєн цєуєн нєййес... Ке фурт дєн, уой куд- дєр базононцє, уотє мє єрахєсдзєнцє... — Ацє бабєй єхе суєгъ- дє кєнунбєл райархайдта. — ’Ма Сталин ба куд загъта?! — нигъгъєр ибєл кодта Єхсарє. — Фурт є фидєбєл дзуап нє дєдтуй! — ’Ма мє ести Сталин ахєсдзєнєй? — Уой дзурдбєл дуує зєгъєн ке нєййес, уой нє лєдєрис? — Нє лєдєрун... — є къохтє є фєрстємє єруагъта єма єнкъар- дєй загъта Ацє. — Мє фиди мин цєй туххєн єрахєстонцє, уомєн дєр неци лєдєрун. — Куд цєй туххєн? — рамєстгунєй Єхсарє. — Хабар рауагъта, Ворошилов, дан, Сталини дамбацайєй багєрах кодта, немуц нє бєс- тємє ке єрбалєбурдтонцє, е дєу фуд єй, зєгъгє! Євеппайди Ацє єхе ратудта Єхсари къохтєй єма гъєдєрдємє ниббиндзєй. Єхсарє єй расурдта, фєстегєй єй райахєста, єма сє дуує дєр зєнхєбєл єрхаудтєнцє, равдул-бавдул кодтонцє, 36
ку сє еу фєссєрєй уидє, ку — иннє. Ацє кєд Єхсарєй еумин- къий кєстєр єй, уєддєр ин лєгдухєй ба устурдєр барє нє лєвардта. Єз сємє бауадтєн, ку еуебєл рахуєцинє, ку — иннебєл, фалє син кєрєдземєй фєххецєни амал нє ирдтон. Уалинмє мє тєккє фєсте уєхєн тухгин гєрах райгъустєй, єма мє гъостє ракъур- манцє, мє цєститє цєхєр ракалдтонцє. Еуварсмє рагєп кодтон, уєдта фєстємє фєккастєн єма фєййидтон къєсхуртєарєзт бєр- зонд лєг милиционери дарєси. Галеу къох ибєл н ’адтєй. Є астєу ин єнгон ка єлхъивта, еци гєрзин рони тъунст — є афтед дус. Є рахес къохи дардта дамбаца, є хєтєлєй ма калдєй хъуєцє. Є тузмєг цєстєнгас єхсгє дорау исємбалдєй мє зєрдєбєл. Фєк- кастєн ме ’нбєлттємє — етє дєргъитєй лєуунцє зєнхєбєл, ниссабурєнцє. Єнєзонгє лєг фєтътъєлланг кодта: — Уєлємє! Ацєн е скъуд билє тас єма десєй куддєр базмалдєй, кєунмє ку фєгъгъавуй, уєд куд базмєлуй, уотє. Фалє нє — еу сибирт дєр си нє райгъустєй. — Уєлємє!! — никки хъєбєрдєр ниффєдес кодта милиционер. Ацє єма Єхсарє фєггєппитє кодтонцє, сє хъєппєлти ругтє єрцагътонцє. — Цєбєл хилє кєнтє? — бафарста милиционер. — Мах? — єхе десгєнєг скодта Єхсарє. — Мах хилє нє кє- нєн. Єнєуой бунити хуєстан... Гириз кодтан... — Є, хуййи хъибилтє! Кєсай анємє, сє гириз кумє єрхас- тонцє!.. Фронт Елхотмє єрбахєццєй, атє ба мин гириз кє- нунцє! Кєцєй єма ка айтє? — Мах? Махєй зєгъис? — къуєзгє дзоруй Єхсарє. — Мах иди ан... Ардигєнттє. — Уєддєр кєци гъєуєй? Єхсарє неци дзуап дєдтуй. Бєрєг адтєй, хъєбєр ке стухстєй єхемедєгє. Мадта гъуддаг хуарз нєбал єй. Єваст арвирттивдау мє сєри фєззиндтєй еу гъуди — фєгъгъєр кєндзєнєн, «ледзгє!», зєгъгє, єма фєйнердємє фєппурх уодзинан. Неке ни баййаф- дзєй. Еци гъудийєй ме ’уєнгтє куддєр баризтєнцє, зєрдє єхе реугудурбєл ниххуаста. Фал милиционери цєсгон, є фарстєн дзуап ку нє фегъуста, уєд фур мєстєй уотє расурхєй, єма мє фєндє дунгєхаст єртхотугау єрбайсавдєй. — Тагъд цєугє мє разєй! Мах єнєбари рацудан є разєй. Фал євеппайди Ацє еуварс рагєп кодта єма гъєдєрдємє ниййарцєй. Милиционер є фєсте гъєр кодта: — Єрлєуує! Куййи мард дє кєнун! Єрлєуує! — єма дуує хатти дамбацайєй хєрдмє фехста. Уєдмє Ацє Пихсбуни фєййаууонєй. Милиционер махєн дєр фєттарстєй, ку раледзєн, зєгъгє, єма ку Єхсарємє, ку мєнмє фєддаридє є дамбаца: — Сєпп, зєгъун! Еунєг санкъех дєр еуварсмє ка ракєна, уомєн є тєккє сєрбєл дамбаца ниццєвдзєнєн! 37
Даргъ-Къохи єфсєнфєндаги станци цори нє еу ниллєг кєлєдз- дзаг хєдзарємє бакодта. Хєдзарємє бацєуєни сєрмє финст адтєй — «Милици хайадє». Медєгєй еу уати дуарбєл дєр финст: «Хестєр слестгєнєг».Уордємє нє фєммедєг кодта, є дуар ин дєгъєлєй рахгєдта, євєдзи ма нин раледзунєй тарстєй, єхує- дєгга стъоли уєлгъос єрбадтєй, є дзиппєй бапъироз исиста, є хєтєл ин стъолбєл єрхуаста, цума ин є уєлдай тамаку калуй. — Гъи, игъосун уємє, — загъта слестгєнєг, є тамакуй хъує- цє кєцєйдєр є хурфи арфєй рауолєфгєй. Мах иеци дзурдтан. Уєд милиционер є тух-є бонєй тумбулкъо- хєй стъол єрцавта єма фєгъгъєр кодта: — Єз кємє дзорун?! Кєцєй айтє?! — Мости гъєуєй, — дзуап равардта Єхсарє. — Ує муггєгтє, нємттє? Ке хъибилтє айтє? Мах нєхе байамудтан. — Ка ралигъдєй, е ба? Милиционер куд неци бастєфа, уотє Єхсари къахбєл єрлєуд- тєн єма загътон: — Е ба Борєнти Астан єй. Є фидє тугъди фєммардєй... Борєнти Астан дєллаг синхи цєруй, євєдзи, є гъостє нис- сурхєнцє айфонмє, є кой ин кадєр ке кєнуй, уомє гєсгє. Єхсарє мин є рємбункъєдзєй мє тєнєбєл єрбамбалдєй — гъо- ма, хуарз єргъуди кодтай. — Єма ами ци косетє? Мах неци дзурдтан. — А-гъа, — цума є зєрдєбєл цидєр єрбалєудтєй, уоййау ниддес кодта слестгєнєг. — Лєдєрун райдєдтон... Сумах дав- гутє айтє! Будури дзєгъєл фонс ку фєззинна, уєд єй Пихс- бунмє баскъєрдзинайтє, уойфєсте ба — гъєумє. Хуарз, хуарз... Нє адєм тугъди сє тог калунцє, сумах ба... Слестгєнєг нє къахєй сєрмє сбарста є уазал єма єнєн- вєрсон цєстєнгасєй. — Пионертє... Сумахєн тєрхон кєндзєнєй тугъдон трибунал! Єхсарє євеппайди є тумбулкъохтє хєрдмє исиста, цума нур- тєккє аци лєгбєл єхе ниццєвдзєнєй. Є билтє кєрєдземє уотє єнгон єлхъивд адтєнцє, єма цума дзухи бєсти є финдзи буни кърандаси раст ханхє адтєй. — Цєбєл нєбєл гъєртє кєнис?! — райгъустєй є кєунгъєлєс. — Мах тугъдмє цєуєн, уєд ке ци гъуддаг ес? — Тугъдмє, зєгъис? — є фур десєй є бунатєй фестадєй слест- гєнєг. Бацудєй Єхсарємє, єдзинєг ин никкастєй є цєсти- тємє, уєдта є сєр куддєр фєстємє фєкъкъолєй, єма є гъє- лєсидзаг ниххудтєй: — Ха-ха-ха! Тугъдмє, мадта? Гъєй? Фал єваст є ходун фєууагъта, цєхгєр фєззилдєй єма дуар- мє бацудєй: — Єз уин, хуййи хъибилтє, тугъд ци єй, уой фєййинун кєндзєнєн! Еу уєрми хузєн талингє никкєндємє нє батардта, дуар нє- бєл сєхгєдта, єхуєдєгга рандєй. 38
Цєйбєрцє фєцан еци никкєиди, ма-гъа, фал нємє уотє фєккастєй, цума си єнєгъєнє къуєре бадєн. Уєдмє дуар єрбай- гонєй, милиционер къєсєрбєл фєззиндтєй, ходєндзастєй нємє кастєй. Є къохи ба — сау дзоли буханкє. — Гъа, биццеутє. Єз кємє дзорун? Райсетє, зєгъун, дзол! Єхсарє дзоли буханкє ку райста, уєд слестгєнєг загъта: — Еу зєронд лєг сумах гъєумє цєуй єма ує є хєццє ласдзєй. Фєндагбєл ести фудуаг миує ку ракєнайтє, уєд мин сар кєнуй ує къона! Єхсарє, гъа, мєнє дє хизин. Єхсарє йє хизин ку райста, єма милиционер ку рацєйцудєй, уотє райгъустєй, никкєнди уомєл фєрстє кємєй нирризтєнцє, уєхєн уєззау гуп. Дуккаг, єртиккаг... Слестгєнєги цєсгон фен- къардєй. — Игъосетє, биццеутє, фронт куд єрбахєстєгєй... — загъта єма рандєй. Нє гъєумє ка цудєй, еци зєронд лєги брички исбадтан фєса- рєфтє. Пихсбунмє ку бахєстєг ан, уєд мємє Єхсарє є цєстє фєнникъулдта, є сєри змєлдєй райамудта гъєдєрдємє. Дууе- мєй дєр еци-еу гєп ракодтан бричкєй єма ниббиндзєан гъєдємє. — Єрлєууетє! — нє фєсте ниййазєлдєй зєронд лєги фє- десгъєр. — Єрлєууетє, зєгъун! Гъєдємє нє берє нєбал гъ}’дєй, уотє нє хуєд фєсте райгъус- тєй брички цєлхити гєбар-губур. Фєстємє ку фєккастєн, уєд фєййидтон дессаг: зєронд лєг, фур тагъдєй зєнхєбєл ка нє- бал лєудтєй, еци бричкєй єхе еци-еу єхст фєккодта, єрхауд- тєй зєнхєбєл. Єз фєллєудтєн. Бєхтєрєг тухтєй-фудтєй исистадєй, уєдта къулух-къулухєй єрбадогъ кодта мєнєрдємє, є къохтє ковєгау хєрдмє исиста єма лигъзтєхузєй дзурдта: — Єрлєууетє, бабай хортє, єрлєууетє, уєхе цєбєл бун кєне- тє, гєлєххатє? Фалє мин уєдмє Єхсарє мє цонгбєл фєххуєстєй, є фєд- бєл мє ласєгау кодта, єма фєййаууонан гъєди. Дзєвгарє рєстєги цудан, арви цъєх сє цъоппитєй ка баау- уон кодта, еци бєлєсти єхсєн. Фєззигон сифтє нє къєхти буни гъєрзтєнцє. Хєстєгєй райгъустєй гъєдкъуєри гъєр. Нє, єз фєррєдудтєн: е адтєй автомати къєр-къєр. Єваст зєнхє низмалдєй уєззау рємугъдєй. Фєттє єхсетгєнгє тахтєнцє нє сєрти. Разиндтєй гъєди кєрон. Дуйне байдзагєй тугъди єбуалгъ гєбар-губурєй, бомбити рємугъдтитєй, фєтти єскъоттєй. — Кумє цєуєн? — цума нє еске ку фегъоса, уомєй тарстєн, уоййау сосєггєй бафарстон єз. — Дєхе єргубур кєнє, — загъта Єхсарє, єхуєдєг дєр єхе фєггубур кодта. Уотемєй еу усмє ралєудтан. Уєдта нє гъостєбєл рауадєй кедєр гъєрзун єма дзубанди. — Кадєр фєццєфєй, — сосгъєлєсєй загъта Єхсарє, — нєхеуонтєй уодзєнєй. — Хєстєгдєр имє бацєуєн, — загътон єз. Губур-губурєй хъамилти бацудан, гъєрзун кєцєй цудєй, уоцир- 39
дємє. Єма фєййидтан дессаг. Лєг хустєй уєлгоммє, є уєле — зєронд скъудтє телогрейкє єма кирзє цулухътє, є цєсгон тогєйдзаг. Є цори бадтєй Ацє. — Аци фидє Добег! — мє гъоси мин єрбадзурдта Єхсарє. — Кєд дзубандигонд адтєнцє, ами фембєлдзинан, зєгъгє, — гурусхєгєнгє загътон єз* — Фалє нє Ацє куд расайдтайдє? — Усс! — е ’нгулдзє є билтєбєл райвардта Єхсарє. — Байгъо- сєн сємє, цума ци дзорунцє... — Ахєстити євзалуласєн вагони сцурхтонцє, — гъєрзгє дзурд- та Добег. — Кумє нє ластонцє, магъа... Даргъ-Къохєй минкъий ку рауадан, уєдта нин нє поездбєл немуц бомбитє єркалдтонцє. Ка ма ни раервазтєй, етє фєйнердємє фєппурхєнцє... Нє вагон нин ка гъєуайкодта, еци милиционер дєр фєммардєй. Єз ин є дамбаца райстон... Хуцау мин ниххатир кєнєд. Нєхеуонти иссе- рон, зєгъгє, гъєдємє ралигъдтєн. Ци мин кєнонцє, уой мин кє- нєнтє! Фалє фєццєф дєн... Фат нєхеуонтирдигєй адтєй єви немуцирдигєй, уомєн ба неци зонун... — Баба, Ворошилов Сталини дамбацайєй єцєгєй фехста? — Цитє дзорис, биццеу? — никки хъєбєрдєр гъєрзгєй загъта Добег. — Мадта... цємєн загътай? Добег нигъгъосєй. Єрєгиау райдєдта: — Уой мєбєл имисгє єркодтонцє. Мєнгє даує... Цъух мє- бєл бакиндєй... — Ка адтєй? — Нє дє гъєуй є зонун... Дуйне єнєуой дєр хєрандзинадєй є тєккє идзагєй... — Зєгъє мин єй, баба! Добег нецибал сдзурдта. Є гъєрзун єма нєтун фєттухгин- дєрєнцє. Хєстуолєфт кодта єма є сєр дууердємє тилдта. — Биццеу, ду дє мє еунєг бундар... Лєги тухє дємє раззин- нєд. Мєнєй нецибал пайда ес, фал гъєддух фєллєуує... Хєдзарє дєумє кєсуй... Дє мадє... Мє мард мин ести амалєй нєхе уєл- мєрдтємє... Дон... Ацє фєггєпкодта. Теркєрдємє ниццавта. Фал берє нє рауа- дєй: райгъустєй дамбацай гєрах — Добег єхе фехста. Ацє фєс- тємє фєззилдєй, є дзухидзаг никкудтєй: — Баба, баба-а, баба-а-а!!! * * * Нур зєронд лєг дєн, фал ми мє хуєздєр єнгарє Аци єрде- уагє нє иронх кєнуй. Мах ин загътан, єртемєй дєр гъєумє цє- уєн єма уєрдунєй мард ласунмє фєстємє раздєхдзинан, зєгъгє. Фал Ацє є фиди еунєгєй нє ниууагъта, ’ма Єхсари хєццє фєй- йагайдтан гъєумє... Арєх фєййинун мє фунти ме ’ннє єрдхуард Єхсари дєр — еуминкъий єнєрцєфгомау, фал алцємє дєр арєхст, рєвдзє, сугъзєринє зєрди хецау. Сє дуує дєр єгас нєбал єнцє. Єхсарє фєстугъд гранати 40
къапсул иссирдта, ручкє си скєнон, зєгъгє ’й дзєбокєй єрхуас- та, єма ’йбєл фехалдєй... Ацє ба ниуазун райдєдта єма дууин- сєйанздзудєй игєри незєй рамардєй... Єрєги райгъалдєн ємбесєхсєви мєхе кєунмє. Мє фуни куд- тєн ме ’нгєрттєбєл. Мєнєй уєлдай си єгас некебал єй... 1960, 2005 САХАТ Раздєр цардан гъєуисєри, Уорсдони тєккє билгєрон, фалє тугъди фєсте нє цєрєнуат баййивтан Данели хєдзарєбєл. Неци уоййасє дессаг адтєй нє нєуєг азгъунст дєр: є фєрстє — сама- нєй, дуує уати єма сарагонд, ниллєг къєрєзгити сєрмє уарун- тємє ємбуд рейкитєбєл хаз^нєрвонг єрауиндзєгєнцє гъосинтє, ихєлддзаг кауин колдуар тухуорєд кодтонцє буцєугонд дуує мехи. Данел ни уєддєр федауєггаг агурдта мє фиди сахат. Цал хатти нємє єрбацудєй, цєйбєрцє ’йбєл фєдздзурдта! Єндєр дє неци гъєуй, Данел?! Нє дугєрдуг ин равардтан, фал сахат нєхемє байзадєй. Гали цєстєй зингє стурдєр, хуєрзтумбул, сугъзєринитулд листєг рєхис ин. Дє армитъєпєнмє ’й сабургай єруадзє, єма йє цєгтє кєрєдзей сєрбєл рабадунцє, уєдта хуари нємгутау фєйнердємє фєппурхунцє, єма хъєбєр минкъий єрттевагє тєлитєй къох рай- дзагуй... Нана сахат є фанерєй конд зєронд кири нимєхстєй дардта аллихузон хъумєцти гєппєлтє єма сали тухтити буни. Нєхемє ку неке уидє, уєд-еу єй єз сосєггєй исесинє... Нє хєдзарє ку єййивтан, уєд Нана уотє загъта: — Гъєугєрон цєрєн... Лєгъуз цєуєг дєр фєууй. Гъєуи астєу ба єдасдєр єй. Мє хестєр єнсувєр Ацємєзмє хардзау фєккастєнцє Нанай дзурдтє. — Мадта ма кафєндидєр єрбаидеуєд! — загъта е. — Агуд, є къєбот нихгє кумє ледздзєй, уой дєр нєбал зондзєнєй. Сахат ци кири нимєхст єй, е мє хуссєни буни євєрд єй, єма... Аллихат дєр уотє кєнуй. Єхецєй гъуддаги сєйраг цєгиндзє райаразуй, цума си єз єппундєр иеци дєн, уоййау. Неке ’ймє игъосуй: мє хуссєни буни, дан... ’Ма хусгє еумє ку фєккєнєн, уєд єй еунєг єхе цємєн хонуй?.. Е ’нбєлтти хєццє ескумє — йе кєсєлгитє ахєссунмє, йе єхсєр- дзауєн — ку фєццєуй, уєд мє є хєццє нє фєууадзуй, дєхе ’нгєртги хєццє, дан, гъазє, мах хєццє дин иуаруйнагєй неци ес. Лєг имє фур мєстєй тъєп куд нє рахаудзєй! Уєхєн сахат лигъзтитє кенє хилкъахєн гєппитєй неци пайда ес. Кєд дин сє фєдбєл сосєггєй цєун бантєса, уєд хуарз. Гъєу дзєвгарє раидардєй, зєгъгє, уєд дє фєстємє нєбал раздахдзєнєй. «Барєн, атє нєхемє ниццєуєн, уєдта дин єз, ци гъєуа, уой бакєндзєнєн!» — аци єнхъерєн мин є рєвдауєн дзурдтєй єхцєуєндєр фєууй (єнеу, є фєлмєн дзурд 41
ци адє кєнуй, уой зонгє дєр нє кєнун, уєдта мє гъєугє дєр некєми кєнуй, є хєццє мє балций цєун уадзєд, єндєр). Фал еугєр къуари иуонг исдє, уєд дємє минкъий сувєл- лонмє кєсєгау є цєстє дардзєнєй, кєсалгє ахєсгєй дин тєрс- дзєнєй, миййаг дє къах циргъ дорбєл ку фєллух кєнай, єхсєр- дзауєни дє єхецєй идард некумє уадздзєй, фєдздзєгъєл уо- дзєнє тар гъєди, єма дє берєгътє бахуєрдзєнцє, зєгъгє. Еухат, колхози рєзбунєй цъєх чилауитє ку давтан, уєлдай ємбе- сонддєр ба уєд фєцєй. Е ’нбєлттє нєуєгстъигъд гєнє бєхснуг здухт ракодтонцє, сє астєутє си єнгон балвастонцє, єма уайтагъд сє цъинда хєдєнттє скъунуни уєнгє ниддумстєнцє. Еци рєстєг ме ’нсувєр ба мє хєццє тох кодта, бєлєстємє мє хєстєг нє уагъта, еуварс. дан, лєуує нартихуари хумгєрон, кенє 6а, дан, гъєуайгєс ескєцєй ку фєззиина, уєд дє райахєсдзєнєй. Єма єз кємєй фуддєр дєн догъ кєнунмє? — Хуарз, — загътон єз, — ами уємє єнгъєлмє кєсдзєнєн. Куддєр ме ’нсувєр бєласємє схизтєй, уотє єз дєр сосєггєй рєзбуни смедєг дєн. Фалє мємє, євєдзи, чилауи тонгєй дєр є цєстє дардта. Бєласєй єргєп кодта єма дин мердємє єрбатєхуй. Е ’нгулдзитєбєл фиди морє нєййес, айдагъ истєгєй конд єнцє, дє бауєрбєл ескєми рандзєвєнтє, єма дє гурєй ирайгє уо — сє фєд аргъєвни єлхъивдау сау тєлмєй райзайуй. Цума євеппайди айдєнє хормє ферттивта, уоййау мє зєрдє- бєл сємбалдєй є цєстєнгас. Є цєститє цъєх чилауити хузєн — цъєх, єма мє комикъолтє цидєр єнахъинон мєстхалуг адє скод- тонцє, арахъи берє ка фєцєй, уєхєн тауєг єхсинцъау. Мє цєсгон мин хуастонцє, содзгє хормє ка нибборєй, еци єфсерєфтауєг нартихуари дирзєг сифтє, сє бор ругє мє хъури цъари єнцъулдти хеди хєццє схєлє-мулєй, єма мє бауєр тєх- стєй, Нанай зєронд пъолцийєй конд майкє єма цубур хєлаф ба къєндзєгутєй еу дєр фєсте нє ниууагътонцє. Фал єз лигъдтєн мє тух-мє бонєй, мє гъости тарст суф- суф кодтонцє гъигєдард нартихуари сифтє, єма мємє уотє кас- тєй, цума ме ’нсувєр е стєг єнгулдзитєй нуртєккє мє бєрзєй райахєсдзєй. Уайтагъд хумє фєррохсдєрєй, къотєр пихсити хузєи цъєх- цъєхид бєзгин хъамилтєй ма стєнмє зиндтєнцє еугай нартихуєрт- ти зєлдагє сєртє, єма се ’хсєнєй єхе равдиста хормєфунх бор- борид будур, є реубєл ба хелаги хузєн къєдзтє-мєдзтєй радар- гъєй єрттевагє уадздзаг. Е адтєй Уорсдон. Є фаллаг фарс фєлми нигъулдєй нє гъєу, цума хєдзєрттє єма бєлєстє ємхузонєй копразхуз къирєй цагъд адтєнцє, уоййау. Дони фалл&г фарс є мудзурагин лєдзєг зєнхи ншътъунста, ци- нели зєронд ибєл єрауигъта єма хораууони минкъий зеллакбєл бадтєй гъонгєс. Сторвонс рапурхєнцє билгєрєнттєбєл, сє сєртє єма къєдзилтти тилдєй сурдтонцє тогцъир биндзити, єртє къам- беци ба схустєнцє дони тєккє астєу, хєрдмє ивазтонцє сє къо- бєлттє, дон сє финдзи цъєсти куд нє бакєла, уотє. Цємєдєр гєсгє мємє уотє фєккастєй, цума рєфти єгуппєг 42
тєвдє цъєрєхснєгути уастау мє гъости азєлуй, єма мє цєсти- тєбєл рауадєй «Кєсуни киунуги» мухургонд хори хузє: уод- гоймагау хинєцъундє бакодта є цєститє, хуєрзтумбул цєсгон- бєл фєйнердємє райвєзтєнцє бєзгин билтє хєлар медбилти- худтєй, є алфамбулай ба — сагъадахъи фєтти хузєн цалдєр раст ханхи. Нуртєккє дєхе Уорсдонмє багєлдзє, уомєй дзенетдєр ма ци уодзєнєй! Хумгєрон къанау къахт ес, гъєуама си колхози будуртємє дон цудайдє, фалє тугъд ку райдєдта, уєд єрдєгкъахтєй байзадєй. Є билємє куддєр бахєццє дєн, уотє єгуппєг уєлдєф євеппайди тухивєзт хъумацау раскъудєй: мє тєккє сєрти нєргє рандєй топ- пи гєрах, з;єдта бунтон хєстєгєй райгъустєй кедєр араугє гъєр: «Хуєцетє ’йбєл!» Мє рєзти еци-еу суффз’т єрбакодтонцє Ацємє- зи єнбєлттє. Къанауи кз’Д смедєг дєн, з’ой зонгє дєр нє бакодтон. Дзодздзєги єрбадтєн єма къаназ^и билємє мєхе балхъивтон. Уєл- лєй мєбєл къз^бєрттє єркалдєнцє. Хєрдмє фєккастєн. Ацємєз дєлгоммє хустєй мє тєккє сєрмє къанауи билєбєл. Є къохтєй єйнердємє ракодта кєрдєг, є гурє еуминкъий зєнхєй исиста, єйнердємє ракєститє кодта, уєдта є галеу къох є дзиппи, уоте- мєй мє цормє бз^нмє єргєп кодта. Тъєпєн єрбадтєй зєнхєбєл. — Иннетє ци фєцєнцє? Є цєститє чилауий хузєн цъєх нєбал адтєнцє. Мє коми- къолтє дєр тауєг єхсинцъи адє нєбал искодтонцє, єрмєст бан- къардтон, фур єдонугєй куд фєццєймєлун. — Нє зонун, — мє сєр естємє гъузєгау фєггубур кодтон, уоте- мєй фєсос гъєлєсєй загътон єз. — Мє рєзти єрбацєйлигъдєнцє, фалє ци фєцєнцє, магъа... Ацємєз є галеу дзиппєй є къох нє ласта, є рахез къохи амонєн єнгулдзєй ба нихта є зекъє. Єваст є билтє куддєр фенцъз^лдтєнцє, фєйнердємє рай- вєзтєнцє, сє кєрєнттє ба бунмє єрцз^дєнцє єма сє зекъи зеллакки хєццє баеуунмє берє нєбал гъудєй. Єма мємє уотє фєккастєй, цума є цєсгон дзєвгарє минкъийдєр фєцєй. Є дзухєй схаз’дтєй гъєрзуни хз’зєн муртє: «Ыз’у», «ыуу». Кєугє арєх нє кодта ме ’нсувєр, ку-еу кз^дтєй, уєдта гъєрєй. Нур єрвдзєфау фєддєн є сабур хєкъзфццєй. Єнємєнгє, цидєр бєллєх єрцудєй. — Цєбєл кєуис? — тарстєй бафарстон єз. Ме ’нсувєр исистадєй. — Кєугє неке кєнуй, — єрєгиау загъта е, — ами мємє бангъєл- мє кєсє, єма єрєгємє ку цєз7он, уєд нєхемє цєудзєнє. Нартихуарти хуми куддєр фєййаузюнєй, уотє єз дєр сгєп кодтон къанауєй єма гъузгє цудтєн є фєд-фєд. Зин балєдєрєн н’ адтєй, Ацємєз нєуєгєй рєзбунмє ке цєуй. Гъєуайгєс топ є къохи єхсунмє цєттєй дардта, лєудтєй рєзбуни кєрон бєласи аз’3’он, нартихуари хз^мємє хєстєг. Ацє- мєз рацздоей хумєй, єз ба мє губуни цъарєбєл бабурдтєн хъа- милгєрдєги рєзбунмє єма єнгъєлмє кастєн, идарддєр ци уо- дзєнєй, з’омє. $ 43
— Дєхе ци римєхсис? — багъєр кодта ме ’нсувєр гъєуай- гєсмє. — Ести давунмє єрбацудтєн? Єхсицгє мє гъєунцє дє цъєх чилауитє! Гъєуайгєс адтєй коса лєг. Сєрдасєн єлхєнун єй некєд багъу- дєй, єрфгути бєсти ба е ’нєтъєфил цєстити сєрмє задєй цалдєр фєлорс гъуни, уонєн дєр бєрєг хузє н ’адтєй, єма дзєбєх нє зиндтєнцє є тъєпєн цєсгонбєл. Є цєститє кєдфєнди дєр цъундє фєуунцє, цума лєугє-лєуун дєр, цєугє-цєун дєр єдзох фунєй фєккєнуй, уоййау, фал ин нура адтєнцє бунтон игон єма талингє уати дуари листєг цъєстау сєнтсау дардтонцє, уомєн єма си гагу- тєй уєлдай неци адтєй. Гъєуайгєс сабургай єрбацудєй Ацємєзмє єма ’й єваст є цон- гєй райахєста: — Є, гиаури хъибил, ду ке сайунмє гъавис?! — Цонг исуадзє, кєд иди нє дє, уєд!.. Некумє дин ледзун! — Ме ’нсувєр єхе суєгъдє кєнунбєл равзурста, фал ин є цонг, євє- дзи, гъєуайгєси цубур єнгулдзитє хъєбєр єлхъивтонцє. — Кєми ’нцє де ’нбєлттє?! — Циавєр єнбєлттє? Гъєуайгєс є уєгъдє къохєй топ хєрдмє фелваста. — Ци мин єнгъєл дє? Кєми ’нцє де ’нбєлттє? — Циавєр єнбєлттє? — нєуєгєй бабєй бафарста ме ’нсувєр. Коса лєг ибєл є цъухидзаг нигъгъєр кодта: — Уєдєйти чилауитє ке хєццє давтайтє єма бєлєсти къалеу- тє ке хєццє ниссастайтє, етє! — Гъєр ма кєнє, къурма нє дєн, — бунтондєр єдухстхузєй загъта Ацємєз. — Зєгъдзєнєн дин сє. Єрмєст мє уєртє еци бєласи бунмє бауадзє, — єма є амонєн єнгулдзєй райамудта пє- лєхсар ниллєг бєласємє. Коса лєг нєуєгєй фєццєйфунєй кодта, є цєститє сє кеми єрцудєнцє. — Єдули мє хонис? Ледзунмє гъавис? — Ледзунмє ку гъавинє, уєд дє цормє єрбацудайнє? — Тагъд, дє хєццє ка адтєй, еци давгути сгъєр кєнє! — Мє хєццє мє кєстєр єнсувєрєй уєлдай неке адтєй. — Уєдта ма? — Єндєр неке. — Ма кєнє, ма мє мєстгун кєнє! — гъєуайгєс є тух-є бонєй єхецєй расхуста Ацємєзи, єма уомєн є тъєп зєнхєбал фєццу- дєй. Мє нимєхсєн бунатєй фєггєп кодтон. — Мєнєй уєлдай є хєццє неке адтєй! — фєгъгъєр кодтон єз єма мєхе бауагътон коса лєгбєл. Фалє ме ’нсувєри фарсмє куд єрфєлдєхтєи, уой лєдєргє дєр нє ракодтон. — Єнтъиргє кєнтє нуртєккє ардигєй, єма ма ує ескєд рєз- бунмє хєстєг ку фєййинон, уєд ує гурєй ирайгє уотє! — бартхъе- рєн кодта гъєуайгєс єма нє разєй рандєй. Сєргубурєй цудтєн ме ’нсувєри фєдбєл нартихуари хуми. Єнєдон къанаумє ку бахєццєан, уєд мин Ацємєз загъта: — Ду уєддєр ме ’нсувєр дє... Еске куд сгъєр кодтайнє?.. — є билти кєрєнттє бабєй сабургай бунмє єривєзтєнцє, фал аци 44
хат єхебєл ниххуєстєй. — Сахат фесафтон. Ме ’нбєлттєн єй фєййинун кєнон, зєгъгє, єма... Цо нєхемє. — Ду ба? — Єз дєр дє єййафдзєн... Минкъий фєстєдєр. Нєхемє маци зєгъє. Нана уотє фєззєгъуй, ує фидєй, дан, уин еунєг аци дзау- ма байзадєй... Цо, мабал лєуує! — Цєун. Фалє цєугє ба ракодтон єнєдзоргєй, дзєвгарє рєстєг фєл- лєууни фєсте. Куд хуарз адтєй нє сахат!.. Гали цєстєй зингє стурдєр, хуєрз- тумбул, сугъзєринитулд листєг рєхис ин. Дє армитъєпєнмє ’й сабургай єруадзє, єма йє цєгтє кєрєдзей сєрбєл рабадунцє, уєдта хуари нємгутау фєйнердємє фєппурхунцє, єма хъєбєр минкъий єрттевагє тєлитєй къох райдзагуй... Нє фиди дзау- мєттєй еунєг е байзадєй нє хєдзари. Нур Нана хабар ку базо- на!.. Єллєх, єллєх!.. Мє мадє будурєй єрбацудєй изєрдалингти. Нє къєразгє ад- тєй саст, нє хуссєни буни нєбал адтєй, сєлтти гєппєлтє (дза- буртєн нин сє аурста) єма хъумаци хєцъилтти єхсєн сахат ни- мєхстєй кєми дардта, еци фанерєй конд зєронд кирє. Єз цєттє адтєн алцємє дєр. Хуарз зудтон, над нєбєл уайдзєнєй, хєдзарє євєгєсєгєй ке ниууагътан, уой туххєн. Фал єз куд єнгъалдтон, гъуддаг уомєй никки фуддєр рауа- дєй: Нана талингє хєдзари хуссєнбєл ниддєлгоммєй єма хє- къурццєй кудтєй, нє фидєй марди хабар ку исигъустєй, уєд куд кудтєй, уотє... Сагъдєй байзадтєн къєсєрбєл. Мє ростєбєл банкъардтон мє цєстисугти гъар. — Цємєн ниууагътайтє хєдзарє євєгєсєгєй? — хєкъурцгєнгє дзурдта Нана. — Мєхецєн уи зєрдитє ку ’вєрун, хєдзарє дар- дзєнцє, зєгъгє, сумах ба бонвуддєр ку кєнтє! Бунєн уин еунєг сахат байзадєй ує фидєй, єма уой дєр ку нє багъєуай код- тайтє! Ци дзуап равардтайнє аци єверхъау уайдзєфєн? Фєлтау мє єгас адєми цори ємбесонди над ку фєккодтайдє! Нана ниссабу- рєй. Исистадєй, фєтєгени цирагъи саст авгє є къоппєй исиста, бауолєфтєй си єма ’й хєцъелєй ниссєрфта, уєдта фител исасугъта. — Кєми ’й дє хестєр ба? — Магъа... Єхе єртайунмє цума рандєй гъєуисєри хъуммє... Еци єхсєвє нє фєззиндтєй Ацємєз. Єнєгъєн синх имє аго- рєг рандєицє фєйнердємє, фал єй не ’ссирдтонцє. Бонивайєн- ти Нана дєр єроацудєй нєхемє. Єртєхєй є къєхтє єма є пъол- ци астєуєй дєлємє адтєнцє цъифє. Є цєсгони тоги цъирт нєбал адтєй. Є билтє, цума сау тутатє фєххуардта, уоййау ницъцъє- хєнцє. Медємє иє цудєй, лєудтєй колдуармє єма кастєй бу- дурєрдємє. Єхсєвє бонмє цирагъи авгє сатєгсау иссєй алайєй. Бонива- йєнти е дєр ниххустєй — євєдзи, є фєтєген фєцєй. Рєфти рєстєги Нанамє гъєусоветмє фєдздзурдтонцє, дє биц- цеуи дин колхози рєзбуни єрахєстонцє, зєгъгє... 45
Сахати фєсте сє дуує дєр фєззиндтєнцє нєхемє. Уєхєн игъєлдзєгєй сє некєд фєййидтон! — Ду ба мин хабар цємєннє сгъєр кодтай? — бафарста Нана. — Уой фуд нєй, єз ин бафєдзахстон, — мє бєсти дзуап равардта мє хестєр єнсувєр. — Сахат иссирдта... — загъта Нана. — Єма уин уой хатир фєу- уєд. Ує фидє лєгъузєй є сєрмє некєд неци єрхаста, уєд сумах кємєй фєцайтє? Дє фудголєй ма давєги ном райгъуса! Куд хуарз адтєй, сахат ке разиндтєй!.. Кирє ба цифєнди дєр фєууєд, хєцъе- ли гєппєлтєй уєлдай си неци адтєй... Еу Хуцау нє исафта, иннє Хуцау ба нє фєййервєзун кодта. Сумах сахат ує хєццє ку нє фєххастаййайтє, уєд е дєр кири хєццє давд єрцудайдє... Єз неци сдзурдтон. Къєразгє мєхуєдєг басастон, кири давєг дєр мєхуєдєг адтєн. Уорсдони уолєнтє ’й ескєми билємє ра- гєлдздзєнцє... 1960 ХИЛЄ Еу сєумє зундгонд финсєг Н.-и хєццє тезгъо кодтан парки, Терки билгєрєнтти. Нє комкоммє догъгєнгє єрцєйтахтєй ра- цєргє нєлгоймаг спортивон дарєси. Нєма нємє єрбахєццєй, уотє є къохтє фєйнердємє уєрєх райвазта — нуртєккє махєй ке- дєр є гъєбеси ке ниттохдзєнєй, уой ма ци базонун гъудєй? — О, мєнє ма ке фєййидтон! — тухуолєфтгєнгє єхе єрбаскъард- та Н.-бєл, фалє е, уацари бахауєгау, є къохтє хєрдмє сдардта: — Єгєр мєбєл ма цийнє кєнє, кенє ба мє зєрдє сунгєг уо- дзєнєй. Уєд догъгєнєг євеппайди мєнєрдємє фездахтєй, є гъєбеси мє фелваста (къєхєни асє лєг адтєй). Уєдта, цума цємєйдєр фєттарстєй, уоййау мє фєууагъта, фєстємє еу санкъех ракодта: — Хузєй-хузємє лєг дєр рамарунцє, уєллєй! — є къохти армитъєпєнтє кєрєдзебєл єрцавта. — Мє хуєрифурт дє фенгъалдтон. Уогє си уєлдай ба ци ес, ести ирєнттє н ’ан, кє- рєдзей цємєннє уарзєн, кєрєдзебєл цємєннє цийнє кєнєн? Гъєйдє, єз фєлледзун! Тох скълерози нихмє! Ай фут Мєздє- гєй дєлємє! — Уинис? — Н. фєстємє фєккастєй, еуминкъий ку рауадан, уєд. — Ци хъури дємє єрхаудтєй! Цийфєнди къурццєвєнєй дєр єхе ка фєттилеф кєндзєй, еци адєми хаттєй єй аци лєг. Єз єй мєхемє хєстєг не ’рбауагътон, єма еци фєдбєл дєумє фєцєй: мє хуєрифурт, дан, дє фенгъалдтон!.. Є цєстє дєр не ’рникъулдта... Ка ’й, зєгъис? Єнєбитъиз журналист, къумух лєг. Фалє цєруй ма- хєй берє хуєздєр. Тукєнттєбєл зелуй, сє директорти син тєрсун кєнуй, фельетонтє уєбєл ниффинсдзєнєн, зєгъгє, ’ма ин етє дєр е стур хизин алли дзєбєх фєрзеуєй байдзаг кєнунцє. Хецєуттєбєл дєр є барє цєуй — е ’взагєй син расдєруй, єхцєуєндєр син кєми фєууй, уоми, єма етє дєр ратайунцє...Феронх єй кєнєн, є коййи аккаг дєр нєй... Фєлтау дин єз еу хабар ракєндзєнєн. 46
* * * Газет «Рєстдзинад»-и литературон косєг Хєлхъой — уєд ма єригон адтєй, еци анз каст фєцєй Мєскуй Горькийи номбєл литературон институт — ниффинста фельетон «Робас — кєрк- гєс». Сє къохтє ибєл бафинстонцє хайади хецау Мухур єма бєрнон секретарь Хумар. Єрмєст газети сєйраг редактормє ку бєхєццєй, уєд єй е раздахта фєстємє, сєргонди сєрмє ставд сурх кърандасєй зулунмє бафинста: «Нє бєззуй!» — Дє хуєрзєнгорєггаг мєн, дє фельетони герой є хуєрифурт разиндтєй, — загъта Мухур. — Дє лилагъзи бал єй исивєрє, маци- ма дзорє. Мєнє летучкє ку уа, уєд єй комкоммє єрфєрсдзинан — фельетон цємєннє, уєдта кємєн нє бєззуй? Адєми цори! Е хуєз- дєр єй. Ести дє ку гъигєдара уойфєсте, уєд ин бауайдзєфгє- нєн уодзєнєй, дє маст ми есис, зєгъгє. Єма ин уєд зєгъдзєнє, дє герой є хєстєг ке ’й. Єрмєст дзурд ракъахє, уєдта мах дєр уоми уодзинан. Бєрнон секретарь уєдмє дуарєй є сєр єрбадардта. Є лєги кари бацєуєг лєгунсєр кивзуд нєлгоймаг. Гурумухъстєг цєсгони цъарє адтєй фунукхуз, саузум рєстєги зєнхє куд фєууй, уотє. Є галеу уадолєбєл гъоси уєллаг кєронєй зекъи хъулуфмє зинд- тєй арф носи фєд. Аци иос Хумарєн фадат лєвардта фєййинєг єма бавзарєг лєгау тугъди хабєрттє дзорунєн. Фал уєхєн койтє дєр цудєй, цума тугъди рєстєги гъєуи є фиди хєдзари уєрми нимєхстєй цардєй. Кадєр, дан, ибєл цъух бахаста, уєрмєй єй сластонцє. Горєти проспектєбєл єй дуує єригон кизги тардтонцє, топпитє имє дардтонцє, уотемєй. Еци хабар, дан, газети уєди сєйраг редактор кємєндєр радзурдта — мєхе цєстєй, дан, єй фєййидтон. Фал имє єз уой туххєн уєлдай лєгъуз зєрдє нє дардтон — ка ци кєнуй, уой — єхецєн. — Цєвгє! — загъта Хумар єма єрбахизтєй къєсєрєй ме- дємє. Цума цємєдєр смодуй, уоййау є финдзи ставд гъоргъи- тєй уєлдєф цалдєр хатти тухцъирд скодта, уєдта, «єхчи!», зєгъгє, єрихснирстєй. — Мє финдз дєр єй зєгъуй — цєвгє! А ци хабар єй? Газетєн косєн єви редакторєн? Мухур дин раст зєгъуй, Гаги («Гаги» мє худта, євєдзи, єригон ке адтєн, уой туххєн), ду райдайє, мах ба ’й фєууодзинан! Єма рандєй. — Зєгъай, ємбал редактор, — летучки бон бафарста Хєлхъой, — мє фельетон цємєннє єма кємєн нє бєззуй? Уат уотє ниссабурєй, цума си адєми бєсти цавддортє бадтєнцє. Хєлхъой хуарз игъуста єхе зєрди гуп-гуп єма имє уотє кастєй, цума ’й иннетє дєр игъосунцє. Никки ба ма євеппайди єхемє єгадє єркастєй, кедєр євзагєй дзорун ке райдєдта, уомєй. Фал ин еци уавєр берє нє рахаста. Арф ниууолєфтєй, єма ин фенцондєрєй. — Е ба дин ци муггаг фарст єй? — є цєститє мєстгун дзагъолє фєккодта редактор. — Єви нин прокурор баскъуєлхтє? Нє бєз- зуй дє фельетон. Хахур кєнис стур хєдзарадон косєгбєл. — Єз сбєрєг кодтон факттє єма сєбєл дзуап дєдтун. — Газети мухургонд ци єрмєг цєуй, уобєл дзуап єз дєдтун, 47
Хєлхъой. Сбадє єма игъосгє кєнє рецензенттємє, кєд дє- хемє неци феппайуйнаг ес мухургонд єрмєги фєдбєл, уєд. Хєлхъоймє уотє фєккастєй, цума имє редактор є медбилти бахудтєй. Євєццєгєн єй єппундєр хилє кєнун нє фєндад- тєй єригон косєги хєццє. — Єз Мухурєн ку загътон, єрбацєуєд мємє фельетони автор, єма бадзубанди кєнєн. Нє ин загътай, Мухур? «Єгъа! — бацийнє кодта єхемедєг Хєлхъой. — Тєрсгє кєнуй єхсєни дзубандийєй!» Фал ин Мухур цємєннє ести загъта, уобєл нє рагъуди кодта. — Еу хат дєр ма дин єй зєгъун, — є дзубанди идарддєр хаста редактор, — фельетон кєбєл ниффинстай, е єй стур хєдзарадон разамонєг, колхоз размє е ракодта... Ай-гъай, гъєндзииєдтє дєр имє куд нє уодзєнєй, — єнаййеп адєймаг ба кєд кєми фєййид- тай? — фал ин сє ци хузи зєгъєн, уобєл рагъуди кєндзинан. Кєд дє фєндуй, уєд — дууемєй, єз єма ду. Сбадє. Фалє Хєлхъой єрбадуни фєндє иє кодта. Адтєй тохмон- даг. Рєстдзинадє ци фєндагбєл агурдта, уомєй фєстємє раз- дєха? Нє! — Советон прессє — тєккє рєстдзєвинєдєр єма растдєр, гъєуама єгъатирєй тох кєна социалистон есбон хєлєттаггєн- гутє, карьеристтє, нє демократий хорхгєнгути єма хамасхуарти нихмє. Нє цард нин гъигє ци даруй, уой нихмє — єгъатир тох! Уомєй устурдєр нисан нєййес нє газетєн. Еци адєймаг, ду ус- тур хєдзарадон косєг ке хонис, е єгєр схъал єй, єхе даруй єлдари хузєн. Фалє дєу нє фєндуй, цємєй є гамходє ист єрцєуа! Кабинети даргъ стьоли фєйнєфарс бадтєнцє Мухур єма Хумар. —• Ду фєлтєрдгин косєг дє, — є амонєн єнгулдзєй Мухурмє байамудта редактор, — хайади хецау дє... Дзєбєх єрбалвасє аци биццеуи рохтє! Косун є бон єй, єма ’й косун кєнє. Цидєриддєр ин зєгъай — гъєуама ’й єнєуєлдай хъип-сунєй єнхєст кєна! — Дєхе билєй рагєлдзє, зєгъгє, уєддєр? — туххудт бакод- та Хєлхъой єма фєккастєй Мухурмє. Е є реугудурєй єнца- дєй стъоли тегъєбєл, цума ’й єхецєй еуварс ранхуєрсунмє гъа- вуй, уоййау. — Гириз ма кєнє! — фєгъгъєр кодта редактор Хєлхъойбєл. — Ку багъєуа, уєд гъєуама билєй дєр рагєп кєнай! Еудзурдєй, Мухур, ду є бєсти дзуапдєдтєг уодзєнє ардигєй фєстмє. Дє коммє ку нє кєса, уєдта мєнєн зєгъє. Є гъезємєрттєй єй исуєгъдє кєндзинан. Хєлхъой мєстєй цєхєртє калдта. — Ду уотє зєгъунмє гъавис, ємбал редактор, єма єз Мухури коммє нє кєсун? Факттє дємє ес? — Нуртєккє факттє євзарунбєл нє ан. Мах дє рарвистан тєккє хуєздєр колхозмє фарс бацєттє кєнуни туххєн, ду ба цєй хєццє иссудтє? — Хуарз єрмєг агор фєццудтєн, ергє 6а скодтон, советон єцєг- дзииади хатиргєнєн кємєн нєййес, уєхєн хабєрттє. Мадта єхе минкъий паддзах ка єнгъєлуй, уой туххєн ци гъєуама ниффинс- 48
тайнє? Рєстдзинадє, єрмєстдєр рєстдзинадєн косун єз. Єма ме ’фсарє нецєй туххєн рауєйє кєндзєнєн! Редактори уорсцъарє цєсгонбєл бабєй фєззиндтєй медбил- худт. — Бєгъатєр! — федисгєнєгау загъта е. — Рєстдзинади сєр- бєл тохгєнєг хъайтар еууон нимєдзи! Иннетє 6а — знєгтє, ф)’дгєнгутє! Давгутє, ихалгутє! Нє, мє лимєн, фиццагидєр бал зонун гъєуй, рєстдзинадє ци єй, уой. Минкъий рєстдзина- ди туххєн мах устур рєстдзинади фєндагбєл цєлхдортє євє- руйнаг нє ан. Хуєнхаг биццеу ку дє, фєййидтайсє, Ирєфмє ци минкъийдєр дєнттє кєлунцє, етє сегас кєдзос нє ’нцє. Єма уой туххєн номдзуд Ирєфи цъумур исхонєн ес? — Етє дзубандитє єнцє! — редактормє комкоммє кєсгєй загъ- та Хєлхъой. — Мє фельетон мин цєй туххєн нє уадзис, уой дєр зонєн! — Цєй туххєн? — Мє герой дє хуєрифурт єй. Редактори галеу цєстє еуминкъий єрцъундєй. — Ка дин загъта? Ка дє сахур кодта сайун? — Дє хуєрифурт ке єй, уой алке дєр зонуй. — Мадта уотє, — загъта редактор, — еу-къуар лєгемєй къамис саразєн єма сбєрєг кєнєн, колхози сєрдар мє хєстєг єй єви нє. Еци хахур дин нє ниххатир кєндзєнєн... Хєлхъой летучки фєсте є финсєн стъоли уєлгъос ку сбадтєй, уєд банкъардта, є цєсгон пеллон ке калуй. Уєнгмард пъєззуй ху- зєн єрбадтєй є бауєрбєл. — Маладец! — беломор папироси хєтєл є дзухи рацєвгєй загъта Мухур. — Хуарз сємє балєвардтай! Єз дєр исистунмє гъавтон, фал бал мєхебєл фєххуєстєн. — Цєвгє! — загъта Хумар єма цємєдєр исєсмуста. — Мадта дємє бандеуа! Мах дин уєхєн єрмєг ратдзинан, єма є пъиритє- бєл хуєцдзєнєй. — Игъосай, — Хєлхъой бакастєй Мухурмє, — сєрдар є хуєри- фурт єй, уой цємєй зонис? — Єз? — бадес кодта Мухур. — Єз ба ин ци зонун? Кєд дин Хумар ести загъта?.. — Гъей! — фєгъгъєр кодта Хумар. — Мє кой маке кєнєд! Ує хамбохъ уєхуєдтє хуллуп кєнетє! Єма фендєбилєй. * * * — Хєлхъой ци фєцєй, зєгъис? — бахудтєй финсєг Н. — Мєнє дє фарсмє цєуй. Уєдєйти дин адгин хъури ка никкодта, е ба дин — Мухур... 1961 4 Малити Васо 49
НЄ АДЄМИ ФЄГЪГЪЄЗДУГДЄР КЄНУНИ МАДЗАЛ кенє: КА ГЪЄААДЄР ЄЙ? кенє: ГАБАЙ УОДЄГАСЄЙ МЄРДТИ БЄСТИ КУД АДТЄЙ Дє бон хуарз, Данел! Ду дєхецєй феппєлис, мєнєй гъєла- дєр неке єма некєми ес, фалє дє єз еци гъуддаги дєр ємболун: ду мин куд гъєла єнгъєл дє, уомєй єз, уєлє — арв, дєлє — зєнхє, берє гъєладєр дєн. Гъо, гъо, буцєу кєнун бабєй ма райдайє, мєнєй гъєладєр а зєнхєбєл неке ес, зєгъгє, нуртєккє мє дзєгъєл дзубандитємє нє евдєлуй. Еу устур дессаг мєбєл єрцудєй, єма дємє уой туххєн финсун. Єхсєвєй, бонєй фу- нєй нєбал кєнун, еу гъуди мин мє сєри магъз хуєруй, е ставд бурєуєй си устур гъоргъє искодта! Ци єй еци єнєхайири єнєха- тир, мє тог мин ка баниуазта, еци цъамар сагъєс? Нє, нє ’й базондзєнє, уойбєрцє гъєла нє дє. Зєгъинє дин єй, фал бабєй адєми єхсєн дєхе єппєлдзєнє, еци сагъєс Уазай хонхи сєрмє єврагъау мєн сєри цєруй, зєгъгє. Мадта кємєн радзорон мє мєтє, еу єууєнки лєг ку нє ерун зєн- хєбєл? Гъо, кєд цийфєнди дє, уєддєр мєхе хузєн гъєлай ном хєссис, єма дин єй зєгъун: еци пириндзєй зелєг ставд бурєу — гъома сагъєс — мєн єнцойнє нє уадзуй, нє мєгур адєм, дан, цалдєр хатти куд фєгъгъєздугдєр уонцє, уомєн мадзал иссерє. Мє бон неци ’й, зєгъгє, мє меднимєр куд исдзорун, уотє бурєу карздєр низзелуй. Гъема исфєндє кодтон дєу байагорун. Уєлєбєл дє некєми- бал ирдтон єма фєггурусхє дєн: агут, мє мєнгард лимєн Да- нел єнє мєн е ’цєг дуйнемє ниффардєгєй. Мє сєр аллихузон сагъєстє єма гъудитєй фиццаг иссулу єй, уєдта хурхє кєнун райдєдта. Фєттарстєн, єгєр тауєг мин ку суа, зєгъгє, єма сфєндє кодтон дєу фєсте Мєрдти бєстємє ниццєун. Фал ци амалєй? Мє сагъєстєй еуминкъий фєййервєзон, зєгъгє, еу устур киу- нугє райстон, кєсун єй. Уоми ба дин, Нарти Сослан уодєгасєй Мєрдти бєсти куд адтєй, уой туххєн финст. Мєн дєр ма хуєз- дєр ци гъудєй — кєд ескємєн уодєгасєй Мєрдти бєстємє ниххезун бантєстєй, уєд є фєсте дуккаг — мєхуєдєг. Кєд мин уоми еске еци мадзал байамонидє — минкъий курухон лєгтє си ес! Зудєй кєсун райдєдтон киунугє єма євеппайди мєхуєдєг Сослан фестадтєн! Еу бон кєми адтєй, уоми цауєни рацудтєн. Берє фєххаттєн, єма иецєбєл исємбалдтєн. Уєд Хуцаумє искувтон: «А, Хуцау, єдта, абони уєнгє мє берє ку уарзтай, уєд мє нур Нарти астєу- мє ревєдєй куд єрветис?» Фєссагъєс кодтон, уєдта баунафє кодтон, Сау хонхи федєрттє ма бабєрєг кєион, зєгъгє. Сау хонхи федєрттєй бунмє ракас- 50
тєн єма дєлємє ниууидтон уєргъуни асє мегъє. Мегъи цъопп коми исхєлеуєй єма Сау хонхи дєр єримбарзта. Мєнбєл еци мегъє уотє єрталингє кодта, єма, мє къєхтємє ку єркєсинє, уєд сє нєбал уидтон єма загътон: — А, Хуцау! Кєд ме ’сєфт не ’рцудєй, уєд айє циуавєр мегъє ’й, мє къєхтє дєр ку нєбал уинун єма, цирдємє цєуон, уой ку нєбал зонун. Берє фєссагъєс кодтон, уєдта загътон мєхецєн: — Цєй, комєрдємє урдугмє цєуон, єма кєд еу риндзєбєл исєнбєлинє. Комєрдємє урдугмє цєун байдєдтон ’ма, кєми єргуринє, кєми рахауинє, кєми ба цєун райдайинє, уотемєй коми донмє єрхъєрт- тєн. Донибилєбєл еу къахнад рауидтон, донмє ниххизтєн ’ма си мє къох ниццавтон, дон цирдємє уайуй, уой базонуни туххєй. Дон цирдємє уадєй, ецирдємє дони билтєбєл къахнадбєл цєун рай- дєдтон *ма загътон мєхе меднимєр: «Аци къахнадбєл коми урдугмє цєудзєнєн, єма мє кєд еу дуйнебєл исємбєлун кєнидє». Цєйбєрцє фєццудтєн, Данел, уойбєрцє ду, къахбєл ку ра- уадтє, уєдєй абони уєнгє дєр нє рацудтє зєнхєбєл. Еу рауєн єрбадтєн, мє хуаллєгтє исистон ’ма мєхе ку рафсастон, уєд бабєй ме ’ндурє єма мє сагъєдахъи фєттє мє дєлагис бакод- тон, мє церхъ ба — мє фарсбєл, уотемєй бабєй еу къахнадбєл коми урдугмє цєун райдєдтон. Хъєбєр берє бєнттє фєццуд- тєн тар мегъи хурфи урдугмє къахнадбєл, уєдта коми думєгємє рахъєрттєн, єма дуйне фєррохсєй. Ракастєн, єма дин уоми ба дуйней лигъз будуртє, ниллєг, зєрдєн єхцєуєн, уєдта зєрдєн дзєбєх рохс хор адтєй. Арвмє ракєститє кодтон, єма ибєл хор дєр єма мєйє дєр нє зиндтєй. Агут, зєгъун, айє Мєрдти бєстє уодзєнєй! Данел хумєтєги нє батагъд кодта аци дессаг рєсугъд дуйнемє! Мєнєй зундгиндєр уогєй цитє лєдєруй! Мєнбєл хий- нєй рацудєй! Еци рєсугъд лигъз будури цєун байдєдтон єма еу цадємє нихъ- хъєрттєн. Цади билєбєл ба — авд рєсугъд кизги, сегас дєр — єрдєгбєгънєг, сауєнгє ма сє наффитє дєр зиндтєнцє, уогє, уєхєн кизгуттєбєл нєхе горєти дєр исємбалдайсє, телевизор ба нє уєхєнттєй зєрдєцъєх ку фєккодта. Дзорун сємє: — Ує бон хуарз, кизгуттє! — Єгас цо, Габай! — Єз Габай нє дєн, єз Нарти Сослан дєн! Кизгуттє мєбєл къєл-къєлєй ниххз^дтєнцє: — Дє фадєварцєбєл дєр бєрєг єй, фахъєра! Ду цєй Нарти Сослан дє, є къилдуни еу єрдойєй дєр дє сбєститє кєндзє- нєй Нарти нєрємон. Еу дєу хузєн гъєла дєр ма еубон єхе Сослан худта. Мє зєрдє фєкъкъєп кодта: — Бахатир кєнтє, кизгуттє, уєд є ном ба ци хундтєй еци гъє- лайєн. — Данел, — ємдзухєй загътонцє кизгуттє. Кизгуттє сєхе медастєу цидєртє радзурдтонцє, уєдта бабєй ниххудтєнцє. Дзорунцє мємє: 51
— Уєлєбєл дєр дє, Габай, Хуцау берє уарзта ’ма дє мєрд- тємє дєр, дзенетмє, дє цар єма дє бауєри цауєйнон рєвдзєй єрбауагъта. Єз сємє дзорун: — Єхсєвєй, бонєй фунєй нєбал кєнун, еу гъуди мин мє сєри магъз хуєруй, е ставд бурєуєй си устур гъоргъє искодта! Рєсугъд кизгуттє мємє дзорунцє: — Уагєр е циавєр гъуди єй, ставд бурєуау дин дє сєримагъз ка цъасє кєнуй. — Нє мєгур адєм цалдєр хатти цємєй фєгъгъєздугдєр уонцє, уобєл єй мє уєззау сагъєс. Кизгуттє мєбєл къєл-къєлєй ниххудтєнцє. Ємцъухєй дзо- рунцє: — Ци хъал дє, єдта, єндєр сагъєс кємє нєййес! Єз нєбал фєллєудтєн (рагєй дєр Нарти Сослан нєрємон кєми н’ адтєй): рєсугъддєр си ци кизгє адтєй, уой хєццє симди єрхуєстєн. Мєрдти бєсти дєр, дзенети будури дєр мє фудагдзий- надє кєми уагътон ’ма, семгє-семгєй, кизги цонг фелхъивтон. И кизгє дєр мємє дзоруй: — Єхца дємє цєйбєрцє ес? — Цєй єхца? — бадес кодтон єз, — Киунуги Сослани туххєн ку кастєн, уєд си єхцай кой некєми адтєй. Кизгє мємє єрбакастєй, айє єцєгєйдєр Данелєй гъєладєр ку єй, зєгъгє, билєскъелтєй мєбєл бахудтєй: — Нарти Сослани кой ами, Мєрдти бєсти, раги феронхєнцє. Нуртєккє дзенети рєстдзинадє є бунат иссирдта: кадгиндєр лєгтє хецєуттє єма гъєздугутє єнцє. Ами дєр бєстє сєхе бакодтонцє. Балєдєрдтє? Кєд дємє єхца нєййес, уєд мин мє цонг мабал фелхъевє! Єз нєрємон кєми нє дєн (уогє мє барє дєр н ’адтєй, — мєхе Нарти Сослан єнгъалдтон) єма бабєй дуккаг хатт дєр кизги цонг фелхъивтон. Кизгє мин мє базугбєл фєххуєстєй єма мє цади астєу- мє низзуввут кодта. Єз цади сєрбєл мє къабєзтє берє фєттилдтон, уєдта мє дон є бунмє райста. Мєхуєдєг ба сагъєс кєнун: «Нур еци кизги єхца цємєн гъудєй». Данел, ду дєр ин неци зонис? Дони хурфи бунмє цєйбєрцє фєццудайнє, уєдта цади бунмє рахъєрттєн, уоми бабєй дуйней хуарз будуртє байгонєй. Еци бу- дури фєццєйцудтєн єма еу рауєнмє нихъхъєрттєн, уоми ба дин дуйней адєм ауигъдтитєй лєудтєнцє: ка є къахєй, ка є цонгєй, ка е ’взагєй, ка є хъурєй, сє буни ба содзгє дортє цирен код- тонцє. Єз сєбєл хъєбєр фєддес кодтон ’ма сє бафарстон, сє гъуддаг уотє цємєн єй, уобєл. Етє мин загътонцє: — Мах ци бакодтан, уой нєхуєдтє нєхецєн бакодтан: уєлє- бєл хуарздзийнєдтє фєккодтан, нур ба сє ами зиндзинєдтєй фе- дєн, анз ни кємєн єртє бони, кємєн ба єртє къуєрей, кємєн ба фулдєр, ауєхєн зиндзийнєдтє бавзарун мєрдти хецауєй тєрхон- гонд єй. Мєнєн мє фур десєй мє дзух хєлеуєй байзадєй. Єрєгиау сємє дзорун: 52
— Е ба ци дессаг єй, Уєлєбєл бєсти уотє ку дзорунцє, хуєрзгєнєги уод, дан, дзенети цъєх зєлдєбєл, сатєг сауєдони билєбєл хуєрзти хєццє баддзєнєй, єноси цийнєгєнгє, єноси игъєлдзєгєй. Уєдта Нарти Сослани туххєн кєми финсунцє, еци киунугє дєр уотє зєгъуй, єма, дан, фуддзийнєдтє ка ра- кодта зєнхон дуйнебєл, е мєрдти мєнє сумах хузєн є тєре- гъєдтє феддзєнєй. Ауигъдтитє еумє уотє арф нийнєфтєнцє, єма мє къєхтє зєнхєй фєццохєнцє, фєттарстєн, еске гъєлєси си ку бахауон. — Гъей, Габай, — ємдзухєй загътонцє, — е Сослани доги уотє адтєй, нур ба ами дєр сєркъуєртє, давгутє, фєлевгутє, «єхцай голлєгтє», хецєуттє фєууєлахезєнцє, єма сє тєрхон — сє дзиппи... — Гєр, неци гєнєн ес, цємєй аци гъезємєрттєй фєййервє- зайтє? — Гєнєн ба куд нєййес? Мах мєнє нур ци ан, уомєй сєдє хатти фулдєр адтан. — Єма уе ’нбєлттє уагєр ци бакодтонцє сє фєййервєзунєн? Ауигъдтитє нигъгъосєнцє, сун дєр си некємєйбал цудєй. Єрєгиау, е ’взагєй ауигъд к’ адтєй, е къузгє загъта (дзєбєх дзорєн ин н’ адтєй): — Цєй, донласт хулуййєй нєбал тєрсуй. Зєгъдзєн дин, Габай, нє хєццє ауигъд к’ адтєй, уони сосєг. Етє еугай-дугаййєй мах- бєл цъухтє хєссун байдєдтонцє, уєдта хецєуттєн ард бахуард- тонцє, уєлєбєл ци хуарздзинєдтє бакодтонцє, уонєбєл фур фєс- монєй ке мєлунцє, уобєл. Єма сє дзенети нури хецєуттє ис- уєгъдє кодтонцє сє гъезємєрттєй. — Усс, — фєгъгъєр кодта, є къахєй ауигъд ка адтєй, е. — Дє дзухбєл цємєннє хуєцис! Ци куййи рун дє телуй? Дзенети Пре- зидент дє ку фегъоса, уєдта? Мах дєр бун кєнис єма дєхе дєр! Хъєбєр раст дин бакодтонцє, де ’взагєй дє ке єрауигътонцє — хуєцуи ибєл нє фєразис! Євзагєй ауигъд мин сосєггєй мє гъоси єрбадзурдта: — Тагъд а дєр уєгъдєгонд уодзєнєй, курдиадє сємє ниф- финста, мє гъуддагмє мин єркєсетє, хъєбєр фєсмон кєнун, хуарзєй уєлєбєл ци ракодтон, уонєбєл, зєгъгє... Єхуєдєгга нєбєл цъухтє хєссуй хецауадємє. Єз къехкєсєгєнгє байзадтєн. Уєдта мє губун исристєй — цал- дєр анзи неци бахуардтон. Ауигъдтитємє дзорун: — Хуєруйнагєй ба куд айтє, єстонгєй ку мєлун, єма уємє кєд ести ес, уєд мин бахуєрун кєнетє. Етє ба мин загътонцє: — Мах бои нєй хуєруйнаг райсун нєхецєн дєр єнє бафєрс- гєй, фал мєнє аци надбєл цо єма лєг єма уосємє нихъхъєрт- дзєнє, єма дин етє байамондзєнцє, кєми бахуєрай, уєхєн ра- уєн. Фал нин зєгъай, ардємє кутемєй єрбафтудтє? — Нє мєгур адєм цалдєр хатти цємєй фєгъгъєздугдєр уонцє, уой мадзал уєлєбєл не ’ссирдтон єма ’й ами агорун. Ауигъдтитє нигъгъосєнцє, цума си кадєр сосєггєй бахудтєй, уотє дєр мємє фєккастєй. 53
Єз дєр, ци над мин байамудтонцє, еци надбєл рац}’дтєн єма еу лєг єма уосємє єрхъєрттєн: лєг є гъєлєсєй цєхєртє ундта, уосє ба имє є къохтє бадаридє, сєхуєдтє ба сє дуує дєр нимпулдєнцє. — Ує бон хуарз, — зєгъгє сємє дзорун. Етє мємє дзорунцє: — Єгас цо, Габай! — Єз Габай нє дєн, єз Нарти Сослан дєн. Лєг єма уосє ходєгєй бакъуєцєлєнцє, лєг є гъєлєсєй цєхєртє нє, фал цєфсгє єхседєрфтє сундта. — Ду цєй Нарти Сослан дє, е дє є къилдуни гъуни ’рдєгєй ку сбєтдзєнєй! Ду дє фахъєра фєлхєрст, фалє дє, євєдзи, Хуцау уєлєбєл дуйнебєл дєр берє уарзта ’ма дє мєрдтємє дєр дє цар єма дє бауєри єрбауагъта. Єз дєр бабєй сємє дзорун: — Ци дессаг айтє, ци кодтайтє? Ує гъуддаг уотє лєгъуз цє- мєн єй? Етє дєр мємє дзорунцє: — Нєхе фудєй атє гъезємарє кєнєн, уєлєбєл дуйней бий- нонти астєу сосєггєй хецєн хуєруйнаг некєд бахуардтан, нєхе стонгєй ниууадзианє, мєгурдєртєн ба єнхус кодтан, єма дин айє — нє пайда: анз єртє бони атє фєгъгъезємарє кєнєн, мєрдти хе- цау нин гъеууотє истєрхон кодта. Дзорун сємє: — Судєй мєлун, нур цалдєр анзи дєргъци мє гъєлєси коми- дзаг нєма адтєй, кєд уємє ести ес бахуєруйнаг, уєд мин радтетє. Етє ба мин уотє: — Габай, дєу Хуцау берє уарзуй, єма ма гузавє кєнє, ба-дє єфсаддзєнєй, махєн ба нє бон нєй нєхецєн райсун дєр єнє бафєрсгєй, фал мєнє уоци надбєл цо, еу уосємє нихъхъєртдзєнє, єма дин ейє бахуєрун кєндзєнєй. Фал нин зєгъай, ардємє куте- мєй єрбафтудтє? — Нє мєгур адєм цалдєр хатти цємєй фєгъгъєздугдєр уонцє, уой мадзал уєлєбєл не ’ссирдтон, єма ’й ами агорун. Ци над мин ниййамудтонцє, еци надбєл рацудтєн єма еу уосємє нихъхъєрттєн. Уосє сугъзєрийнє къелабєл бадуй, сугъзєрийнє цетенє є рази, доллєртє кєритєй — є алливарс, уєдта алли хує- руйнаги дзєбєхєй є раз идзагєй лєууй. Дзорун имє: — Дє бон хуарз, дзєбєх уосє! Е дєр мємє дзоруй: — Єгас цо, фахъєра Габай. Уєлєбєл дуйней дєр дє Хуцау берє уарзта, нур 6а дє мєрдтємє дєр дє цар єма дє бауєри єрбауагъта, уєдта бунат дєр ами, дзенети, дєуєн хуарз ес. Єз рафєлорс дєн, фєттарстєн, єцєгєй дєр мє ами ку бауо- рамонцє! «Гъо, е ба мє ме ’взагєй єрауиндзонцє! — мєхе мед- нимєр рагъуди кодтон. — Єхсицгє мє гъєуй дє дзенет! Мє цъух мєнєн дєр нє бєззуй, гъєла-мєлати уєлєбєл дуйней хе- цауади нихмє цидєртє исрєтигъдтитє кодтон». Уосє мємє єрбакастєй єма бахудтєй: — Дє дзухбєл хуєцє єма фид хуєрай. 54
Фиди коймє мє комидєнттє єруадєнцє. Фал мєхе ниффе- дар кодтон, фєрсун єй: — Дє гъуддаг алцємєй дєр дєуєн уотє хуарз цємєн єй? — Мє лєг устур хецауєй куста, гєртєнттє берє иста, давта, хуардта, мєнгє гєгъєдитє кодта, ку багъєуидє, уєд марунбєл дєр нє аурста, уотемєй хъєбдр берє єхца єма сугъзєрийнє єрєм- бурд кодта. Фал еууєхєни фур хуєрдєй рамардєй. Раст зєгъун гъєуй, є хуєруйнагбєл ин марг мєхуєдєг никкодтон. Є ес-бсс ба мєнєн байзадєй. Банк райгон кодтон, газетти ниффинстон, телеуинєнєй, радиойєй фегъосун кодтон, уєхєн єма уєхєн бан- ки е ’хца ка ниввєра, уомєн е ’хцабєл мєйє єфтуйдзєнєй мин проценти. Адєм мємє ниххєррєт кодтонцє, цубур рєстєгмє уотє исгъєздуг дєн, єма ме ’хцатє устур сейфити дєр нєбал цудєнцє. Єз сє доллєртєбєл баййивтон, мєхуєдєг ба таус рауагътон: мє банк банкрот иссєй! Тєрхондонємє мє балєвардтонцє, фал уоми тєрхонгєнєг єхца адтєй — тєрхони лєгтєн сє дзиппитє райдзаг кодтон єма гъазгє єма ходгєй рафардєг дєн нєхемє. Дзенети нєуєг хецауади зєрдємє хъєбєр цєунцє мє уєлєбєл царди гъуддєгтє...— уосє є дзурд фєниллєгдєр кодта, фєйнердємє тарстхузєй ракєститє кодта. — Маке нє фегъосєд, фалє мємє ами хецєуттєй беретє хицє дєр кєнунцє, куд дин бантєстєй уєлєбєл дуйней уойбєрцє єхца єрємбурд кєнун, зєгъгє. Фал мин сє бон неци ’й. Мє лєг ке фєддавта є цєргє-цєрєнбони, уєдта єз мєхуєдєг мєнгардєй ке єрємбурд кодтон, етє нур мє размє кєдзосєй лєуунцє. Єз мє комидєнттє ниннихъуардтон хуєруйнєгтємє кєсгєй, уотемєй имє дзорун: — Мадта єстонгєй лєуун, єма мин ести бахуєрун кєнє. — Нуртєккє, — зєгъгє, мємє дзоруй и уосє. — Мє лєги єма мєхе фєрци, уєлдайдєр ба нє уєлєбєл дуйней хамасхуар хецауадє єма уєййаг тєрхони лєгти фєрци мє къохи, дєхуєдєг уинис, берє ес. Єма мин фингє є тєккє цъоппидзаг бакодта къєбєрєй. Єз сємє кєсгє байзадтєн єма сагъєс кєнун: «Нур уойбєрцє бєр- кад цємєн єркалдта аци уосє еу лєгєн?» Уосє мємє дзоруй: — Габай! Цєбєл сагъєс кєнис? Хуєргє цємєннє кєнис? Єз исбадтєн єма хуєрун райдєдтон. Куддєр комидзаг єрєу- уилдтон, уотє е мє дзухи євзалу фестадєй. Рагєп кодтон фиигєй, ме ’рдєгєууилд комидзаг-євзалу рату кодтон, фалє ма є цєх-цєх цудєй мє дєндєгти єхсєн. — Хуарз уосє, — мє маст туххєйти уорамгєй дзорун, — хуєрун дєр мин бакодтай, фал ма ди еу гъуддаг корун: Хуцауєй мин ра- корє, цємєй уєлєбєл дуйнемє фєстємє исхезон єма цємєй Нар- ти астєу мє ном ходуйнагєй ма байзайа, Сосланєн, зєгъгє, є мард кєми фесавдєй, е дєр нєбал исбєрєг єй. Уосє ба мин загъта: — Мєн бон дєу ракорун нєй, фал мєнє аци надбєл иссо ’ма еу дзєхєрадонємє нихъхъєртдзєнє, е ба уодзєнєй дзенети дзє- хєрадонє, дзєхєрадони бєлєсти буни ба хъєбєр берє сувєл- лєнттє гъазунцє, гъема уоии бон єй дєу ракорун мєрдти хеца- 55
уєй. Єрмєст мєбєл ма бєсосєг кєнє, зєгъай, ардємє куте- мєй єрбафтудтє? — Нє мєгур адєм цалдєр хатти цємєй фєгъгъєздугдєр уонцє, уой мадзал уєлєбєл не ’ссирдтон єма ’й ами агорун. Уосє мєбєл дзєвгарє фєххудтєй, уєдта загъта: — Ує гъєла адєм цємєй сгъєздуг уонцє, уой туххєн мєн фєнзєнтє! Єз гъєздуг уосєн раарфє кодтон, єма мин ци над байамудта, еци надбєл рацудтєн. Цєйбєрцє фєццудайнє, уєдта еу гъєу- мє бахъєрттєн. Кєронккаг хєдзарєй зарун єма фєндури цагъд игъустєй. Єрлєудтєн, сагъєси бацудтєн: медємє бацєуон єви нє. Уалинмє мємє кадєр кєцєйдєр єрбадзурдта: — Иуазєг — Хуцауи иуазєг, медємє, Габай! Фєйнердємє ракєститє кодтон, фал неке фєууидтон. «Ци уа, е уєд!» — мєхенимєр скарстон єма хєдзарємє бацудтєн — є дуар уєрєх игон адтєй. Устур уати даргъ фингєбєл бадтєнцє кувди адєм, сє фингє хуєрдє ’ма ниуєзтєй идзаг. — Медємє, Габай, медємє, єфсєрми ма кєнє! — дзоруй мємє финги хестєр, нєхе гъєуккаг Сандир. — Ємбєлєггаг дємє бєргє ємбєлуй, фал ами єгєстєн хуєруни єма ниуазуни фєткє нєй- йес, дєу 6а Хуцау уєлєбєл дуйней дєр берє уарзта, нур 6а дє мєрдтємє дєр дє цар єма дє бауєри єрбауагъта. Мє билидєнттє бєргє єркалдєнцє хуєруйнєгтє єма ниуа- зуйнєгти уиндємє, фал мє бон ци адтєй? Хєдзари хецау Тасолтан дєр нєхе гъєуккаг разиндтєй — Санди- ри хєццє ємдзєхєра єнцє. Фестадєй, хєстєг мємє єрбацудєй, єма мин мє гъоси , иннетє ’й куд нє фегъосонцє, уотє сосєггєй єрбадзурдта: «Єдосє Сандирєн є дугєрдуг рамухъ кодтон єма кувд уомєй искодтон. Сандир 6а єхе гали сєрбєл бадуй». Тасол- тан ниххудтєй. Сандир имє є цєститє фєббєгъет кодта: — Цєбєл ходис? — Мєнє мин Габай мє фарс радзиги кодта. Фингєбєл бадгутє фєггєппитє кодтонцє єма еумє гъєр кє- нун райдєдтонцє: — Мєн дєр радзиги кєнє! Мєн дєр радзиги кєнє! Сандир сєбєл фєгъгъєр кодта: — Ує бунєтти сбадетє, єгъдау ихалун сумахмє нє кєсуй! — Мадта кємє кєсуй?! — ємгъєр фєккодтонцє кєстєртє. — Хестєрти бон цєйбєрцє адтєй не ’гъдєуттє фехалун, уомєй фул- дєр сє фехалдтонцє. Нур ба мах бауагътє, адєймаги бартє ма къахир кєнтє, уєдта уєллєй дєлємє ма дзорє! — Гъо, нецибал дзорун, фал єгас адєймагєн ами ескєбєл бам- бєлуни фєткє нєййес, Габай ба єгас адєймаг єй. — Еци фєткитє єргъудигєнєг дєлдєр ниххауєд, — бахъур- хъур кодтонцє минассєгєнгутє єма исбадтєнцє сє бунєтти. Сандир исистадєй єма ракувта: — Нур ба кєстєрти цєрєнбон берє уєд. Кєстєрти цєрєн- бон ба берє уєд уодзєнєй, єма ардємє, Мєрдти бєстємє, єригєнттєй ку цєуонцє, уомєн єма ами лєг зєронд нє кєнуй, 56
сувєллон сувєллонєй, євзонг ба євзонгєй байзайуй єносмє дєр... Сандир є кувд кєронмє нє фєцєй, єваст, «уау!», зєгъгє, єхемє є ронбастєй дєлдєр фєллєбурдта: — Кадєр мин ме ’нєзєгъуйнєгтє тонуй! Авданздзуд сувєллон финги бунєй є сєр радардта: — Уотє дин гъєуй. Мєн зєронд кєнун фєндуй, уєд ке ци гъуддаг ес? Сандир ин є сєр рєвдаугє єрдаудта: — Бабай биццеу, е мєнєй аразгє нє ’й, е Барастури тєрхон єй. Мєнє гъос ралух кєндзєн, єма, куд кєстєр, уотє ’й райсє. Сугъзєрийнє гоцорагин биццеу финги бунєй ралєстєй єма Сандири фарсмє слєудтєй. Сандир цєвєгєй устурдєр кард райс- та, гали сєрмє єргубур кодта, фал цума єндзуг рацєй, уотє лєу- гє райзадєй; — Цємє ма кєсис, гъос цємєннє лух кєнис? — дзоруй имє хєдзари хецау Тасолтан. — Барєнай... — сагъєсгєнгє загъта Сандир. — Уєлєбєл дуй- ней кувди рахес гъос лух кєнианє, фал ами ба куд бакєнєн? Фингєбєл бадгутєй еу фєгъгъєр кодта: — А Мєрдти бєстє ’й, єма мєрдон єгъдау кєнє! Галеу гъосмє євналє! Минасєгєнгутєн се ’мбес ємгъєр фєккодтонцє: — Галеу гъос! Галеу гъос! Фал еу лєг исистадєй єма, галеу гъос ралух кєнє, зєгъгє, ка загъта, уомє бадзурдта: — Е ба дин ци дзубанди єй, Сєлафир, кувд алкєми дєр кувд єй! — Уєдта Сандирмє е ’ргом раздахта: — Сандир, макємє игъо- сє, рахес гъос є тєккє рєбунтєбєл рахаун кєнє. Минасєгєнгутєн се ’ннє ємбес ємгъєр фєккодтонцє: — Рахес гъос! Рахес гъос! Сєлафир исистадєй єма, рахес гъоси кой ка кодта, уомє ниу- урдугєй: — Нур, Єфсєддон, нє гъолон гъоги бєрцє дєр ку неци лєдє- рис, уєд дєхе алли хат адєми астєу къулух дєсни цємєн искє- нис? Марди єгъдауєй тухгиндєр неци адтєй нє фиддєлтємє! Єфсєддон дєр фестадєй: — Ами марди єгъдау нєййес, а кувд єй, хєлоргъос! Сєлафирєн є цєститє тоги разилдєнцє: — Хєлоргъос 6а ке хонис, хуєдмєлхуар?! — Дєу, єндєр ке! Цалинмє мє мард єгас уа, уєдмє кувди рахес гъос лух кєнун нє бауадздзєнєн! — Цалинмє мє мард мард уа, уєдмє кувди галеу гъос неке ниллух кєндзєнєй! Дуує лєги євеппайди кєрєдземє фєллєбурдтонцє, кєрєдзе- бєл дзєхститє єма гуппитєй ралєудтєнцє. Сє фарсхуєцгутє дєр кєрєдзей райахєстонцє єма, нємгє, зєгъис, — цєф кєбєл єруа- йидє, уомєн є тъєп зєнхєбєл фєццєуидє, зєнхєй ба тугурмє къозой хузєн фесхъеуидє. Уотемєй фингє дєр ниппурх кодтонцє. Сандир сємє ку лигъзєй, ку тузмєгєй дзоруй, ує Хуцауи ха- 57
тирєй, уєхецєй фефсєрми уотє, єрсабур уотє, фингє ма фегадє кєнетє, уєхе дєр ходуйнаг єма аллайаг ма фєккєнетє, зєгъгє, фал имє игъосєг н’ адтєй, єма є цєстисугтє гєр-гєрєй єркал- дєнцє сугъзєрийнє гоцорагин биццеуи къєбєлдзугдзиггогин сєрмє. Уєд биццеу є къохтє хєрдмє исиста, цума маргъау истєхунмє гъавуй, уотє, єма фингє, куддєриддєр адтєй, уотє фестадєй, хи- лєгєнгутє ба єнцад бадтєнцє сє бунєтти, кєрєдземє идзулдєнцє. Сандир йах-йахєй кєун байдєдта, є цєстисугтє ба сауєдєнттє фестадєнцє єма єхснадтонцє сувєллони сугъзєрийнє дзигготє. — Цєбєл ма кєуис? — бафарста єй Тасолтан. — Мєрдти бєстє — сабур, фингє — є бунати, иуазгутє ба — игъєлдзєг. — Мє фур цийнєй кєун, — є цєстисугтє нихъуєргєй загъта Сандир. — Аци минкъий биццеумє мах бафедаун кєнуни хъаурє разиндтєй. Єма ми нифс бацудєй: нє кєстєртє кєд махєй хуєз- дєр, зундгиндєр єма рєсугъддєр уайуонцє. Сандир є цєстисугтє ниссєрфта, гали сєрмє бабєй єргубу- рєй, є къохи цєвєгєй устурдєр кард, уотемєй. Нєуєгєй аллирдигєй минасєгєнгутє схор-хор кодтонцє: — Галеу! — Рахес! — Галеу! — Рахес! — Мадта уотє нє! — карзєй загъта Сандир. — Єз неке зєрди- худт есун! Дуує гъоси дєр — лух! Єма дуує гъоси дєр сє рєбунтєбєл рахаун кодта. Еуей си исиста, єма къехєй райзадєй. Мєнєн мє зєрдєбєл єрбалєуд- тєнцє Тасолтани дзурдтє: «Єдосє Сандирєн є дугєрдуг ра- мухъ кодтон єма кувд уомєй искодтон. Сандир ба єхе гали сєр- бєл бадуй!» Єгъа, мадта, Сандир є дугєрдуги сєр базудта є игакєй! Сандир синон є къохмє райста єма ковун райдєдта: — А, Хуцау, мадта ахсєви мє гали сєр ке хєдзари єй, е бун єма цъен бауєд, є бийнонтє талєу єма хъєзти незєй фєццагъди уєнтє, мє гал мин ка радавта, е ба... Сандир кєронмє дзурд нє фєцєй, є цъухбєл ин Тасолтан є къох райвардта: — Гъе, гъе, Сандир, еци єлгъиститє ба дє дзухєй куд исхауд- тєнцє?! Нур еунєг гєбєр фиртони туххєн єнєгъєнє хєдзарє єд цъелє-мелє куд бун єма цъен кєнис?! — Ци загътай? Мє фиртони мин гєбєр хонис?! — мєстгунєй бафарста Сандир. — Гъи, ’ма давєги ба гъєла єнгъєлис? Ци давта, уой нє уидта? — Тасолтан синон бадардта Сандирмє. — Гъа, хєдзари ниуазєн райсє, єгъдау уотє амонуй, дє фиртонбєл ба гъуди дєр ма кєнє, уой ка низзадєй, е ма никкидєр низзайдзєнєй. — Нє, єз єлгъетгє кєнун! А, Хуцау, мє дугєрдуги фунх сєр ахсєви ке фингєбєл, єй... Єваст Сандир фєкъухци єй, цума є хъури ести фєннахстєй: сугъзєрийнє гоцорагин минкъий биццеу имє є къохтє исивазта. Сан- дир ин є къєбєлдзуг сугъзєрийнє дзигготє є арми тьєпєнєй фєл- мєн радаудта єма Тасолтани къохєй синон райста, ковун райдєдта: 58
— А, Хуцау, мє дугєрдуги фунх сєр ахсєви ке фингєбєл єй, уой бийнонти дзєбєх єнєнезєй, амондгунєй, игъєлдзєгєй уадзє, сє бєркад сєрєй есгє, бунєй ахедгє уєд! Сє фусти дзогтє Уазай хонхєй Хъуми будурмє денгизау куд фелауонцє, сє фонс єма бєхєргъєуттєн никкєнєн куд нє уа! Мєнє аци биццеуи фєрци мє фиртони радавєги мєхецєй фулдєр бауарзтон... Тасолтан йах-йахєй никкудтєй: — Нур ма куд цєрдзєнєн, мє давуни мондаг мин мє хурфєй фелваста мєнє аци минкъий биццеу, єнє давгєй ба єнкъард кєнун! — Ма тєрсє, нєбал єнкъард кєндзєнє, — бахудтєй имє биц- цеу, єма Тасолтан євеппайди є кєунєй банцадєй, є реуидзаг исуолєфтєй: — Мєнє мєбєл ци дессаг єрцудєй! Єнахур цидєр єхцєуєн- дзинадєй мє уод байдзагєй, тєхун мє фєндуй! — Усс, дє дзухбєл хуєцє, Дзенети хецєуттє дє игъосунцє! Тєхгє ка кєнуй, уомєн є базуртє къуєрунцє! — сосєггєй имє дзоруй Сандир. Тасолтан мєнмє фєккомкоммєй: — Маци нєбєл басосєг кєнє, зєгъай, ардємє кутемєй єрбаф- тудтє дє цар єма дє бауєри? — Нє мєгур адєм цалдєр хатти цємєй фєгъгъєздугдєр уонцє, уой мадзал уєлєбєл не ’ссирдтон, єма ’й ами агорун. — Уомєн ба дин мах бон неци ’й, фалє дин мєнє сугъзєрийнє гоцорагин биццеу кєд фенхус кєнидє. Єз рагъуди кодтон: «Нецибал мє гъєуй, Уєлєбєл Дуйнемє ма ку исервєзинє! А цидєр дессаги скурдиадгин биццеу єй. Цєуон, мє хабєрттє ин ракєнон, єма мин кєд фенхус кєнидє». Мєхе ’ймє хєстєг баластон, дзорун имє: — Ує, сугъзєрийнє гоцорагин минкъий биццеу! Кєсун дємє єма дєбєл дес кєнун. Євєдзи дє Хуцау уомєн рантєсун кодта, цємєй алкємєн дєр єнхус кєнай. Єз дєр ди мадта еу гъуд- даг корун: Хуцауєй мин ракорє, цємєй уєлєбєл дуйнемє фєстємє исхезон єма цємєй Нарти астєу мє ном ходуйна- гєй ма байзайа, Сосланєн, зєгъгє, є мард кєми фесавдєй, е дєр нєбал исбєрєг єй. — Цєуєн, — загъта биццеу єма мє разєй рацудєй. Єз — є фєсте. Куддєр єндємє рахизтан, уотє биццеуи къєхтєбєл хъа- дамантє фестадєй, є хъурбєл 6а — єндон уєззау рєхис. Мє дес уоййасєбєл устур адтєй, єма ’й фєрсун дєр не ’ндиуд- тон. Сугъзєрийнє гоцорагин биццеу бахудтєй, загъта: — Еунєг ду мєбєл нє дес кєнис. Мєнє рєхисєн є еу кєрон мє хъурбєл федаргонд єй, є иннє кєронбєл 6а ин хуєцунцє нє нєуєг Дзенети президенти гъєуайгєстє: тєрсгє мин кєнунцє, ку син раледзон, хъадамантє сємє фагє нє кєсунцє. Ами мє да- рунцє єрмєст еунєг гъуддагєн: еске сємє ку єрбацєуй, уєд мєн равдесунцє, гъома нє дзенет єцєг дзенет єй, мєнє сугъзєрийнє гоцорагин биццеуи нє уинетє? Ами хецєуттє єнцє, уєлєбєл давєг, цєстфєлевєг, сєркъуєр, гєртанхуар, гацца єма єндєр уєхєн к’ адтєй, етє. Єцєг Дзенетєн є фулдєр хай байстонцє, Барастури фєссурдтонцє єма сє ци фєндуй, уой кєнунцє. 59
— Мадта Барастур ба кєми фєууй? — Уєртє Ирєфи фаллєй Уазай бунмє еу дєлвєзи еуминкъий єрдози бадуй. Еунєг еци гєппєли морє ма имє єрхаудтєй Дзе- нети єнєкєрон будуртє, дєнттє, хуєнхтє єма денгизтєй. Цо мє фєсте, ампъезєй фєстєдєр ми ку райзайай, уєд дє оргєнти косгутє райахєсдзєнєнцє, єма дє, еу лєгєн дєр къундєг ка ’й, уєхєн камери бакєндзєнєнцє. — Цєбєл мє ахєссунцє, ци син кодтон? — Сє хабєрттє син еуминкъий ке базудтай, уєдта ке некєд некємєй неци радавтай, уой туххєн. Нур дєбєл мегъи пъєстуйєй агъодє скодтон, єма дє нє уинунцє. Дзорун имє: — Нє гъєуккєгтєй ма еске ку фєййининє... — Уомєй єндєр лазє дє ма уєд, — зєгъгє, биццеу куддєр загъта, уотє еу зєронд кауин колдуари цори фестадан. — Медємє бацо. Аци хєдзари дє гъєуккєгтє цєрунцє. Єз дє хєццє уодзєнєн, єрмєст мин цєстєй хай нє уодзєнєй, — єма єваст єрбайсавдєй. Еци фєдбєл кедєр тургъи фестадтєн, уоми ба дин — гъазт. Фєндур цєгъдуй, фєсевєд єрдзєф кєнунцє, мє гъєуккаг, мє синхон Минци кафуй еу иуазєг кизги хєццє, є къєхти бунмє ин фєллєборуй, єма и кизгє єхецєн фєттєрсуй, «уєуу», зєгъгє, є къохтєй єхе фехгєнуй. Минци фєстємє сергє-серун рандєй єма цидєр фєцєй. Кизгє фур єфсєрмєй ци ракєна, уой нєбал зудта, кафгє дєр нєбал кєнуй, є оунатмє дєр не ’здєхуй. Уєд уалинмє кєцєйдєр идардєй Минций гъєртє райгъус- тєнцє: «Гъєй-тудт, гъєй-тудт!» Уєдта єхуєдєг дєр фєззинд- тєй, є уєраги сєртєбєл Ойнони цалхи хузєн зелгє єрбацу- дєй, фєггєп кодта, єнгулдзєхтєгєнгє мє цори февзурдєй єма мин мє гъоси єрбадзурдта: «Габай, ести амалєй хилє ракъахє, кенєдта нє иуазгутє єнєнадєй ервєзунцє!» Уотє куддєр загъта, уотє, «уау!», зєгъгє, нигъгъєр кодта, єхуєдєгга є ронбастєй дєлдєр дуує къохемєй фєххуєстєй. — Ци кєни, Минци? — тарстєй бафарстон єз. — Кадєр мин ме ’нєзєгъуйнєгтє тонуй! Райгъустєй сугъзєрийнє гоцорагин биццеуи дзорун (єхуєдєг нє зиндтєй): — Минци, цал хатти дин загътон, хилє ма къахє, зєгъгє? — Нєбал, некєдбал рафудаг кєндзєн, сугъзєрийнє гоцорагин биццеу! Суадзє мє. Еци фєдбєл тургъє єд гъаст, єд фєндури цагъд цидєр єрба- цєй, ’ма фестадтєн еу хєдзари къєсєрмє. Дуар бахуастон. Медє- гєй силгоймаги гъєлєс райгъустєй: — Медємє! Єз къєсєрєй бахизтєн. Минкъий зєнхбун уати фингєбєл ба- дуй нє гъєуи хуєздєр кафєг Минци, є рази нартихуар кєрдзини къєбєр, цихти морє, гъєдиндзи еу сифє єма устур гъосини арахъ. Минци сикъай арахъ рауадзуй, раниуазуй, фур єхцєує- нєй, «ух, гуссє», зєгъгє, бакєнуй, уєдта къєбєр рахуєруй, цихти морєй дєр сахуадуй, гъєдиндзи сифє єнєгъєнєй є гъє- лєси багєлдзуй. Фал фингє минкъийдєр нє кєнуй, къєбєр єма 60
цихтєй цума неци кайд єрцєуй, гъєдиндзи сифє дєр нєуєгєй є бунати равзуруй. Минций уєлгъос лєууй хєдзари єфсийнє, Минций єрвади уосє, є рахес къохи єнгулдзє є зекъємє исбуцєу кодта, галеу къохєй ба рахеси рємбуйникъєдзєбєл хуєцуй, уотемєй є сєр телуй єма дзоруй: — Минций, нє къєбєр нин хуєрис, нє арахъ нин ниуазис, дє- хуєдєг ба нин нє гогузтє єма срустє фєддавтай єма бахуардтай. Минций сикъа фєддєллєй кодта єма єфсийнємє бакастєй: — Ка? Єз? Гогузтє нє зонун, фал фустє ба магъа... Сугъзєрийнє гоцорагин биццеу стъоли бунєй ралєстєй, є къохтє хєрдмє исиста, раст цума тєхунмє гъавуй, уоййау. Хєдза- ри єфсини цєсгом исрохсєй, загъта: — Минци, мє теутєй дєуєй фулдєр неке уарзун, кєд нин нє гогузтє єма фустє ранихъуардтай, уєддєр! Минций цєстисугтє єруадєнцє хєдзари єфсийни фєлмєн дзурдтємє: — Ує, нє киндзити хуєздєр Борєхан! ’Ма Минци ести со- сєгхуар єй мєнє нє нєуєг Дзенети хецєутти хузєн? Ке радавун, уой ку равгєрдун, уєд єгас гъєу дєр єрємбурд кєнун, єма еумє фємминасє кєнєн. Гъе, уотемєй мє мєгур цардєй єносон кувд исаразтон. Иди... Дє сєгъи дєр дин єз радавтон. Є къєлєт сикъа- ти кєрєнттє є сидзєбєл ємбалдєнцє, є рехєй ба зєнхє сєрфта есойнєй сєрфєгау. — Минци є цєстисугтє є къохмєрзєнєй ра- сєрфта, е ’ргом сугъзєрийнє гоцорагин биццеумє рахатта: — Дєуєй ба корун, сугъзєрийнє гоцорагин биццеу, бауадзє мє, єма мєнє дзенет єхе ка бакодта, адєми фєллойнє ка байста, уонєй ести радавон! Мадта си мє маст цємєй райсон? Сугъзєрийнє гоцорагин биццеу ин загъта: — Уомєй дє маст нє райсдзєнє. Ду уонєй ци радавай, е уой- йасє минкъийдєр уодзєнєй, етє ци радавтонцє, уомєй, єма ник- ки мєстгундєр кєндзєнє. Уєдта дє дє къахєй єрауиндздзє- нєнцє, кафунмє дєсни ке дє, уой туххєн. Гєдзє кєнє, — сугъзєрийнє гоцорагин биццеу є дзурд фєнниллєгдєр кодта, — єз зелун аци Єлгъист Дзенетбєл, кєбєл ємбєлун, уой уод скєд- зос кєнун, єма кєд ести амалєй Єцєг Дзенетмє байервєзиу- онцє. Бєргє, беретєн фенхус кєнинє, фалє мє рєхис аци фал- дзостєй идарддєр нє уадзуй, мєнмє ба адємтє милиуангєйт- тєй єнгъєлмє кєсунцє. Єваст Мєрдти дуйне нинкъустєй циуавєрдєр дзахъула єма нєгєй. Мєхецєн фєттарстєн, кєд нєбєл, зєгъун, хєрє рацу- дєй, фал будуртє, цєстє цєйбєрцє ахєста, уойбєрцє лигъз ад- тєнцє. Нийгъустон єдзинєгдєр: айє ци дессаг єй, єверхъау зєйи гур-гур кєцєй цєуй? Дзахъула єма нєгє фестадєнцє єнєкєрон берє адєми ємгъєр, єфсєддонтє ма сє командирєн уотє ємгъє- рєй фєддєттунцє салам: — Мах, аци Дзенети цєрєг милиуантє, дєуєн, къолибадєг, цал хатти загътан, нє кой ма кєнє, зєгъгє? Мах нє цардєй арази ан, нє уодтє дєу кєдзос кєнуйнаг нє ’нцє, уєдта мах Дзенетєй фєстємє єндєр дзенет нєййес! 61
Дзахъула єма нєгє ку банцадєнцє, уєд сугъзєрийнє гоцо- рагин минкъий биццеу сабур єма єнцойнє гъєлєсєй загъта: — Уе ’хсєн ес минкъий кизгє Зєриат, е єдєхсєвє-єдєбонє кєуй, Уєлєбєл Дуйней дєр, аци Єлгъист Дзенети дєр уой- бєрцє хєрандзинєдтє єма тєрегъєдтє ке ес, уобєл, є цєсти- сугтєй ба євзуруй сауєдонє. Уомєй фєйнє хуппи скєнетє, кєд уємє є кєдзос уоди єрхун багъаридє, кенє ба фєстагмє сайтєнттє суодзинайтє уегас дєр. Сугъзєрийнє гоцорагин биццеу є дзурд єнхєст нєма фєцєй, уотє, є хъурбєл єфтуд к’ адтєй, еци ставд єндон рєхиси цєгти дзєгъ-дзєгъ райгъустєй. Рєхис цума хелагау бургє кодта, уотє зєнхєбєл змалдєй къєдзтє-мєдзтєй. — Хуєрзбон, Габай! — загъта мин сугъзєрийнє гоцорагин биц- цеу, — мє хецєуттє мє фегъустонцє, мєнє рєхис-хелагє куд знєт єзмєлд кєнуй, уой дєхуєдєг уинис. Мє бєсти дє хєццє цєу- дзєнєй Минци... — єма єрбайсавдєй. Минци мємє дзоруй: — Габай, Уєлєбєл Дуйней дєр дє Хуцау берє уарзта, нур ба дє мєрдтємє дєр дє цар єма дє бауєри єрбауагъта, фалє мин дє сосєг раргом кєнє: ардємє цєй фєдбєл єрбафтудтє? — Нє мєгур адєм цалдєр хатти цємєй фєгъгъєздугдєр уонцє, уой мадзал уєлєбєл не ’ссирдтон, єма ’й ами агорун. — Гъе, уєууєй, гъе, уєлєбєл мє фєсте ци єгудзєг адєм ниу- уагътон! Еци мадзал уєхе къохи єй, фал арифметикє нє зонетє, єма ’й ує сєр нє ахєссуй! Мєнєн фур десєй мє цъух хєлеуєй байзадєй. — Дє цъух бахгєнє, кєд Єцєг Дзенети нє дє! — зустєй бабєй мємє дзоруй Минци. — Ами сау биндзитєй идзаг єй, єма дє гъє- лєс уонєй байдзаг уодзєнєй. Сє дув-дув син нє игъосис? Дес кєнє, ма кєнє, фал нимайгє ба уотє кєнунцє: «єхцай голлєг- ти», мєгуртє єма рєстємбес цєргути ес-бес еумє банимайунцє, уєдта еци бєрггєнєн єгас адєми нимєдзєбєл байуарунцє. Ду ардємє цєй туххєн єрбацудтє? — Ку дин єй загътон: нє адєм цємєй цалдєр хатти фєгъ- гъєздугдєр уонцє, уой мадзал агорун. — Уой мадзал уєхе къохи єй. Арифметикєбєл дин скъолай ци аргъ адтєй? — Дуує... — єфсєрмигєнгє загътон єз. — Цєй, неци кєнуй. Єз дин ци дзорон, уони багъуди кєндзєнє, уомєн, єма дємє сугъзєрийнє гоцорагин биццеу єхе равдиста. Игъосє. Бавдєлєн єма нє республики цєрєгбєл банимайєн Уєрєсей тєккє гъєздугдєр лєги. Зєгъєн, уомє ес 15000000000 доллєри. Нє республики цєргути нимєдзє ба фєстаг бєрєггє- нєнтємє гєсгє єй 700000 адєймагемєй минкъий фулдєр. Еу анзмє етє цєйбєрцє райсунцє статистикємє гєсгє? Єнє арифметики єнхусєй ами неци бакєндзинан. Мадта уотє: еу уодгоймаг афєййи дєргъци райсуй (доллєртєй нимадєй; — Минци къуєцєл рай- ста, дзоргє-дзорун нимєдзтє зменсєбєл финсун райдєдта: — 180x12=2160. Нє республики єгас адєм ба райсунцє — 2160х 700000=1512000000. Нур ба аци нимєдзєбєл бафтауєн, нє рес- 62
публики кадгин гражданини ном радтуйнаг кємєн ан, еци гъєз- дуги єхца, ’ма нємє ци рауайа, уой ба нєуєгєй байуарєн рес- публики цєргути нимєдзєбєл: 1512000000+15000000000=16512000000:700000=23588,5. Гєр, е минкъий єхца єй? Нарти гъєздугутємє дєр уойбєрцитє н’ ад- тєй! Ду ба гъаст кєнис, нє адєм мєгур цєрунцє, зєгъгє. Зє- гъєн, фондз бинойнаги ци хєдзари цєруй, етє афєймє райсдзє- нєнцє 100 000 доллєремє хєстєг. Мадта ма ує ци гъєуй? Хъєз- ти нез ба — Хуцаумє. — Мєнє дессаг! — мє армитъєпєнтє фур цийнє єма фур десєй уотє хъєбєр єрцавтон, єма си цєхєр ракалдєй. — Иссирд- тон нє адєми цалдєр хатти фєгъгъєздугдєр кєнуни мадзал! Ба- рєнай, Минци, нур нє депутаттє єма хецєуттє ба куд цєрунцє? Уонєбєл дєр иуарун гъєудзєнєй еумєйаг єхца? Минци ходєгєй бакъуєцєлєй. Ку єрсабурєй, уєд мємє єрба- кастєй, а єцєг гъєла нєй, єндєра уомєй гъєладєр фарста цє- мєннє равардта, зєгъгє. Дзорун имє: — Гъе,уєууєй, Минци, єгас дуйней медєг куд фєхходуйнаг ан! Иристони еу миллиардер ма уєд! Уойфєсте ма махєн цєргє ’й? Е нин Хуцауи фуд єй, єма є хєццє нартє куд истох кодтонцє, уотє истох кєнун гъєуй. Єз Нарти нєрємон Сослан дєн, мє сєрмє уєхєн ходуйнаг не ’руадздзєн! — Нартє Хуцауи хєццє ку тох кодтонцє, уєд єз сє хєццє н’ адтєн, — загъта Минци. — Уєдта ду цєй Сослан дє? Дєлє дє фунук дє сидзєгєй ку кєлуй! Фєлтау мє фєсте цо. Цєйбєрцє фєццудан, Данел, уойбєрцє, ду къахбєл ку рауад- тє, уєдєй абони уєнгє дєр нє рацудтє зєнхєбєл. Еу рауєн єрбад- тан, Минций є хуаллєгтє исиста ’ма єхе рафсаста, Борєхани гъо- синєй цалдєр сикъай арахъ баниуазта, мєнєн ба неци равардта, дєуєн, дан, мєрдти хуаллагєй хай нєййес, ’ма дин ци ракєнон? Еу къахнадбєл коми урдугмє цєун райдєдтан. Хъєбєр берє бєнттє фєццудан тар мегъи хурфи урдугмє къахнадбєл, уєдта коми думєгмє рахъєрттан, єма дуйне фєррохсєй. Кєсєн, єма еу рауєн лигъз будури — устур тєгєр бєласє. Є буни кєрєдзей хєццє тох кєнунцє салє дзабур єма худзар дзабур — бєласємє бурунцє, сє еу ку фєрраздєруй, уєд єй иннє бунмє єргєлдзуй. Єппунфєстаг худзар фєууєлахезєй, єма бєрзонд бєласєн є тєккє цъопмє исхизтєй, уордиги ба бунмє салє дзабурбєл тутє кєнуй, єхуєдєгга дзоруй: — Ардигєй цъирт кєнунмє хуарз єй! Мєнєн мє цъух фур десєй бахєлеуєй, фал мє зєрдєбєл єрба- лєудтєй сау биндзити кой, єма мє билтє кєрєдземє нилхъивтон. — Капут! — загъта Минци. — Худзар дзабур єй єхца, салє дза- бур ба — рєстдзинадє. Єма єхца Уєлєбєл дєр, ами дєр уєлахез кєнуй. Цєун бабєй ниййагайдтан. Ци фєццудан, Хуцау є зонєг, фал еу дєлвєзмє бахъєрдтан. Уоми ба — еу-мин адєймаги, сє фулдєр нєлгоймєгтє, арф кєрдєгбєл євєрд фєлмєн гобєнт- тєбєл фуиєй кєнунцє цъеубєгънєгєй, сє лєбєзтє ба син силтє єма нєлтє се ’взєгтєй сдєрунцє. Сє алливарс ба єртеголєнцє 63
дуйней адємтє — зєрондєй, нєуєгєй, силгоймагєй, сувєлло- нєй, сє къохти гєгъєдий гєппєлтє дарунцє. — Уєд а ба ци дессаг єй? — зєгъгє, фєрсун Минци. — Фунєй ка кєнуй, етє устур хецєуттє єнцє, — дзуапп мин равардта Минци, — сє лєбєзтє син ка сдєруй, етє ба минкъий- дєр хецєуттє єма чиновниктє єнцє, се ’хсєн єнєуой адємєй дєр берє ес. Еудзурдєй, массаж син кєнунцє. Ка сєбєл єрте- голєй, етє ба сємє сє гъуддєгти туххєн єрбацудєнцє, сє гєгъє- дитєбєл финст — сє курдиєдтє. Фал сє хецєуттє нє уинунцє єма не ’гъосунцє — єгас рєсугъд єма єхцєуєн фунтє дєр сєхе бакодтонцє, єма уонємє кєсунцє. Уєдта хумєтєги адєймаги євзаг лєдєргє дєр нє кєнунцє. Мєнє аци євзагєй уєлдай неци зонунцє, — зєгъгє, Минци є дзиппєй сласта циавєрдєр гєгъєди, є дуує къохемєй єй рауурста, єма є къєр-къєр иссу- дєй. Хурруттєй ка хустєй, етє рахъелтєнцє, нийгъустонцє. Минци мин мє гъоси сосєггєй єрбадзурдта: — Єхцай къєр-къєр єй фенгъалдтонцє. Е єй се ’взаг, єндєр євзагєй сємє дзорєн нєййес! — єхуєдєгга бабєй гєгъєди никки хъєбєрдєр скъєр-къєр кєнун кодта. Хуссєг цъеубєгънєг адєм рагєппитє кодтонцє, махєрдємє, кєрєдзей къуєргє єма гуппитєгєнгє, ниххєррєт кодтонцє. — Уєртє ка фєрразєй єй, етє миллиардертє ’нцє, єма дє зєрдє мабал ресєд, Иристони миллиардертє нєййес, зєгъгє. Цъеубєгънєг адєм нємє хъєбєр єрбахєстєг єнцє. — Гъе, нур ледзгє, кєд ма нє къєхти фєрци фєййервєзєн, єндєра нин фєййервєзєн нєбал ес! Мах ниббиндзєан. Фал нє ка сурдта, уони дєр, євєдзи, Мин- ций гєгъєдий къєр-къєр хъєбєр исрєуєг кодта, єма нє фєсте лигъдєнцє, адєгтє, бєлєстє, дєнтти сєрти лєуирдтитєгєнгєй. Уалинмє Минций райахєстонцє. Єз дєр фєллєудтєн, мад- та ме ’нбали еунєгєй куд ниууагътайнє? Цъеубєгънєг адєм сє къохтє єнєдзоргєй Минцимє дарунцє. Минци син зєгъуй: — Гириз кодтон, мєнмє цєй єхца ес? Цъеубєгънєг адємєй еу загъта: — Ауиндзгє. Иннє: — Е ’взагєй. Устурдєр губун кєбєл адтєй, е: — Кафунмє дєсни єй, єма — є къахєй. — Кєци къахєй? — бафарстонцє ’й. Губунгин нигъгъуди кодта, уєдта бафарста: — Є кєци къах дєснидєр єй? — Магъа, — дзуап ин равардтонцє. — Мадта є дуує къахемєй дєр, — скарста губунгин. — Адєйма- ги бартє гъєуайгєнгутє! Цємє ма кєсетє, хєлеудзухєй цє- мєн лєууетє?! Фєззиндтєнцє цалдєр адєймаги, сє сєртєбєл сау голлєгтє конд, сє цєститє кєми адтайуонцє, уоми ба — судзини бунєй лис- тєгдєр цъєстє. Минций райахєстонцє, уєдєйти худзар дзабур 64
єма салє дзабур ке буни тох кодтонцє, еци устур тєгєр бєласи къалеубєл єй є дуує къахемєй єрауигътонцє. Худзар дзабур имє бєласи цъоппєй дзоруй: — Уєллєй, ардигєй цъирт кєнунмє хуарз єй. Минцибєл єрту кодта, фал єй нє раргъавта. — Уєд а ба? — цъеубєгънєг адємєй еу е ’нгулдзєй мєнмє амонуй. Єз фєддес кодтон: е ’нгулдзє — боцхаст, фєлмєн, уазал дони ке некєд ратулдєй, уєхєн, фал є них ба — тогдзух сирди дзємбуй нихтєй устурдєр єма циргъдєр. — Уомє євналуни фєткє нєййес, — є ком ивазгєй дзоруй гу- бунгин, — мах Дзенетмє є цар єма є бауєри єрбафтудєй. Фал нин некумє ервєзуй, Уєллаг Дуйней хецєуттє — не ’мбєлттє ’ймє єнгъєлмє кєсунцє, єма ин фагє фєууодзєнєнцє, Минцимє ма хицє дєр єркєндзєнєй. Уоййадєбєл цъеубєгънєг адєм цидєр єрбацєнцє, кєцєйдєр сє хур-хур єрбайгъустєй. Минциєн куд фенхус кєнон, уобєл гъудити фєддєн. Минци мємє бєласєй дзоруй: — Мєн сагъєс ма кєнє, дєу бон мин неци ’й, фал, нє адєм цємєй цалдєр хатти фєгъгъєздугдєр уонцє, уой мадзал нє фе- ронх дє? Єз сєнтдзєфау кастєн, Минци, є къєхтєй ауигъдєй, є сєр бунмє, уотемєй бєласи къалеубєл куд елхъина кєнуй, уомє, фєлвардтон, Минци мин ци мадзал байамудта, уой єргъуди кєнунбєл, истухстєн мєхе медєг, мє хед ракалдєй, фалє — дунд-далагъанєй фуддєр! — Данел дє рамбулдта! — ниххудтєй Минци, — е дєуєй гъє- ладєр єй. Єз рамєстгун дєн: — Данели хузєн гъєлатє мєн цори курхон лєгтє єнцє! Мєнмє ма ’й рауайунтє гъєуй гъєла-мєлати ериси! Минций хъєбєрдєр елхъина кєнун райдєдта, устур пєлєх- сар тєгєри еу кєронєй иннемє фєттєхидє, уєдта — фєстємє. Дзоруй мємє: — Данелєй дєуєй ка гъєладєр єй, уомєн неци зонун, фалє дин ци мадзал байамудтон, уой Уєлєбєл Дуйней цємєй ма бай- ронх уай, уомєн ес еунєг хуасє: дє меднимєр-еу фєдздзорє: «Гъєйтт, Минци, дє сєр мє багъудєй!». Нур ба далє Цъєх Хонхирдємє ци къахнад цєуй, уобєл ранєхстєр уо, уєдта, Ху- цау ци зєгъа, е уодзєнєй. — Минци, еу гъуддаг ми феронх єй. Нур еци мадзал нє хецауа- дєн кутемєй фегъосун кєнон, мєгур лєги сєхемє хєстєг ку нє уадзунцє, уєд? — Уобєл ба ма тухсє. Дє дзиппи устур тугул дор ниввєрдзєнє: єма ’й гъєуайгєстємє бахуайдзєнє, сумахєн дєр си хай уо- дзєнєй, зєгъгє. Етє дє сєхуєдтє устурдєр хецаумє фєммедєг кєндзєнєнцє. Єз Минциєн райарфє кодтон, єма мин ци къахнадмє байа- мудта, уобєл мє балци идарддєр кодтон. Цєйбєрцє фєццудтєн, Хуцау є зонєг, фалє еу дєлвєзємє 5 Малити Васо 65
ниххизтєн, уоми ба дин цъєх зєлдєбєл берє аллианзиккон су- вєллєнттє гъазунцє, сєхуєдтє ба «дон», «дои» кєнунцє. Хъє- бєр мєгурхуз адтєнцє — аллихузон зєронд скъудтє хъєппєлтє сєбєл, ка си бєгъєнвад адтєй, ка — ронбєгъдє, ка — єнєходє, ка ба — єиєхєдонє. Ходтє сє рєнтти тъунст адтєнцє, рєнттє — сє хъуртєбєл єфтуд, дзабуртє — сє думєггєгти, думєггєгтє ба сє сєртєбєл итуд. Кєбєл къах н’ адтєй, кєбєл — къох. Сє фулдєр — сугъдтитє єма судзєфтє. Не ’рвадтєлдти дууєанзои кизгє 6а мє аллифарс цийиєгєнгє рауайє-бауайє кодта. Никкас- тєн имє: є хауд цонг є дзєбєх къохєй є реумє єлхъивта єма цийнєгєнгє мєнмє дзурдта: «Нарти Сослан, єрбакєсай, ци дзє- бєх кукла мин ес!» Є хауд цонг худта кукла... Єз имє дзорун: «Ує, мє мингий гиккє, дє мингий цонг нє ресуй?» «Нє ресуй!», «Нє ресуй!» — гъєргєнгє мємє єрбатахтєнцє єгас сувєллєнттє дєр. Ниццийнє мєбєл єнцє, ка мє є мадє худта, ка мє є фидє худта. Ка мємє «нана» дзурдта, ка — «баба». Єз сємє иеци дзурд- тон, уомєн єма куддєр мє цъух бахєлеу кодтайнє, уотє богъ- богъєй никкудтайнє мєгур сувєллєнтти тєрегъєдєй. Мє цєстисугтє мин ма фєййинонцє, зєгъгє, мєхебєл бєргє хуєстєн, фал кєми — сє къєбєлдзуг сєртє син исцъифє кодтон, мєхуєдєг ба сємє мє медбилти худтєн, уотемєй сє барєвдзитє кодтон: кємєн є дзабуртє є къєхтєбєл скодтон, кємєн є ходє є сєрбєл дзєбєх єркодтон, кємєн — є хєдони скъудтє бампъуз- тон... Рараст дєн, єма мємє фєстегєй дзорунцє: — Нарти Сослан, дон нин цємєннє єрбахастай Уєлєбєл Дуй- нейєй, єдонугєй ку мєлєн! — Бахатир мин кєнетє, мє минкъий додо сувєллєнттє, — мє цєстисугтє нихъуєргєй загътон, — Уєлєбєл Дуйнейєй ардємє дон хєссуни фєткє нєййес... — Нарти Сослан, мадта фєндараст фєууо, ци гъуддаги фєдбєл цєуис, е дє къохи бафтуйєд! «Еунєг аци мєгур сувєллєнттє мє хонунцє Нарти Сослан», — зєгъгє, рагъуди кодтон, єма мє зєрдє нєуєгєй сунгєг єй, еу сауєдони билєбєл исбадтєн, берє фєккудтєн, мє цєститєбєл ба уадєнцє, койгєнєг ке нєййес, еци седзєр єфхуєрд, єрдєг- уали сувєллєнттє. Цєйбєрцє фєккудтайнє мєхецєн, Хуцау є зонєг. Еу афонє мє хуєд фєсте райгъустєй кедєр къахдзєфти фєлмєн унєр, єма фєстємє ракастєн. Мє сєргъи лєудтєй, уєдєйти є хєдонє кє- мєн бампъузтон, еци єртєанздзуд биццеу, загъта мин: — Баба, Уєлєбєл Дуйнемє дє фєндуй исхезун, єма єнє мєн єнхусєй не ’схездзєнє. Фал мє нє хецєуттє некумє уадзунцє, махєй еске ескємєн ку банхус кєнуй, уєд єй карз бафхує- рунцє, є сабий уалдзєг ин байсунцє, є хъєппєлтє ин нискъуд- тє кєнунцє. Нур дємє ардємє дєр сосєггєй єрбагъузтєн. Єз исистадтєн, єргубур имє кодтон: — Ує, бабай минкъий хор! Корун ди, єма фєстємє раздєхє, мєн туххєй дєубєл ести ку єрцєуа, уєд мє Уєллаг Дуйне нєбал гъєуй! — Ма тєрсє, — загъта минкъий биццеу, — єз мєхе кєсалгє фестун кєндзєнєн, ду ба мин мє къєдзелєбєл хуєцє, єма 66
сауєдони ранигъулдзинан. Сауєдонє ба цєуй Уазай бунмє, Єцєг Дзенетєй ма минкъий гєппєл кєми байзадєй, еци єрдозємє. Аци сауєдони бун уинуни фєткє нєййес нє хецєуттєн, єма нє не ссердзєнцє. — Мадта ма мин еу гъуддаг балєдєрун кєнє: ує рєзти саує- донє ку уайуй, уєд ма «дон», «дон» цємєн кєнетє? Саби мин загъта: — Уєлєбєл Дуйней фур єдонугєй рамардан, ами ба не ’донугєн басєттуни амал нєййес, цалинмє нє Барастур єхемє райса, уєдмє. Саби кєсалгє фестадєй, єз ин є къєдзелєбєл єрхуєстєн, єма сауєдони ранигъулдан. Цєйбєрцє фєннакє кодтан, Хуцау є зо- нєг. Еу уєхєни мємє саби-кєсалгє дзоруй: — Мєнє Єцєг Дзенети билгєронмє єрбахєццєан. Єз мєхе ниттелдзєн єма дє єрдозємє рагєлдздзєн. Уоми ба дин Барастур тєрхон кєндзєнєй. Єрмєст Уєллаг Дуйнемє ку исхезай, уєд мах кой ма ракєнє, кенєба нє ниййергути зєрдитє никки хъєбєрдєр фєрресдзєнєнцє... Саби-кєсалгє єхе ниттилдта, єма єз Єцєг Дзенети дзєхєра- дони фестадтєн. Уоми мє размє дуйней сувєллєнттє рауадєнцє єма мємє дзорунцє: — Єгас цо, хуарз Сослан, Хуцау дє Уєлєбєл дєр берє уарзта, ’ма дє мєрдтємє дєр дє цар єма дє бауєри єрбауагъта, уєдта дин бунат равардта мєнє Єцєг Дзенети дзєхєрадони мах хєццє. Єз син мє хабар балєдєрун кодтон. Сувєллєнттє ба мин загъ- тонцє: — Коргє дє ракєндзинан мєрдти Хецауєй, фал мабал цо уєлє- бєл Дуйнемє, фєсмон кєндзєнє, уєхєн барє сувєллєнттє ’ма дєуєй фєстємє адємєй некємєн ес, єма дин ами Дзенети дзє- хєрадони хуєздєр єй. — Мє сєрмє ’й нє хєссун, Данел мєбєл ходдзєнєй, є мард кєми фесавдєй, е дєр бєрєг нєй, уотемєй ба єхе мєнєй гъє- ладєр єнгъалдта, зєгъгє. — Мадта дє кєд уотє хъєбєр фєндуй Уєлєбєл Дуйнемє, — загътонцє сувєллєнттє, — уєд нє хєццє рауай уєртє Дзєхєра- дони кєронмє мєрдти Хецаумє, єма дє уомєй ракордзинан мах. Єз сувєллєнтти хєццє рацудтєн. Дзєхєрадони кєрон бад- тєй еу устур бєгънєг лєг, є гъунтє аллирдємє рафелаує-ба- фелаує кодтонцє, є цєститє цєхєрау єрттивтонцє, є даргъ рехє 6а е усхъитєбєл фєстємє рагєлста ’ма си е скъелтє єрим- барзта. Е адтєй Мєрдти Барастур. Сувєллєнттє ин ємцъухєй загътонцє мє курдиадє. — Ма кєнє, Габай-Сослан, фєсмон кєндзєнє, ардигєй ма- бал єздєхє фєстємє Уєлємє Дуйнемє. Єз имє мєхе бакъолтє кодтон: — Нарти єхсєн хъєбєр кадгинєй фєццардтєн, фал мин мє мард дзєгъєл єнгъєлонцє, уой ба мє сєрмє нє хєссун, єма мин над радтє, Цитгин Барастур. Барастур арф нийнєфтєй, єз єй куд нє фегъосон, уотє нил- лєг гъєлєсєй бахъум-хъум кодта: «Куд кадгинєй фєццардтє, е дє фадєварцєбєл дєр бєрєг єй...». Гъєрєй ба загъта: 67
— Мєнгард хецєуттє єма хъалтє сайтєнтти хєццє цєдес саразтонцє, єма мин мє бєстє — Дзенети єнєкєрон бєстє! — байстонцє, мєнє ма мєбєл аци къум єруадєй. Дєс мин хатти бахастон мє гъаст Тєрхони лєгтємє, етє дєс мин хатти євзур- стонцє мє гъуддаг єма алли хат дєр хецєуттє єма сайтєнтти пайдайєн рахєссиуонцє тєрхон — мє Бєсти хуєздєр єма ус- турдєр хєйттє уони къохи бакєниуонцє. — Гєр, рєстдзинадє некємибал ес? — Дє фєндагбєл худзар єма салє дзабур хилєгєнгє некєми фєууидтай? — бафарста мє Барастур. — Фєууидтон... — Мадта ма мє цєбєл фєрсис? Єхца Уєлєбєл Бєсти куд фєууєлахезєй, ами дєр уотє. Мєнє ма аци минкъий дзєхєрадо- ни Хуцауи фєткє нєма фехалдєй, ’ ма ардємє сувєллєнтти ємбурд кєнун. — Барастур тарф нийнєфтєй. — Фалє нє фєстаг куд уо- дзєнєй, магъа. Мєнгє Дзенети налат хецєуттє єма гъєздугутє сєхе цєттє кєнунцє тугъдмє...Мє дзєхєрадонє дєр мин бай- сунмє гъавунцє... Мєнєн мє цєститєбєл рауадєнцє, Мєнгє Дзенети ци мєгур єма седзєр сувєллєнттє фєууидтон, етє, єма бабєй мє зєрдє схъурмєй. Мє гъудитє мин балєдєрдтєй Барастур єма загъта: — Еци сувєллєнтти террористтє єдонугєй рамардтонцє. Фал син сє номєй Уєлєбєл Дуйней кадєртє пайда кєнунцє — ка є хецауи бунат федар кєнуй, ка си єхца косуй, ка — кадє. Єма цалинмє еци фуд лазє уєлєбєл цєра, уєдмє сє Мєнгє Дзенети хецєуттє єдонугєй мардзєнцє, ардємє сє нє уадздзєнцє. Дзенети дзєхєрадони сувєллєнттє хєкъурццєй кєун райдєд- тонцє, єма тухгин уарун єрцудєй. — Баба Барастур! — ємцъухєй кєугє-кєун дзорунцє, — цал хатти ди курдтан, ра-нє уадзє нє минкъий хуєртє єма єнсувєр- тємє, мах 6а сє ардємє нєхемє єрбахонєн, зєгъгє? — Ує, Баба Барастури додотє! Тєрсгє уин кєнун, сумах дєр ма мин уоми ку байзайайтє! — Неци нин кєндзєнєнцє, махбєл базуртє ес! Барастурєн є цєстити цєхєр никки хъєбєрдєр иссугъдєй. Берє фєссагъєс кодта, уєдта загъта: — Цєй, ци уа, е уєд! Хуцау нє исєфун нє бауадздзєнєй. Тє- хетє ує минкъий мєгур хуєртє єма єнсувєртємє, єрбахонетє сє нєхемє! Тухгин уарун фенцадєй, дуйне ниррохсєй сувєллєнтти ций- нєй. Етє сє базуртє фергъувтонцє, испєр-пєр кодтонцє, нє сєр- ти єртє зилди єркодтонцє, уєдта фєттахтєнцє. Цєйбєрцє рєстєг рацудєй, Хуцау є зонєг, фал еу афони идардєй єрбайгъустєй сувєллєнтти базурти пєр-пєр. Уалинмє сєхуєдтє дєр фєззиндтєнцє, алке дєр си є гъєбеси хаста су- вєллон: устурдєртє — устурдєрти, минкъийдєртє — минкъий- дєрти. Арєхсгє сє єривардтонцє Єцєг Дзенети дзєхєрадони. Барастур є фур цийнєй скудтєй. Мєнєн дєр бабєй мє цєсти- сугтє єркалдєнцє. — Єгас цотє, мє минкъий додотє! 68
— Дє бон хуарз, Баба Барастур! — ємцъухєй загътонцє иуазєг сувєллєнттє, єма еци фєдбєл сє дарєстє цидєр фєцєнцє, ка сє єрбахаста, еци сабити хузєн сєбєл базуртє фестадєй — еу- дзурдєй, ци адтєнцє, авд уєхєни фестадєнцє, еуебєл дєр си цєф єма сугъди фєд нє, фал цъєрємухст дєр нєбал адтєй. Не ’рвадтєлти дууанзон гиккє мємє є гоккитє хєрдмє сивазта: — Баба, кєсай, мє кукла нєуєгєй цонг фестадєй! Барастур мємє єрбакастєй: — Гєр, аци изєд-сабити цорєй дє дє къах рахєсдзєй? — Мє хабар дин ку балєдєрун кодтон... — єфсєрмигєнгє загъ- тон єз. — Гъо, кєд мєнмє не ’гъоси, уєд дє барє — дєхе. Дє Дуйнемє ку исхезай, уєд, мєнє єдонугєй ка рамардєй, уони ниййергутєн зєгъдзєнє, сє зєрдє сємє мабал дзорєд, Єцєг Дзенети єнцє, се ’донуг дєр исуагътонцє. Барастур сувєллєнттємє фєдздзурдта, єма Єцєг Дзенети єгас сувєллєнттє — раздєр си ка цардєй, етє дєр, нур ке єрбахас- тонцє, етє дєр — сє базуртє фергъувтонцє, испєр-пєр кодтонцє, зелун райдєдтонцє. Уони базурти дунгєй ба зелєн дунгє фелвєс- тєй єма мєн фелваста, хєрдмє мє хєссун райдєдта, хєссун, єма мє уєлзєнхє фєккодта. Гъе, уотитє Данел. Уєлзєнхє ку фєддєн, уєдта фестадтєн хецауади хєдзари цори. Нє адєм цалдєр хатти куд фєгъгъєздуг- дєр уонцє, уой мадзал син байамонон, зєгъгє, медємє бацєунмє гъавтон, фалє мє гъєуайгєстє єнгєрон дєр нє уагътонцє. Уєд мє зєрдбєл єрбалєудтєй Минций фєдзєхст. Єз дєр Тер- ки билємє бацудтєн, еу устур тугул дор мє дзиппи ниввардтон, єма мє дзиппє дзєбєх ракъубус єй. Фєстємє раздахтєн хецауа- ди хєдзарємє, гъєуайгєстємє мє дзиппє бахуастон, мє цєстє дєр ма сємє фєнникъулдтон, сумахєн дєр си хай уодзєнєй, зєгъгє, єма мє хецаумє фєммедєг кодтонцє. — Игъосун дємє, — зєгъгє, мємє дзоруй хецау, єхуєдєгга мє дзиппєй є цєстє нє есуй. Єз имє дзєгъєлгастгєнгє райзадтєн: єрбайронх ми ’й, Мєрд- ти Бєстємє ци мадзал агорєг фєццудтєн, е. Фал Минци мє зєрди єрбафтудєй, єма мєхенимєр загътон: «Гъєйтт, Минци, Мєрдти Єцєг Дзенети фєббадай, дє сєр мє багъудєй!» Еци исдзурди хєццє мє цєстити рази фестадєнцє, Мииций къуєцє- лєй зменсєбєл ци нимєдзтє фєффинста, етє. Мє фур цийнєй мє медбилти бахудтєн. Хецау дєр бахудтєй, фал є цєстєнгас ба мє дзиппи къубусєй не систа. — Игъосун дємє, — загъта бабєй хецау. — Ємбал хецау, нє адєм цємєй цалдєр хатти фєгъгъєздуг- дєр уонцє, уомєн мадзал ес. — Нє мє евдєлуй дзєгъєл дзєнгєдамє. — Е дзєгъєл дзєнгєда нє ’й... — Макємєй тєрсє, єфсєрми дєр ма кєнє, е махєн нєуєг гъуддаг нє ’й, дє дзиппє раревєд кєнє, уєдта бафедаудзинан. Єз мє дзиппєй тугул дор исластон. — Е ба дин ци єй?! — тарстєй бафарста хецау. 69
— Агуд мє дєхемє ку нє бауагътайсє, уєд дин мєнє аци тугул дор дє тєккє сєрбєл фєккодтайнє! Хецау цидєр кънопкє ралхъивта, єма є кабинетмє дууадєс сау єндєрги єрбагєппитє кодтонцє — сє сєртєбєл сау голлєгтє конд ке адтєй, уомє гєсгє сє єндєргтє рангъалдтон. Мє къабєзтєбєл мин фєххуєстєнцє, єндємє мє радавтонцє, еу талингє къуммє мє багєлстонцє єма мє нємун райдєдтонцє. Ка мє є къахєй цав- та, ка — є къохєй, ка — дамбацай хуєцєнєй, ка — ставд лєдзєгєй. Нємунєй ку бафєлладєнцє, уєд мє єндємє рагєлстонцє. Єрискъиттєн психти сєйгєдони. Мє сєргъи лєудтєй психти сєйгєдони сєйраг дохтур, дуує богъа санитари — є фєйнєфарс. Сєйраг дохтур сє фєрсуй: — Є дзиппитє ин дзєбєх разгилдтайтє? — Усхъуммє ин сє схадтан. — ’Ма? — Дзоли бухтє єма си зменсєй уєлдай цъасє къапек дєр не ’ссирдтан, хецау сєйраг дохтур. — Уєд е ба куд дессаг єй? Мадта єнєхца лєг устур хецаумє кутемєй баервазтєй? Санитартє сє усхъитє фенцъулдтонцє, магъа, зєгъгє. — Мадта ’й дзєгъєли куд дзєбєх кєнєн? — ’ма єхецєн дзуап равардта: — Ка нєбал бєззуй єма калуйнаг ке адтан, еци хуастєй. Кєд єхца иссера, уєдта бєрєг уодзєнєй... — єхуєдєгга мин мє финдзи кєронбєл пинцеттєй ниххуєстєй, ресуни уєнгє ’й исивазта. — Ка дє, уой зонис? — Е ба дин ци дзубанди єй? — мє цєфтєй гъєрзгє ин дзуап равардтон. — Мєн Мєрдти Бєсти дєр ку зонунцє, уєд мєхуєдєг мєхе нєбал зонун? Санитартє ниххудтєнцє, фал сєбєл сєйраг дохтур фєгъгъєр ласта: — Федардєр єй исбєдтетє хуссєнмє. Хумєтєги сєйгє нєй, єрра єй, єма ку сагъуйа, уомєй тєссаг єй. Є хуасти дозитє ин дєс хатти фєффулдєр кєнетє єма ин уколтє кєнетє, — єхує- дєгга сергє, є къєдзелє телгє дуарєрдємє фєццєйцудєй. Еци рєстєг є дзиппєй райгъустєй є мобилон телефони тикиси уасти хузєн «миау», «миау». Дохтур єрлєудтєй, телефон є пид- жаки медєггаг дзиппєй сласта, є гъосбєл єй нитътъєпєн кодта: — Ка дє, мє хєрєги тъєнгтє бахуардтай, сєйгитєбєл зел- гєй дєр мє єнцад ку нє уадзетє! Єз гъосєй рагєй дєр рєвдзє адтєн, нє дзатмай буни ци мис- титє цєруй, уони дзубандитє дєр хъєбєр хуарз фегъосун. Єма дин телефонєй силгоймаги гъєлєс ку райгъосинє: — Єз Аллє дєн, дзорун дємє хецауи фєдзєхстмє гєсгє. Дохтур: — Єллах, Аллє, нє силгоймєгти рєсугъддєр, ду мємє єрбадзордзєнє, уой єнгъєл к’ адтєй! Силгоймаг укъєл-къєлєй ходуй): — Дє хєрєги тъєнгтє дє- хуєдєг бахуєрє! Дохтур (е оєр къєл-къєл кєнуй): — Єдзєнхєй! Єрдєгхо- мєй! Єнє кєдзосгондєй! Єрмєст мин хатир никкєнє, мє паци- енттєй дє фенгъалдтон. 70
Силгоймаги гъєлєс: — Дє пациенттєй ду єррадєр дє. Дохтур (никки хьєбєрдєр ходуй): — Арази! Єрмєст — хатир! Силгоймаги гъєлєс: — Еу дє кєнун хецауи хєццє. Дохтур фєккиудтєй, ’ма ’йбєл дуує санитари дууердигєй фєххуєстєнцє. Хецауи гъєлєс: — Дє бон хуарз, Гибло! Дохтур: — Дє бон хуарз, Демокрит Коммунарович! Хецауи гъєлєс: — Еци гъєла ци бацєй? Дохтур: — Мєнє бєститєй хуссуй палати. Уколтє ин кєнєн. Телефонєй дзєвгарє рєстєг нецибал райгъустєй. Дохтур ис- тухстєй єма «алло», «алло» кєнун райдєдта. Хецауи гъєлєс: — Игъосє лємбунєг. Еци психи дзиппи к’ ад- тєй, еци тугул дор мє гъезємарєй маруй. Дохтур: — Хатир, нє дє лєдєрун. Куд гъезємарєй? Хецауи гъєлєс: — Мє фунти мє є разєй искєнуй. Єз си ле- дзун, е мє фєсте толуй. Абони ба мємє еу усми рєстєг уотє фєккастєй, цума мє кабинетмє дєр єрбатулдєй. Дохтур: — Демокрит Коммунарович, кєд дє фєндуй, уєд нємє исон иссєудзєй мєскуйаг психиатр, академик, єма дє уомєн фєййинун кєндзєн. Хецауи гъєлєс: — Дєумє гєсгє, єз псих дєн? Дохтур: — Нє, нє, Демокрит Коммунарович! Уой єнєуой загъ- тон, кєд дє, зєгъун, иуазєги хєццє... Хецауи гъєлєс: — Е нез нєй, Гибло. Тугул дор єй, Єртиккаг Дуйнеон Тугъд ке райдєдта, уой євдесєн. Тугъд ке райдєдта, уой сумах нє лєдєретє, єз 6а ’й уотє карз лєдєрун, єма тугул дор — террористти хуєцєнгарз — мє фєдбєл єрра куййи хузєн зелуй. Мєн фєдбєл 6а цємєн, зєгъгє, бафєрсдзєнє. ’Ма дин єй зє- гъун: террористтє цауєн кєнунцє, нє паддзахади є уєзє фулдєр кємєн єй єма кадгиндєр ка ’й, еци хецєуттєбєл. Кремли еци гъуддаг хуарз зонунцє, єма мин тагъд гъєуама паддзахадон хуєр- зеуєг радтонцє, террористи ке єрахєстон єма тугул дор срємо- дзун ке нє бауагътон, уой туххєн. Тугул дор нин зиан ци ’рхас- та, є пайда уомєй фулдєр єй: єнхєрсєггаг єхца нин ци дєд- туйнаг адтєнцє, уомєй нин єртє хатти фулдєр єхца рауагъ- тонцє, уомєн єма сєхуєдтє дєр єдас нє ’нцє Габайи тугул дорєй. Єндєр си неци ес. Фал кєд дє иуазєг уотє цитгин єй, уєд ин єгъдау гъєуй, єма фембєлдзинан. Дзєбєх уо! Дохтур: — Єнєнез уо, Демокрит Коммунарович! Хецауи гъєлєс: — Нези кой ба цємєн кєнис? Дохтур: — Гъома, зєгъун, єнєнезєй берє фєццєрє... Хецауи гъєлєс: — Уєддєр бабєй нез! Дохтур: — Хатир! Фєрнєйдзагєй, амондгунєй нин берє цєрє, Демокрит Коммунарович! Дохтур є телефон є дзиппи євєрунмє куддєр гъавта, уотє бабєй райгъустєй тикиси «миау», «миау». — Игъосун дємє! А-а, дє бон хуарз, Алан Челсий фурт! — загъта дохтур, уєдта є армитъєпєнєй є телефон рахгєдта ’ма саиитартємє ниллєг гъєлєсєй дзоруй: — Нє министр... 71
Министри гъєлєс: — Еци псих Габайєн уєхєн хєстєг-къа- базє неке ес, є дзєбєхгєнєггаг ка бафеда? Дохтур: — Куййи гъуди дєр єй неке кєнуй. Министр: — Є тугул дор нє хецауи фєдбєл ке зелуй, уой зонис? Дохтур: — Зонун, Алан Челсий фурт, нуртєккє мємє єхує- дєг телефонєй єрдзурдта. Министр: — Еци тугул дорєй устур пайдатє сгєнєн ес, Гибло Тореадори фурт! Єз хецауи баууєндун кодтон: тугул дор цєруй Габайи сєримагъзи, єма ’й цалинмє уордигєй нє фєссорєн, }’єдмє хецауи фєдбєл толдзєнєй. Цємєй єй Габаййи сєримагъзєй феса- фєн, уой туххєн ба гъєуй хъєбєр зинаргъ фєсарєйнаг аппаратурє єма хуастє. Тагъд — сметє! Аппаратурє єма хуасти аргъ ци єй, єртє уєхєни сєбєл бафтаує. Идарддєр ба дин амонун нє гъєуй. Дохтур: — Откат! Министри гъєлєс: — Откат! Уєлємє дєр си дєдтун гъєудзєй. Дохтур є телефон бафснайдта, дуарєрдємє є къєдзелє телгє барастєй. Єз имє фєдздзурдтон: — Дохтур, цифєнди бєститє єма мин уколтє ку фєккєнай, уєддєр мє еу гъуддаги ба нє басєтдзєнє. — Циуавєр гъуддаги?— бадес кодта дохтур. — Єз Данелєй гъєладєр ке дєн, уой дузєрдуггаг скєнун дєу бон дєр нє бауодзєнєй. — Уомєй ба раст зєгъис, — є сєр аразий тилд бакодта дохтур. Єз си уотє хъєбєр фєббоз дєн, єма имє мє къох раттунмє гъавтон — феронх ми єй, бєститє ке дєн. Дохтур дуари хуєцєнмє бавналдта, уєдта фєстємє ракастєй: — Данел дєр уєртє иннє палати бєститєй лєууй. Ка уи гъєла- дєр єй, мах уой нє бєрєг кєнєн, фал уи ка єррадєр єй, уой, — єма є къєдзелє телгє къєсєрєй рахизтєй, дуар є фєсте ниггуп ласта. Єз є фєсте нигъгъєр кодтон: — Єз дєуєй дєр гъєладєр дєн! Дуар еуминкъий фегонєй, єма тєрвазєй дуари тегъи астєу фєззиндтєй дохтури листєг сєр. Куддєр дзєгъєлкаст кєнуй, уоте- мєй мє фєрсуй: — Ци загътай? — Єз дєуєй дєр гъєладєр дєн. Дохтур ходєгєй бакъуєцєлєй. — Єма уобєл еске гурусхє кєнуй? — зєгъгє, дуар є фєсте ниггуп ласта. Фал дуккаг бон сєумєцъєхєй фєззиндтєй мє палатємє. Є цєсгон — фєлорс,є билтє — цъєх, цума сау тутатє фєххуардта єдосє-бонмє, уоййау,є цєститє ба сє зеллєктєй ралєуерунмє гъавтонцє, гъе уойбєрцє тас си адтєй. Мє дєлфєдтємє хуссєн- бєл єрбадтєй, дзоруй мємє: — Габай, ци дє гъєуй, уой дєхе цъухєй корє! — Къанфеттє дєр? — Цидєр зєгъай — дє къохи уодзєй! Єндєр ма ци? — Хъєдоргун къере ба? — Уобєл дєр тухсис! Дзорє, ци ма дє гъєуй. 72
— Уони бал мин фєууинун кєнє, кєд сайгє иє кєнис, уєд. — Сєйраг дохтури сєйраг дзурдєн сайєн нєййес! Фал уонє- бєл федун гъєуй... — ’Ма мєнмє цєй єхца ес? Минцимє дєр єхца н’ адтєй, єма *й є дуує къахемєй єрауигътонцє. — Єхца дє нє гъєуй, мє лимєн Габай, — дохтур исистадєй, мє нивєрзєнмє єргубур кодта, мє бази буни мин цидєр батъунста. — Єхца дин мєхуєдєг єрбахастон. Єз мє бази бунєй раластон, дохтур си ке бацавта, еци кисє. Кисє райгон кодтон, єма дин уоми ба дуйней єхца! Доллєртє! — Дєс мини бал дин. Ку бафедауєн, уєдта ма дин еу уойбєрцє. — Єма ма дє уомєй федуддєр гъєуй? Атє бал мин фагє єнцє, цалинмє иннє дєс мини хєссай, уєдмє. — Габай, мє хор,— мє сєр мин дауй дохтур, — дєуєн дєхеуон дєхе фєцєй, фал ди єз нецима фєууидтон. Е федуд нєй. — Мадта дин єз ба ци радтон? Тугул дор? — Усс! Тугул дори кой ма кєнє, дєхе дєр єма мєн дєр иса- фис! Игъосє лємбунєг, єма мє балєдєрдзєнє. Єзинє загътай: «Єз Данелєй гъєладєр дєн». Єз ардигєй ку рацєйцудтєн, уєдта мє фєсте рагъєр кодтай: «Єз дєуєй дєр гъєладєр дєн». Єма уотє уайуй, цума єз дуує гъєлайемєй гъєладєр дєн... — Е 6а дин ци дзубанди єй? Мах Данели хєццє еске нєхецєй гъєладєр уадзєн? Кой дєр єй ма скєнє! — зєгъгє ’ймє дзорун, мєхуєдєг ба кисєбєл федар хуєцун єма гъуди кєнун: «Ку нє мин єй байсидє!» — Санитартє дє фегъустонцє, єма єгас республики мє кой райгъустєй, Габай Данелєй гъєладєр єй, сауєнгє ма сєйраг дох- тур Гиблойєй дєр гъєладєр єй. Лєдєрис, ци мин бакустай? Дане- лєй мє гъєладєри бунати ниввардтай. Игъосє. Нуртєккє сани- тартє єрбацєудзєнцє, єма мин уони цори зєгъдзєнє: «Єз дє- уєй зундгиндєр дєн!» — Неци дин зєгъдзєн, сайун ахур нє дєн! — Мадта уєддєр уотє зєгъє: «Єз дєуєй гъєладєр дєн». — Уой ба дин загътон. — Нє, Габай, ду уотє загътай: «Єз дєуєй дєр гъєладєр дєн». «Дєуєй» нє загътай, фал «дєуєй дєр». — Дохтур «дєр-рр-рр» даргъ нийвазта, цума мотори гъєр фєнзуй.— Еци «дєр» мє єдосє- бонмє равгарста, хуссєги цъирт мин мє цєститємє не ’руагъта. Єхца дєу. Санитартємє дзорун. Ма ди феронх уєд, зєгъдзєнє: «Єз дєуєй гъєладєр дєн!» «Дєуєй дєр» нє, фал — «дєуєй». Дзорон санитартємє? — Дзорє. Дохтур єндємє рацудєй, минути фєсте ба санитарти хєццє ходгє єрбацудєй. Фєрсуй мє: — Гъи, куд рарвистай де ’хсєвє, Габай? — Мє фуни къанфеттє єма хъєдоргуни карст бахуардтон. — Мєн туххєн ба ци гъуди кєнис? — Єзинє дин єй ку загътон. — Еу хат ма ’й зєгъє, мєнє дє санитартє дзєбєх нє балєдєрд- тєнцє. 73
Єз гъуди кєнун, гъезємарє кєнун, уєдєйти дохтури хєццє цєбєлти дзурдтан, уонити єримисунбєл, фал мє зєрдєй дунд- далагъан фєцєнцє. Єма уєд мєхенимєр загътон: «Гъєйтт, Мин- ци, Мєрдти Бєсти Єцєг Дзенети фєббадай, дє сєр мє багъу- дєй!» Минци мємє уайтагъд фєззиндтєй, мє гъоси мин єрбадзурд- та: «Уотє ин зєгъє: «Данелєй єз гъєладєр дєн, дєуєй дєр гъє- ладєр дєн. «Дєр» дин цємєй хуєздєр рауайа, уой туххєн зєронд трактори «дррр» никкєнє!» Єз мє фур цийнєй байдзулдтєн єма загътон: — Єз Данелєй гъєладєр дєн, дєуєй дрррр гъєладєр дєн! Дохтур мєбєл єхе хъєрццигъай цєф никкодта, мє дзигготєй мин пъєсту студта, мє финдзбєл мин дєндагєй фєххуєстєй, мє кисє ба мин байста єма фендєбилєй. Санитартє ходєгєй мар- дєнцє, уотемєй мє хуссєнмє федар сбастонцє... Бєргє, гъуд- дєгтє уобєл ку рахецєн адтайуонцє! Фалє ма дессєгтє разєй адтєнцє. Дуккаг бон психсєйгєдони фєрстє низмалдєнцє: дохтурєй зєгъай, сєйгєй зєгъай — ниггур-гур кодтонцє єма, єрратє ра- зєй, уотемєй гъєунгємє ракалдєнцє єд цъелє-єд мелє. Єнє- гъєнє корпуси ма еунєг єз байзадтєн. Ду 6а, Данел? Кєд бєс- титє адтє мєн хузєн, уєд ду дєр нє раервазтайсє. Мє бєститє суєгъдє кєнунбєл бєргє архайдтон, фал кєми! Мє бєститєбєл бєргє бухстайнє, фал мє мє цємєдес къумух кардєй євгарста: а ци дессаг єй, сєйгєдонєй сєйгитє єма дох- туртє еумє фєлледзєнтє, уєхєн цау ку некєд ма некєми єрцу- дєй! Уойфєсте базудтон гъуддєгтє. Игъосє. Дохтур мин е ’хцайєйдзаг кисє ку равардта (цєй туххєн, уомєн абони дєр неци лєдєрун) єма мин єй фєстємє ку байста, уомєн є дуккаг бон сєумєраги базари еу лєг, уорс халат, дан, ибєл, ратєхє-батєхє кодта єма єнєсцохєй гъєр кодта: «Дєуєй дєр» нє, фал «дєуєй»!», «Дєуєй дєр» нє, фал «дєуєй!»! «Дєр» мабал зєгъє!» «Дєр» мабал зєгъє!» Фєстагмє є хъур ниффєсос єй єма «дррр», «дррр» кєнун райдєдта. Уєдта, дан, є устур кисє фелваста єма си доллєртє аллирдємє рєдзєгъдун райдєдта. Етє мєн доллєртє адтєнцє, зундгин Данел! Уєйгєнгутє єма єлхєнгутє фиццаг гъєнгєлєстєй кастєнцє, аци єрра лєг ци кєнуй, зєгъгє, уєдта доллєртєбєл сєхе ниццав- тонцє. Еу инией сєрти хаудтєй, еу инней къохєй рємугъта єхцатє, зєронд уоститє, сувєллєнтти, уєдта иннє єнєбон адєми сє къєхти буни ииккодтонцє. Райдєдта тугъд. Єлгъист єма цъєхахст цудєй базарєй. Єгас горєти цєргутє дєр уордємє фєффєдесєнцє, кєд си махбєл дєр ести єруаидє. Районти хецєуттє єма гъєзду- гутє сє мерседестєбєл, єнєуой адєм автобусти — базармє! Базари тургъє уоййасє адємєн цанєбєрєг єй, єма тугъд ра- хизтєй горєти гъєунгтє єма фєзтємє. Райдєдта Єртиккаг Дуй- неон Тугъд. Адєм кєрєдзей мардтонцє доллєртєбєл. Еу уосє тох кодта милици болкъони хєццє, болкъон ин є доллєр иста, е ба ин єй нє лєвардта. Гъе, уотемєй кєрєдзей февдирзтонцє сєуєй изєрмє. Уєдта силгоймаги милиционер дамбацайєй багє- рах кодта. Силгоймаг мєлгє-мєлун є медбилти бахудтєй єма 74
загъта: «Мєлун амондгунєй, цємє фєббєлдтєн, е мєнє мє къохи бафтудєй», — єма є доллєр никки хъєбєрдєр нилхъивта є къохи. Милиционер ин єй байсунмє гъавта, фал марди къох уотє єндєгъд адтєй, єма ин райхалуни амал не ссирдта. Єма фур мєстєй є сєрбєл дамбаца ниццавта, е знаг силгоймаги срарсмє рахъанєй. Никки ма єрцудєй еу дессаг хабар: тугъд є тєккє карзи ку бацудєй, уєд мє тугул дор расор-басор кєнун райдєдта нє хецауи горєти гъєунгти. Республики арєнтєбєл єрлєудтєнцє єфсєдтє, горєти гъєунгти фєззиндтєнцє танкитє, є сєрмє тахтєнцє тугъ- дон вертолеттє, ракетитєй бунмє єхстонцє, нє хецауи нин ка сурд- та, еци тугул дори, фал єй не ’ргъавтонцє. Мєскуйєй тугъдон хуєдтєхєги стахтєй, нє дохтур Гибло ке кой кодта, еци психиатр-академик. Гиблой єфсєдти фєрци базари еу къуми єрахєстонцє єма ’й бєститєй єрластонцє єхе сєйгєдо- нємє. Уоми ’ймє палатємє бацудєй академик. Еци рєстєги мє- нєн ба дуує санитари мє цъухбєл скотч банихастонцє — фєтєн, раст еу гъосєй иннемє хъєрттєй. Мє финдз дзєбєх сєрфт не ’рцудєй, єма мин фєндон уолєфєн н’ адтєй, гъема гъезємарєй мардтєн. Санитартємє мє цєститє дзагъолтє кєнун, гум-гум кє- нун, мє цъух мин цємєн нихгєдтайтє, зєгъгє. Етє мє єрєгиау єрлєдєрдтєнцє, берє фєххудтєнцє, уєдта мин загътонцє: — Нуртєккє дємє мєскуйаг академик єрбацєудзєнєй, єма ди е дєр тєрсгє кєнуй, Гиблойєн куд загътай, уотє имє ку срєдуйай. Єз мє сєри змєлдєй лєдєрун кєнун, хъип дєр имє не скєн- дзєнєн, зєгъгє, фалє мєбєл етє сє сєртє тилдтонцє, мах бон неци єй, зєгъгє. Цалдєр сахатей фєсте ба академик фєззиндтєй мєн палати, є хєццє еу-дууадєс уорсхалатгин нєлгоймаги єма силгоймаги. Мє дєлфєдтємє куддєр єрбадтєй, уотє имє кадєр спичкити къоппи асє мобилон телефон єрбадавта єма тарстєй загъта: — Мєску, Кремль! Академик исистадєй,телефон райста, берє ’ймє фегъуста, уєд- та загъта: — Понял Вас, гоподин Президент. Вы правы: здесь важно вы- держать нейтральную позицию, не спорить и не соглашаться с бре- довыми высказываниями больного, выдержать его настойчивое воз- вращение к обсуждению содержания бреда. Психотерапевта, рабо- тающего с бредом больного шизофренией, можно сравнить с чело- веком, который достает мед из осинового гнезда. Можно попы- таться опровергнуть бред фактами реальной действительности, но в данном случае болыюй просто проигнорирует это, в худшем — озлобится или будет иастойчиво искать другие подтверждения бреда, ибо наша реальная действительность сама — бред. Что же касается тугуль дора, то его невозможно уничтожить никакими ракетами, пока у нас в стране... извините, господин Президент...коррупция... Слушаю Вас, Господин Президент... Нет, я не лезу в политику, нет, нет, господин Президент, но здесь медицина столкнулась с неизвестной доселе в истории человечества и потому чрезвычайно опасной для всего человечества болезнью... К нам ежечасно по- 75
ступают военные сводки о том, что тугуль дор каким-то чудом проникает в головной мозг совершенно здоровых людей... Я бы просил Вас, гоподин Президент, выделить мне средства для со- здания новой лаборатории, оснащенной сверхсовременной... Бла- годарю Вас, мой Президент! Академикбєл цума хор ракастєй, уотє идзулдєй. Фал є цийнє берє нє рахаста: мєнмє фєккомкоммєй, є медбауєр куддєр баризтєй єма санитарти бафарста: — А кто развязал ему рот? — Єхуєдєг райхалдєй скотч, — сє сєртє єруагътонцє сани- тартє. Академик мє нивєрзєни цори є уєргутєбєл єрлєудтєй єма мин лигъзтє кєнуй: — Габай, гала-фалхаршт, прошу тебя, ничего не говори... Я дол- жен вылечить тебя, вся страна на меня смотрит. Ты же слышал, я только что разговаривал с Президентом. Ничего не говори, ладно? Єз имє рамєстгун дєн: — Нє кєрцє ма — дус гъєуаггин. Дєхецєй гъєладєр неке єнгъєлис? Єз Данелєй... Академик мєбєл єхе хъєрццигъай цєф никкодта, мє цъух мин є дуує къохемєй рахгєдта, фал єз мє сєр сосєни бєхи тилд код- тон, уотемєй дзурдтон: — Єз Данелєй гъєладєр дєн, дєуєй дєр, академик, гъєладєр дєн. Академик нирдеуагє кодта єма єваст дигоронау исдзурдта: — Уєддєр єй загъта! «Дєр» ма си цємєн фєккодтай, єлгъист Габай! Дє дзурдтє фєстємє райсє! — Неци сє райсдзєн! — Уєдта си «дєр» уєддєр рагєлдзє! Это сравнительная сте- пень! — Стъепан нє, фал Буга ку фестай, уєддєр єз Данелєй гъєла- дєр дєн, дєуєй дєр гъєладєр дєн. — Уауу! — зєгъгє, академик є сєрбєл фєххуєстєй єма єндємє ралигъдєй. Уойфєсте мин санитартє куд дзурдтонцє, уотемєй, академи- ки дуккаг бон Гизєли сєрмє иссирдтонцє, бєрзонд бєласємє исхизтєй єма уордигєй «дррр-дррр» кодта. Мєскумє, дан, єй бєститєй фєлластонцє. Гъе, уотє, Данел. Аци финстєг ку райсай, уєд мємє финсє дє хабєрттє. Мєрдти Бєсти ци фєууидтай, уонєй ма кєд дє зєрдє- бєл ести дарис, уєд мємє сє лємбунєгєй ниффинсє. Дессаг хабєрттє ма дин бєргє ракєнинє, фал мєбєл мєнє санитартє сєхе никкалдтонцє, мехи асє судзинттє мин мє лє- бєзти ниссагътонцє, мє тогмє мин циуавєрдєр хуастє уадзунцє... Барєнай, барєн... Агуд син, євєдзи, ду гєртан равардтай, цємєй сє хуасти фєрци дєуєй еуминкъий зундгиндєр фєууон! Мадта дє гєртан дзєгъєли фесавдєй, мє лимєн, єз ци дєн, кєд ма уомєй никки гъєладєр фєууон, єндєра мин неци сє бон суодзєнєй!
Пьесєтє ТЕМУР-ААСАХЪ Малнгн Геуєртии поэмє «Тенур-Алсахъи* мотивтєбєл арєзт Аууєактон трагеди. АРХАЙГУТЄ: Темур-Алсахъ — 22-анздзуд Дигиза — 17-анздзуд Сеуой-фурт — 55-анздзуд, є фидє Фєлвєра — 80-анздзуд Гудзуна - 22-анздзуд, є фурт Тєрион Тулабек — 60-анздзуд Г а б а й - 35-анздзуд Д з у л е - 17-анздзуд Хъасбол — 26-анздзуд Дзасболат — 60-анздзуд, кєсгон єлдар А х ъ б а д — 30-анздзуд, є фурт Аузбий — 40-анздзуд, фєсдзєуинє Фєсдзєуинє — 30-анздзуд А л и м — 12-анздзуд Кєсгон цауєйнон — 22-анздзуд Геуєрги — 45-анздзуд Гъєууон адєм, тухгєнгутє. Архайд цсеуй 19-аг єноси фиццаг сембеси. ФИЦЦАГ АКТ 1-аг архайд Сцени ємбєрзєни разєй фєззиннуй Геуєрги. Тухгин рохс єй разиннун кодта. Г е у є р г и. Ледзгєй гъєди хурфи аууон, Тундзуй Ирєфмє Хєзнидон, Пихсєй єхгєд єма єдзєр, Дєдтуй хєстєгмє нидєн гъєр. Хєтуй ханси медєг єдас Хєстєг донгєндтємє цъєх арс. Есгєд єд хуали бонигон Кєд євеппайди цауєйнон 77
Хєссуй и донмє и над-над Йе’стонг, йе’донуг, є фєллад, Рєубес донгєрони пихсєй Єваст фесхъєтєг уй тєссєй... Кєлуй Ирєфмє Хєзнидон , — Уомєн гємєхи є билгон Хєстєг гъєдбунмє гъєу лєудтєй, — Нур дєр, зєгъунцє, Кет хундтєй. Ємбєрзєн райгон єй. Разиннуй хорбадєн фєзє бєлєсти астєу. Идар- дєй зиннуй Кет. Фєсевєд аллихузон гъєститє кєнунцє, сє тухє ’вза- рунцє. Фєндури цагъд, гъасти унєр. Еугай дзурдтє єрбайгъусуй кувдєй, хестєртє гагидєуттє уадзунцє. Фєззиннунцє Алсахъ єма Гудзуна. Г у д з у н а. Алсахъ! Т е м у р-А л с а хъ (єрлєудтєй). Уєй? Г у д з у н а. Дигизай хєццє дє кафун кодтонцє, єма ра- лигъдтє! Т е м у р-А л с а хъ. Ледзгє ку нє кєнун, сабургай фєццєун мє хєдзарємє. Ду ракафисє, минєвар кємє барвистай, єма дин ком ка нє равардта, уєхєн хєдзари кизги хєццє? Г у д з у н а. Магъа... Дигизай хузєн кизги хєццє ба кафгє уєддєр ракєнинє... Тему р-А л с а хъ. Цо, Гудзуна, кенє ба дин дє кафти радє есге байсдзєй. Дигизамє берє цєститє кєсуй... Г у д з у н а. Алсахъ... Рєстєг еу рауєн нє лєууй, єййевгє кєнуй, адєми дєр єййевуй. Еу хат ма барветє дє минєвєрттє. Баба сємє бацєудзєй. Т е м у р-А л с а хъ. Гудзуна, мє еу ходуйнаг хєссун ку иє фєразун, уєд ма мин дуккаг ходуйнаг цємєн євзарун кєнис? Г у д з у н а. Алсахъ... Мєнєн дєуєй зинаргъдєр адєймаг нєй- йес... Гъєуй дє мє рахез къох — єркъуєрдзєн єй є рєбунтєбєл! Гъєуй дє мє зєрдє — стодзєн єй мє реуєй! Еунєг ду дє Дигизай аккаг... Фал кєд ду нє, уєд єндєр ескємєн 6а нє ратдзєн фєндаг мє минєвєртти разєй Сеуойти хєдзарємє... Фал тєрсун, єнгарє, дє зєрдє мєбєл ку фєххода... Т е м у р-А л с а хъ. Мадта уомєй єдас уо. Зонун, дє уарзт сосєг кодтай дєхецєй дєр, мєнєй дєр, уєлдайдєр ба Дигизайєй. Сосєг ба ’й кодтай мєн сєр нимайгєй. Фал дин єз лєдєрдтєн дє зєрдє. Хуцау зєгъєд, дє нивє, дє амонд Сеуойти хєдзари куд иссерай! Г у д з у н а. Амонд... Кєми ес амонд... Дигиза некємєн ратдзє- нєй ком дє уодєгасєй... Т е м у р-А л с а хъ. Мєлунєй дин неци зєрдє євєрун, фал ує мє уиндєй ба тагъд фєййервєзун кєндзєн. Г у д з у н а. Уєд а цитє дзоруй? Т е м у р-А л с а хъ. Мє мади хєццє Донифарсмє ледзєн цєрунмє. (Фєццєуй.) Г у д з у н а. Нє, нє! Цитє дзорис? Куд ледзис? Єма гъєу- бєстє... Барєнай, єрлєуує! (Фєццєуй.) Фєззиннунцє Дигиза ’ма Дзуле. 78
Д з у л е. Кумє ледзис? Єви гъаст ихалун сумахмє кєсуй? Д и г и з а. Сумах ба кємєй зєгъис? Д з у л е. Дєу хєццє ’й кафун кєнунцє,уой ку балєдєрдтєй, уєд ледзєг фєцєй, ду ба уой хицємє єрбацудтє гъастмє дєр. Д и г и з а. Ке кой кєнис? Д з у л е. Сау гъєди мєргътє уой кой кєнунцє,борємєлгъитє уобєл зарунцє дєуєн. Д и г и з а. Ду дєр лєгъуз нє зарис, Дзуле, фал дє зарди сєр цєбєл єй, уой нє лєдєрун. Фєззиннуй Хъасбол. Бгеласи аууонєй сємє игъосуй. Д з у л е. Гъє, хинєйдзаг, уєддєр ин гъєуама ести хузи фе- гъосай є ном! Игъосє мадта: Алсахъ, Алсахъ, Алсахъ! Д и г и з а. Раходун мє кодтай! Дє Алсахъи дєхецєн уадзє є къеудзєстє мади хєццє! (Фєццєуй.) Дзуле (сехецєн). Сумах хъал айтє, Сеуойтє, ує хъал бон никкєла мє тєрегъєдєй... Дигизай рази Алсахъ мєн стєфгє дєр нє кєнуй, мєн бон ба єнє уой цєрун ку нєбал єй... Дєхецєн, дан, єй уадзє... О, устур еунєг Хуцау мин еци лєвар ку ракєнидє! (Фєццєуй.) X ъ а с б о л (аууонєй рацєуй). Мєнє нє гъєу куд фєггириз- заг єй! Дзуле дєр Алсахъи уарзуй! Цєуон, урдугистгутємє мєхе байсон,еу синон баниуазон фур мєстєй... (Фєццєуй.) Ф є с е в є д семгє єрбацєунцє. Г у д з у н а єма Д з у л е семунцє еумє. Г у д з у н а. Дзуле,цидєр койтє мє гъостєбєл уайуй... Д з у л е. Мадта дє гъостє уой туххєй ниссурх єнцє? Еци койтєй мєнєн дєр фєххай кєнє. Г у д з у н а. ’Ма ду ба дє гъостєн сурхєй нє тєрсис? Д з у л е. Силєстєг є цємєдеси фєдбєл є дуує цєсти дєр скъахдзєй, єма мє гъезємарєй мабал марє, — дзорє! Г у д з у н а. Нє, нє, єз дин дє рєсугъд цєститє фєййервєзун кєндзєнєн! Хъасбол... Аци ном дин нецєбєл дзорєг єй? Д з у л е. Дзорєг єй. Г у д з у н а. Цєбєл? Д з у л е. Нецєбєл. Г у д з у н а. Ходєгєй марис! Мєнє ує хєдзари дуаргєрон сиахси лєуд ку *ркєна,уєд дин є ном дзорун нє, фал зарун дєр райдайдзєй. Д з у л е. Усс, єгєр гъєр ма дзорє, адєм махмє кєсунцє. Ду мєн цєститє ервєзун кєнис, фал уєхе цєститє ку фєййервєзун кєниайтє — ду дєр єма Хъасбол дєр. Г у д з у н а. Дє бацеу-бацеу — зин лєдєрєн. Д з у л е. Кизги зєрдє 6а — никки зиндєр лєдєрєн. Де ’рдхуард Хъасболєн зєгъє: ме ’мгєрон ма ’рєфсєрєд! Є минєвєрттє ин куййи тард ракєндзєн, адєм мєбєл зар ку кєнонцє, уєддєр. Г у д з у н а. 1Еллєху єллєх,ци карз дє! Д з у л е. Ду мєнєй карздєр дє — кизги гъезємарєй цєбєл марис? 79
Г у д з у н а (ходуй). Циавєр кизги? Д з у л е. Дигизай... Фєззиннуй Хъасбол. Дзуле єма Гудзунай раз байахєссуй. Хъасбол(є сєрєй раковуй). Хатир корун! Барє радтє, Гудзуна, раййевон дє. Г у д з у н а. Табуафси,нє фиддєлти єгъдау дин барє дєттуй. Гудзуна еуварс рацудєй. Хъасбол ємаДзуле семунцє. X ъ а с б о л. Мєлєти адгин дзубандитє кодтайтє... Д з у л е. Гудзуна абони муд басдардта ’ма є гъєлєсєй кєлуй. Г у д з у н а (єхецєн). Аци сайтан силє цитє дзоруй? Єви ми гириз кєнуй? Мє зєрдє мин ку сєнкъусун кодта! (Хъасбол єма Дзулей раз байахєссуй. Є сєрєй раковуй.) Корун хатир! Гудзуна єма Дзуле семунцє. X ъ а с б о л (еуварс рацєуй. Єхецєн).ищ>л ци мєнгард конд єй! Гудзуна мин мє уарзонбєл низзєгєл єй, мє уарзон ба — Ал- сахъбєл. Мєнєн си мисти цъаси асє бунат дєр нєййес! Неке гъє- ун... Нє, уотє ба уин нє рауайдзєнєй, ме ’нгартє! Г у д з у н а. Дзуле, Дигизай кой цємєн ракодтай? Ци хузи єй марун гъезємарєй? Д з у л е. Цауєйнон дє єма дє цєститє сирдтєй уєлдай неци уинунцє. Дигиза дєу уарзуй! Єрєги мин басастєй, є сосдзубанди мєнєй єндєр некєбєл єууєндуй. Г у д з у н а. Цитє дзорис? Дигиза Алсахъи уарзуй! Д з у л е. Ду дєр еци таусбєл баууєндтє! Сеуойтє ин є минє- вєрттєн ком нє равардтонцє, уой дєр нє фегъустай? Дигизайєн ба уєхєн мадє ’ма фидє нєййессє еунєг кизги зєрди фєндон ка нє бакєна. Дє минєвєрттємє дин єнгъєлмє кєсуй. Бєхи цєфхєдти гъєр. Фєззиннуй А у з 6 и. Фєндури цагъд раскъудєй, семгутє єндзугєй райзадєнцє. Гъєлєстє: «Кєсгон єлдар Дзасболати фєсдзєуинє Аузбий!» Г у д з у н а. Хатир, Дзуле... Мє сєр мєбєл разилдєй, цидєр кодтон... (Дзулей кнзгутти рєнгъємє бакєнуй.) Д з у л е (єхецєн). Еци незихат мєнєй хуєздєр ка зонуй а дуйнебєл!.. Сєйє си ду дєр, сєйє!.. Гудзуна — цєрєгхєдзари фурт, номдзуд цауєйнон, є фидє — нє гъєуи кадгин хестєр... Сеуойтє ин «нє» зєгъун не сфєраздзєнцє! ’Ма уєд Алсахъ сєребарє уо- дзєй! Мєхе уодзєй! X ъ а с б о л (Аузбий размє рацєуй). Кети фєсевєд єгасцо зєгъунцє нє х}’арз иуазєгєн. Саккаг кєнє,хєстєгдєр нємє рацо! А у з б и й. Кєми ’нцє ує хестєртє? X ъ а с б о л. Мєнє хорбадєни Циргъесєни кувди бадунцє. Сє зар син не ’гъоси? Саккаг кєнє нє фингємє. А у з б и й. Лєгъуз нє цєретє, хъусхє Дигорє! Фєдздзоретє хестєртємє ардємє, кенє бабєй мин уе смаг арахъєй ниуазєн дєтдзєнцє. Хъасбол є хъємай фестонбєл фєххуєстєй, фал єй фєсевєд исєзмєлун нє бауагътонцє. Фєззиннунцє хестєртє. 80
Ф є л в є р а. Иуазєг — Хуцауи иуазєг! Ниуазєн нє фидтєл- тємє кадє ’ма радєн байзадєй, фал ибєл ка не ’нвєрсуй, уомєн ба ’й нє аккаг кєнєн. А у з б и й. Єз ардємє сумах єгъдєуттє ахур кєнунмє не ’рбацудтєн. Се ’лдар кєсєгєн Дзасболат Истуй гъєугони єд єфсад. Сумах — кетонти — и єлдар Хонуй абони хъалондар. Хъалон — єд рєвдзє саргъи бєх, Кизгай — рєсугъд єма дзєбєх. Кєд уой дєдтайтє барвєндєй, Уєд уодзинайтє цох зинтєй. Фал кєд нє уайтє коммєгєс, — Зонетє уой, — зєгъун уин єз, Уєд гъєу ке ’ссердзєнєй єфхуард, Унгєг ке суодзєнєй ує цард. Єнгъуд изєрмє... Цєй, хуєрзбон, Цєттє кєнетє ує хъалон! Аузбий рандєй. Кетонтє цавддортау лєугє байзадєнцє. Райгъусуй куййи неун. Ф є л в є р а. Еци єнамонд куййи неун бабєй цєуй зєронд курдбадзєй. Е дзєгъєли хумєтєги нєй. Єдосє бонмє цъундє дєр нє бакодтон є неунєй. X ъ а с б о л. Нуртєккє ин є тєккє сєрбєл топп ниццєвдзєн — е фидбилизхєссєг єй! Ф є л в є р а. Нє, Хъасбол, е нєй фидбилизхєссєг, нє фидби- лиз нє къєсєрмє ке ’рбадтєй,уой нин амонуй. Изєрмє берє нє- бал байзадєй, ести унаффє! Єнєдзебєлєй єлдармє уєхєн минє- вар рарветєн, нє дигорон сабур зундєй ин нє федар унаффє ка балєдєрун кєна. Тєрион Тулабек! Фиццаг хат нє цєуис ауєхєн зин фєндагбєл! Тєрион Тулабек. Мє надамонєг лєдзєг — мє къохи. (Фєццєуй.) Ф є л в є р а. Устур еунєг Хуцау дє фєндараст фєккєнєд! Ами дємє єнгъєлмє кєсдзинан. X ъ а с б о л. Бахатир кєнє, нє боц хестєр Фєлвєра, фал еци цъаммар куймє минєвєрттє єрветун нє сєрмє цємєн хєссєн? Нє дзуапп цєттєй! Дигорон хъємай финдз, єхсаргарди рєуигъд, топпи фат! Ф є с е в є д (еумє). Маргє! Маргє! Маргє! Ф є л в є р а (єхецєн дзорєгау). Єнцє Дигорє хецмєрез, Єлдар хуннуй сємє стур нез. Гъенур цийни усми є кой Уонєн ку ’йхалуй, ку, се ’нцой... Ф є с е в є д. Тугъд! Тугъд! Мєлєт тухгєнгутєн! Г у д з у и а (сехецєн). Дигиза... Мєхенимєри рагъуди кєнун дєр кєбєл не ’ндиудтон, еци бєсти рєсугъд Дигиза мєн уарзуй! 6 Малити Васо 81
Ф є л в є р а (Гудзунамє). Ду ба ци зєгъис, биццеу, гъосєй цємєн лєууис? Фунєй бадє єви дєбєл ести ’рцудєй? Г у д з у н а. Мєнбєл? Неци,баба... X ъ а с 6 о л. Гудзуна дєр, мах ци зєгъєн,уомєй єндєр неци зєгъдзєй! Г у д з у н а. ’Ма ести зиани хабар?.. Гъаст цємєн бауорєд- тайтє?.. Хестєртє дєр ами... сє фингє ниууагътонцє... Ф є л в є р а. Биццеуєн бахатир кєнтє, цауєнєй айсоми раздах- тєй єма, євєддзєгєн, уєлгъєдєй рафунєй єй... Мєхецєй єй зонун... Зианєй нєбєл устурдєр бєллєх єрцудєй, биццеу! Тасол- танти єлдар ни агоруй уєхєн хъалон, єносмє Дигори ходуйнаг ка фєккєна! X ъ а с б о л. Бавзарєнтє! Ци нигъгъос дє Гудзуна? Г у д з у н а. Цауєйнон сирдти хєццє адєймаги ’взагєй нє дзоруй, фал топпи гєрахєй. Ф є с е в є д. Раст зєгъуй Гудзуна! Ф є л в є р а. Раст зєгъуй, биццеу. Фал єз дєр, уєхуєдтє’й хуарз зонетє, цауєйнонєй базєронд дєн єма еу фєткє некєд фехалдтон: сирдбєл мє фат єнємєнгє суайдзєй, уой-еу федарєй ку нє зудтон, уєд дзєгъєл єхст нє кодтон. Устур еунєг Хуцау, табу ин уєд, мах фєлваруй єверхъау бєллєхєй. Фєлваруй нин нє дигорон фарнє. Исєвди зєйє ка фенкъусун кєнуй бєрзонд хонхи фахсбєл, еци топпи гєрахєй фуддєр єй єнєрцєф миує нє абони уєззау гъуддаги. Г у д з у н а. Мадта нин ци кєнгєй, баба? Атє бадєн? Ф є л в є р а. Тєрион Тулабекмє бангъєлмє кєсєн єма базонєн єлдари дзуапп, е ’фсад цєйбєрцє ’нцє, уой. Уєдта фєнди сєр сумах уодзинайтє. Єрмєст иє фиддєлти єгъдау ма фехалетє: фудголи нихмє тохи рєстєг уе ’хсєнєй равзарун гъєуй фєтєг. Кєми ’й Алсахъ? X ъ а с б о л. Бахатир кєнтє, хестєртє, дзорун уємє ке ’ндеун, уой, фал аллихат алли гъуддаги дєр Алсахъи махєй уєлдєр ке ’вєретє,е фєсевєди зєрдємє нє цєуй... Г у д з у н а. Тохунгъон ка ’й, кєд уонєбєл єууєндетє, уєд нин барє радтетє, єма нєхуєдтє равзардзинан нєхецєн фєтєг. Фєззиннуй фєдесон силгоймаг. Фєдесон силгоймаг (є сєрбєттєн — є къохи, уо?пемєй є дзиккотє тоиуй). Уо, Кет, ку фєддє єнирай! Єлдар еу кизги фєххєссуй, — Фєдес, зианбєл ка тухсуй! Уо, ци фєцайтє, уо, фєдес, Кєд ма и Кети лєгтє ес! Ємбурд фегуппєг єй еу усмє,уєдта гъєр єма нєгє фестадєй. Г у д з у н а. Тагъд — топпитє! (Єхецєн.) Хуарз єма нин баба нє тохєнгєрзтє алкумє дєр нє хєццє хєссун кєнуй... Сауєнгє ма зиани гъуддаги дєр... Е цард єй? Кєд цєргє, уєд єдас єма сєребарєй, кена ба мєлєт — хуєздєр! Фєззиинунцє биццеутє. Тоип дєдтунцє Гудзунамє. 82
Биццеутє (еумє). Гудзуна, мах дєр ує хєццє цєуєн! Дорєхсєнтєй сє єхсдзинан! Г у д з у н а. Тагъд — ує хєдзєрттємє! Еске уи фєййидтон тугъди — мєхе къохєй єй маргє кєндзєн! Єз кємє дзорун?! Биццеутє фєлледзунцє, Хъасбол — сє фєдбєл. Г у д з у н а. Хъасбол, ду ба кумє? X ъ а с б о л. Топп феронх кодтон нєхемє! Г у д з у н а. Де ’хсаргард єма дє хъєма — дєхебєл! X ъ а с б о л. Тухгєнгути топпити нихмє етє ци ’нцє? Єййаф- дзєн ує! (Фєлледзуй.) Г у д з у н а. Єцєг лєги къохи лєдзєг дєр устур тохєнгарз єй! Тугъдонтє! Гъєдбуни син сє раз байахєссєн! Ємбєрзєн 2-аг архайд Фєсгъєу гъєдрєбун єрдозє. Фєстегєй зиннуй устур хард, зиннуй ибєл унгєг къахнад. Дзасболат єма Аузбий. А у з б и й. Єфсад зилдєй єривардтон фалємбулай, нє разєй гєстє топпефтигъдєй лєуунцє. Гъєумє сгаргутє рарвистон. Аци исафуйнаг хъусхє Дигорєбєл єууєнкє нєййес! Фєлвара нин ци миутє бакодтонцє... Дзасболат. Цал хатти дин загътон, уой кой мин ма кєнє, зєгъгє! Хєлеудзух! Еци бєллєхтє нєбєл дєу туххєй єрцудєнцє! Мє хуєздєр єфсєдтонти мин ниццєгъдун кодтай! Сувєллони ху- зєн дє расайдта Алсахъ — ме ’носон тоггин! А у з б и й. Хатир, ме ’лдар... Махєй дєр гъєстагєй ку нє байзадєнцє... Дзасболат. Гъо, гъо, сє сувєллєнтти син ниццагътайтє... Устур лєгдзинадє равдистайтє! А у з б и й. Сє асє адєм дєр нин кумє ервєзунцє... Гъо, неци- бал дзорун... Хуцау мин мє рєдуд исраст кєнуни хъаурє ратдзєй. Мєнє бал дин хъалон бафедєнтє, уєдта... Ард хуєрун! Дз а с б о л а т. Дє ардхуєрд мє нецємєн гъєуй, Алсахъи сєр мє гъєуй, є гъар тог ма тъинггай куд кєла, уотемєй!.. Дигиза... Рєсугъд єй, зєгъис? А у з б и й. Рєсугъд, євзонг єма гъєздуг, гурєй — федауцє ’ма инддуг, цєститє — ирд єма сєнтсау, єрфбун зиннунцє єхсєвау... (Єхецєп.) Єй уєхєн силє хецмєрез, — исуй фєстагмє зєрди нез... Дзасболат. Уєллєхи-биллєхи, хъусхє Дигорє сєхуєдтє нецємєн бєззунцє, фал сє силтєн 6а рєсугъдєй ємбал нєййес! Барєнай... Далє е ба ка ’й? Уотє ку загътай, гєстє єрбацєуєн риндзитєбєл лєуунцє, зєгъгє! Фєззиннуй Г а б а й. Аузбий. Есє гъєла єй, гєстєн дємє ’й барєй єрбауадзун 83
кодтон — раходуни туххєй. (Габаймє). Ує муггаги цал гъєлай ес, Габай? Г а б а й. Євддєс. А у з б и й. Ду си кєци дє? Г а б а й. Магъа... Мє фєсте ма си еу-инсєй уодзєй. А у з б и й. Уотє ку загътай, єдеугур євддєс ан, зєгъгє. Г а б а й. ’Ма иннети нє нимайун, — етє махєй гъєладєр єнцє. Дз а с б о л а т. Еу муггаги уал гъєлай? Г а б а й.’Ма мах нєхе муггаги астєу ан гъєлатє,сумахти єхсєн ба барєуадзє лєгтєбєл нимад уаййанє. А у з б и й. Ци загътай? (Єхсєй єй цєвунмє гъавуй.) Дз а с б о л а т. Єруадзє де ’хсє, фєлхєрст! Ци мєнгє дин зєгъуй, дєуєй зундгиндєр єй. Гъєла мин иссирдта! Габай, еститє радзорє. Г а б а й. ’Ма ци радзорон? (Є дзшгпєй гєгъєди єрхаудтєй. Исиста єй.) Дз а с б о л а т. Е ба дин ци ’й? Г а б а й. Єхца. Дз а с б о л а т. Равдесай... А, хъумацбєл нихєст ка фєууй, уєхєн гєгъєди ку єй! Ахуєнттє ма дємє ес? А у з б и й (Габайи дзиппшпє сгаруй). Є дзиппитє си байдзаг кодта. Дєхе Ирєфбєл куд бахєссун кодтай,уой єлдарєн радзорє! Г а б а й. ’Ма ’й ци дзори... А у з б и й. Єлдари фєндонбєл ба «нє» куд зєгъис? Дзоргє! Г а б а й. Иди... Мосгєй Мєцутємє цудтєн, Ирєф ба ивулд адтєй. Уалинмє еу лєг заманай саулохбєл фєззиндтєй. Дзорун имє, донуордєг мє фєккєнє дє фєсарцє. Гъо, нур, дан, дєу хузєн гъєлай туххєн мєхе дєр єма мє бєхи дєр Ирєфи ивулд донєн ку фєлласун кєнинє! Ме ’хцай ємбес ин дєдтгє єрцудєй. Дзасболат (ходуй). Идарддєр ба? Г а 6 а й. Донуордєг мє фєккодта мє хуєрзгєнєг, єхуєдєг ба туканмє догъєй рандєй, є зєрдємє си ци фєццудєй, уонєй хє- рєги уаргъи бєрцє єрцурхун кодта, уєдта ин єз ци ’хцай цъєпє- ра равардтон, уой тукангєсмє бадардта. Е ба ин уотє: ка дин сє равардта? Габай. Габай, дан, е нєй, фал ду дє, ду, Габай! Сє ду- уемєй ка гъєладєр єй, уомєн ба єз неци зонун. Єлдар, дє губун нє ресуй? А у з б и й. Куд єндеуис єлдармє, саугъос?! Дзасболат. Цєй туххєй фєрсис? Г а б а й. Магъа... Кєсгон єлдєрттє, дан, хъєзтинезєй арєх фєссєйунцє. Дє фиди дин Хъанухъти устур Есен сдзєбєх кодта. Дз а с б о л а т. Куд єй сдзєбєх кодта? Г а б а й. ’Ма уой дєхуєдєг нє зонис? Де ’лдар фидє Дигор- гоммє тухєкєнунмє ку цудєй, уєд ибєл хъєстинез сагъудєй, раст цума сансала бахуардта, уотє ниттуппур єй. Ци нє хуасє ин код- тонцє! Єма мастєн гєррєт ести єнхус єй? Дигоргоммє куд хєс- тєгдєр кодта, уотє є губун нигги хъєбєрдєр дунсгє цудєй, ку нитътъєп кєна, уомєй тєрсун райдєдта. Къотєртємє усмєн уад кодта, фал си єндємє минкъи дунгє дєр нє гъардта. Е ’фсади хєццє Донифарси бунмє єрлєудтєй ’ма бабєй къотєртємє ниц- 84
цавта, є хъувгъан — є къохи. Лємаруй єхе. Мє мєлєт єгадєй єрщгдєй еске зєнхєбєл, зєгъгє, загъта. Єдта куд? Фондз бони єндємє ма рацо! Є амондєн єй Хъанухъти Есен є бєрзонд мєсу- гєй бунмє єруидта, є хуєдєхсгєй ин є хъувгъанмє нигъгъавта — дє фудгол уотє, хъувгъан раморєй. Єлдарєн фур тарстєй є тєл- лєх є аузт ратудта — пъєгъгъєт, зєгъгє, ’ма є тъєнгтє раревєд єнцє, суолєфтєй, уєх,гуссє, зєгъгє. Аузбий є хъєма сласта,фал євеппайди Дзасболат ходєгєй бакъуєцєлєй, єма е дєр ходун райдєдта, є хъєма кєрдбадзи фєстємє ниццавта. Дзасболат. Дессаги хабєрттє нин радзурдтай, хъєбєр нє фєхходун кодтай.Ци дин ралєвар кєнон, Габай? Г а б а й. Неци. Дзасболат. Нє, єнє лєварєй дє єлдар куд гъєуама рауадза? (Є дамбаца сласта.) А у з б и й. Дзасболат, дє уєздан фат сау лєгбєл ма харз кєнє.Нєхе барє ’й уадзє! Нуртєккє’й рагъуд кєндзинан. Дзасболат. Раст зєгъис. Мє уєздан фат — уєзданєн! (Дамбаца ниддардта Аузбимє.) А у з б и й. Мє кадгин єлдар! Тохєнгарзєй гиризгєнєн нєй- йес... Дзасболат. Хъуранистєн, єз дєр гириз нє кєнун. А у з б и й. Нє дє лєдєрун, Дзасболат... Дзасболат. Нєлєдєрагєй дє некєд зудтон. Дє финдз егари смодєнтєй идарддєрєй ахєссуй минкъий смаг дєр... А у з б и й. Дзасболат, нє сабий догєй зонєн кєрєдзей, гєр, уойбєрцє мєбєл не ’ууєндис? Некємєн радзордзєн аци хабар, Хъуранєй дин ард хуєрун! Дзасболат. Дє фидбилизєн адєймаги конд єз єгєр хуарз зонун. Раги уа, єрєги — еууєхєни Габаййи рафєнздзєнє. Тасол- танти ходуйнаг Кєсєгбєл райгъусдзєй. Не знєгтє цъеуфєдес сес- дзєнцє, къєл-къєлєй нєбєл ходдзєнцє фєскъумтєй. Єгас адє- ми цъух бахгєнуни хъаурє ба паддзахмє дєр нєййес! А у з б и й. Єз дє ме ’нсувєрєй фулдєр ку уарзун! Ку некєд дє фєссайдтон! Мєн бєрцє лєггадє дин ка бакодта? Цал хатти дє фєййервєзун кодтон мєлєтєй? Баууєндє мєбєл аци хат дєр! дзасболат. Ех, Аузбий,мє уарзон фєсдзєуинє, мє рахез цонг! Єлдєртти фєткє хуарз ку зонис: сє муди къосєн минкъий къємєй дєр ку фєттєрсунцє, уєд хеуонтєбєл дєр нє ауєрдунцє. Дє адзал дєбєл мєнє аци гъєлай хузи фембалдєй ’ма ’й єрбахуд- тай! (Аузбийи єхсуй дамбацайсей.) Габай! Лєварєй дин зєрдє байвардтон ’ма дин мєнє лєвар! (Аузбий мардмсе амонуй.) Сєр- гун саги мард! Гєс єрбауайуй. Г є с. Цитгин єлдар, ести бєллєх?.. Дз а с б о л а т. Устур бєллєх! Аузбий, цъамар куй, Дигорєн єлхєд адтєй! Не ’рбацуд син рагацау фегъосун кодта.Уой нє зуд- та/ма мєнєн ами цъуххєсгутє ке ес! Уотє ’й, Габай? Г а б а й. Уотє! (Єхецєн.) Кєрєдзей цєгъдетє, євдесєнбєл ба ма тухсетє. 85
Дзасболат (єхца гєлдзуй Габаймсе). Габай, гъа, дє мизд. Еу абазий бєрцє бакустай. Уогє дєхемє мєнєй фулдєр єхца ес, єрдарє ’й фєстємє! Г а б а й. Уадзє бал єй мєнмє, цємєй ин тєрсис — євзестє ехсуйгє нє кєнуй. Г є с. Єлдар кємє дзоруй?! (Єхца Габайєй байсуй, дседтуй єй селдармсе.) Дзасболат. Габай! Цо єма радзорє дє Дигорєн, ами ци фєййидтай, уой. Хеуонтєбєл дєр куд нє ауєрдун, уой син дзє- бєх балєдєрун кєнє! (Гєссен.) Ду ба Габайи хєццє Аузбийи та- гємє ниггєлдзетє. Габай єма гєс Аузбийи мард фєххєссунцє. Хєстєгєй райгъусуй згулий унєр. Дзасболат. Гъей, ци хабар єй? Г ъ є л є с. Гъєуєй минєвар! Дзасболат. Рацєуєд! Фєззиннуй Тєрион Тулабек. Уєлдор слєудтєй, є сєр бєрзонд сєргъувта. Дзасболат. Игъосун дємє! Тєрион Тулабек. Єз дєн кетонтєй минєвар, Нє ан, зєгъунцє, мах цагъар. Хонєн нє сєртє нє фєндон, Єлдар ма ’горєд ни хъалон. Мах иуазєгбєл єхцул ан, Кєд иуазєг дє — цєттє ан Дєуєн дєдтунмє фусунау Кєрдзин єд цєнхє, єд єгъдау. Кєд тухгєнєг дєхе хонай, Уєд ду гъєуама уой зонай, Ке ан кетонтє єверхъау, Мєлєт ке райсдзинан фєлтау. Дзасболат. Мєнєн мє фєндє, мє тєрхон Федар ку єнцє, куд єндон! Мєн дзурд єййевгє некєд єй, Мєн Кет ма ’рветєд ревєдєй. Хъалон — єд рєвдзє саргъи бєх, Кизгай — рєсугъд єма дзєбєх. Гъе уой кєд н’ айтє дєдтуйнаг, Уєд мин ує сєртє додоййаг! (Е 9хсє ниттелуй.) Тєрион Тулабек. Де ’взист ниууадзє, уо єлдар, — Хилєй федауцє хуєздєр єй. Уєд дии зєрдесгє мє лигъз дзурд, Єлдар, ма саразє лєбурд! Дзасболат. Ниууо фєлтауги, цєй, єнцад! Уєлдай ма дзорє, о кеттаг, Конд уа гъєуама мє гъуддаг! Дуує тухгєнєги Дигизай хєццє тох кєнунцє, уотемєй єй єрбакєнунцє. 86
Дзасболат. Єнгъєлдєн, сугъзєрийнє цъеу єрахєстайтє? Тухгєнєг. Саг — фєрєтмє! Кємє гъавтай, е нємє єхе къахєй єрцудєй, нє цитгин єлдар! Фал єгєр гъиггаг єй, єрбакє- сай, нє цєсгємттє нин куд ниттудта.... Дзасболат. Дигиза? Тухгєнгутє (еумсе). Єхуєдєг! Дзасболат. Ци лєвєрттє уин ракєндзєн, е устур Кєсєги ємбесондєн байзайдзєнєй. Ци хузи бафтудєй ує къохи? Т у х г є н є г. Сгарєг нє ку рарвистай, уєд гъєуи алфамбулай єрзилдан. Уалинмє нє гъостєбєл цидєр рєсугъд зарун рауадєй. Ирєфи билємє ниххизтан. Дигиза дорбєл бадтєй къотєрти аууон, є цєстисугтє калдєнцє, уотемєй єхецєн зардта. Дзасболат. Мєхе дзукъула кизгє, єз дин дє цєстисугтє налхъут-налмас фєрдгутєй баййевдзєн! (Тєрион Тулабекмє.) Ду ба ма ами ци лєууис? Цєугє, ка дє рарвиста, уонєн зєгъє, саргъи бєх тагъд ами куд єрбалєуун кєнонцє, уотє! Тасолтантє сє хъа- лон єрдєгєй нє есунцє! Цєугє,зєгъун! Д и г и з а. Тєрион Тулабек, мє фидєй дєуєй мин уєлдай нєй- йес, єма мин мє фєстаг курдиадє исєнхєст кєнє: єз фесафтдєн, фал ду дєхе мабал фесафун кєнє, рандєуо агъуд берєгъти цорєй! Тєрион Тулабек. Мєн исєфтбєл ма тухсє, мє хор, цєй хицємє ма цєрон, нє сувєллєнтти нин єлдєрттє хъалони ку хєссонцє, уєд? Єгади ходє даруни бєсти — мєлєт! (Є лєдзє- гєй єлдари цєвуй.) Тухгєнгутє сєхе ниццєвунцє Тєрион Тулабекбєл. Дигиза хєлхъойи тухгєнгутєй еуей хъєма фелвасуй. Еци рєстєги гєстє фєффєдес єнцє, Дигизайєй хъєма байсунцє. Тєрион Тулабеки хъєматєй ниррєхуайунмє гъавунцє. Дзасболат. Хъєматє — кєрддзємтти! Баздєхетє, аци сєлхєри гъєди арфи бєласєбєл ниббєдтетє, є дзухи ин пуруса сикъити хєццє ниннєметє, сум си куд нє игъ)’са. Берєгътєн — минасє мє номєй! Тухгєнгутє Тулабеки хєр-хєрєй фєлласунцє. Дзасболат. Єрцєуай ардємє, дигорон саурєсугъд! Д и г и з а. Єлдар, мах єгъдаумє гєсгє кизгє єхе къахєй нє фєццєуй нєлгоймагмє. Дзасболат. Єз дємє Кєсєгєй ку ’рбацудтєн,уєд ма дємє еци дуує къахдзєфи нє бакєндзєн? (Бацєуй Дигизамє. Дигиза ибєл єхе ниццєвуй, є цєсгом ин иихтєй гпонуй.) Хуєцетє ’йбєл! Ниттудта мє и гъєддаг тикис! Є къохтє ин фєстємє сбєдтетє! Тухгєнгутє Дигизай райахєссуицє, є къохтє ин бєдтунцє. Дзасболат. Нур єй мєхе барє уагътє. Цєугитє єма єфсадмє хєтєлтєй фєсседетє ардємє! Єризєр єй, цєун гъєуй. Иє хъалон єнхєстєй нє райстан, фал мин кумє ледзунцє. Єрти- вєрєй федгє син єрцєудзєй! Тагъд кєнтє, мабал лєууетє. Гєстє мє аллифарс къєрцгъосєй лєууєнтє, налат єнцє аци адємихат, єууєнкє сєбєл нєййес. Тухгєнгутє фєццєунцє. Дзасболат єма Дигиза байзайунцє. 87
Дзасболат(є цєсгом къохєй сгаруй). Мєнє мє куд ниттудта! Мє финдзи рагъи цар мин растъигъта...Ци зєгъдзєн Кє- сєги? (Єхсєй пємуй Дигизай.) Єз дєу хузєнттє берє ’рсабур кодтон. Кинти цилле хъумацєй дє лигъздєр ку нє скєнон, уєд мє фидєн фуртєн нє райгурдтєн! Дигиза (ходуй). Мадта уєд дє мади губуни байзадтє! Дзасболат. Ци загътай? Маруйнаг цъаммар, де ’взаг дє нихтєй фуддєр ку єй! (Нємуй єй єхсєй.) Сили куд фулдєр нємай, уотє є зєрдє фєлмєндєр кєнуй! Д и г и з а (ходуи). Єлдар хуннис, дє хєдзари 6а бємпєг нєййес! Дзасболат. Уой ба мин ци хонис? Д и г и з а. Єгєр базєронд дє ’ма ди уайтагъд дє дзурд єрбай- ронхуй. Мє зєрдє мин фєлмєн кєнис — бємпєг си аразис. Дзасболат (къехєй райзадєй, е 9хсє є къохєй єрхауд- тєй. Єхецєп). Мєнє куд рєсугъд єй! Мє сєр мин зелун кєнуй є цєстєнгасєй. Є кой мємє єрбайгъустєй Кєсєгмє, фал ауєхєн дессаг уодзєй, уой єнгъєл ба н’ адтєн! Хъирими хан мємє иуазєг- гади исцєуйнаг єй, куд нєй фєййина, уотє бал єй банимєхсун гъєудзєй, кенєба мин єй єхердигєй фєккєндзєй, «нє» зєгъун ба ка бандеудзєй ханєн! (Гъєрєй.) Абони цєстєй мємє ма ра- кєсє, мє саурєсугъд! Цагъари дє нє хєссун, мє номбєлостити имона}^дєр мин ду уодзєнє. Де стайи дзємбутє рєвдауєн гогкитє фестдзєнцє, мє хуарз мин ку балєдєрай, уєд... Д и г и з а. Дє хуарз? Баба уотє фєззєгъуй, лєгъуз лєг дєр, дан, є царди медєгє еу хуарз ракєнуй: ку рамєлуй, уєд. Дзасболат. Барєн, атє фєллєуує, де ’взагєй дин Кєсєги силтєн єркъехуйєн єрций ку нє саразон! Темур-Алсахъ къотєрти аууон єрбагъузуй. Гєсєн є сєр цєвуй топпи гъєдєй. Гєс єнєхъиппєй рахъан єй. Алсахъ єлдари размє фєцєй. Дз а с б о л а т. Гъей, лєгай! Ка дє, кємєй дє — знаг ма уай? Т е м у р-А л с а хъ. Єз дєн кетонтєй фєдесон, кєсай дєхемє, уо, кєсгон! (Єлдари топпєй єхсуй. Дигизай бєститє фєууєгъдє кодта.) Ледзєн! Дигиза єма Алсахъ фєлледзунцє. Фєззиннунцє цалдєр тухгєнєги. Кєсунцє Дзасболати мардмє. Тухгєнєг. Єлдари мард исесєн єма ледзєн аци єлгъист бєстєй, цалинмє нєбєл нєма ’рталингєй, уєдмє! Тухгєнгутє єлдари мард исистонцє єма фєццєунцє. Фєззиннунцє Дигиза єма Алсахъ. Д и г и з а. Тєрион Тулабеки хєр-хєрєй, мєгур, фєлластонцє, гъєдємє... Ку нєй иссерєн, уєд єй ахсєви берєгътє бахуєр- дзєнцє... Т е м у р-А л с а хъ. Кєцирдємє ’й ластонцє, уой хуарз багъуди кодтай? Д и г и з а (къохєй амонуй). Уартє Даргъ тагирдємє. Фєззиннуй Габай, є армитъєпєнмє листєг кєсуй. 88
Т е м у р-А л с а хъ. Габай? Ами ба ци коси? Г а б а й. Гъо, косгє дєр ма уин ку кєнинє! Т е м у р-А л с а хъ. Дє армитъєпєнмє цєй листєг кєсис? Г а б а й. Ме ’взестє абазий уиндєй не ’фсєдун, Т е м у р-А л с а хъ. Кєми ’йбєл фєххуєст дє, Габай? Г а б а й. Кєсгон єлдар мин єй равардта. Рагон єрдхуєрдтє ан. Т е м у р-А л с а хъ. Равдесай. Ку неци ес дє къохи! Г а б а й.Фєстємє мин єй байста, дєумє, дан, мєнєй фулдєр єхца ес. Д и г и з а. Мадта ма дє армитъєпєнмє цємє кєсис? Г а б а й. Куд цємєн? Є игъєстє ами нє байзадєй? Берє ’ймє ку фєккєсай, уєд цєхєртє калун байдайуй. Тему р-А л с а хъ. Гъєдєй рацудтє? Г а 6 а й. Гъєдєй. Т е м у р-А л с а хъ. Миййаг, Тєрион Тулабеки кєд ескєми фєййидтай? Г а б а й. Фєййидтон. Тему р-Алсахъ, . Д и г и з а. / (еумсе). Кєми и? Г а б а й. Сєхемє, єндєр кєми. Д и г и з а. Цитє дзорис, Габай? Єлдар єй гъєди арфи бєласє- бєл ку сбєдтун кодта! Г а б а й. ’Ма єлдари бастєн райхалєн нєййес? Д и г и з а. Нуртєккє гиризбєл ан, Габай? Г а б а й. Хєснє кєнис? Д и г и з а. Цєбєл? Г а б а й. Тєрион Тулабек сє хєдзари ку разинна, уєд мин євзестє абази ратдзєнє? Д и г и з а. Еци амонд мєхе цєстєй ку фєййининє, єндєра дин фулдєр дєр бєргє радтинє! Г а б а й. Єгъа, фєххуєрд дє! Алсахъ — євдесєн! Т е м у р-А л с а хъ. Хуєздєр євдесєн не ’ссердзєнє, Габай, фал нин хабар балєдєрун кєнє. Г а б а й. ’Ма ’й ци лєдєрун гъєуй, Тєрион Тулабеки гъєдємє ку фєццєйкодтонцє, уєд єз сє фєсте гъузгє фєццудтєн. Дигиза (Габайи є хьури кєнуй). Цалинмє цєрон, уєдмє дин Хуцаумє ковдзєн! Г а б а й. Мє абази ба? Д и г и з а. Сом! Г а б а й. Рандє, еунєг абазибєл рахєснє кодтан! Уогє сумах гъєздуг айтє, мєгурдєр нє фєууодзинайтє еци дуує сомемєй... Цєй, фєццєун. (Фєццєуй.) Т е м у р-А л с а хъ. Барєн, мах дєр цєугє кєнєн. Єрталин- гєй... Цєуєн, Дигиза... (Фєццєйцєуй. Єрлєудтєй.) Дигиза, ци ма коси? Цєуєн, айфонмє нє агорунцє... Дигиза, ци кєнис, цє- мєн резис? Цємєй ма тєрсис, Хуцауи фєрци нє фидбилиз нє еувєрсти рахизтєй, Тєрион Тулабек дєр фєййервазтєй... Д и г и з а. Мє бон нєй цєун... Мє бон нєй лєуун дєр... Цидєр кодтон. 89
Т е м у р-А л с а х ъ (хєстєг имє бацєуй). Дигиза, єцєгєй дєр дє кеми ку нє дє? Ци дєбєл єрцудєй? Д и г и з а. Ци мєбєл єрцудєй, уой кєд ду нє лєдазрис, уєд зєнхєбєл єндєр адєймаг нєбал ес, мєн ка балєдєра... (Кєуй.) Т е м у р-А л с а х ъ. Мацємєйбал тєрсє. Мє цонгбєл мин хуєцє, ’ма сабургай цєуєн. Ай-гъай єрлємєгъ дє — абонсарєй цитє бавзурстай, етє дєбєл єртєфстєнцє... Д и г и з а (Темур-Алсахъи цонгбєл єрхуєстпсей, є сєр ин є реумє єркъолє кодта). Ду мин ци ’взарун кєнис, уомєй ма фуд- дєр євзарєн ести ес?.. Хъасбол фєззиннуй. Бєласи аууонєй сємє игъосуй. Т е м у р-А л с а х ъ (цума ’й нє фегъуста, уотє). Мє гъостє- бєл цидєр къєрцц рауадєй... Цума нє фалдзостє кадєр ес. Цє- уєн тагъддєр, Дигиза, гъєувєдес нє ами ку ’рбаййафа... Д и г и з а. Кафєнди дєр нє єрбаййафєд! Т е м у р-А л с а хъ. Адєм ємхузон нє ’нцє... Дє фудгол фудєв- зєгти ахєсти бахауа! Д и г и з а. Тєходуйтє, єнєгъєн Дигори фудцъухєй кадєрид- дєр ес, етє нє атемєй ку ’рбаййафионцє, мє сєр дє реумє К5’Д єркъолє кодтон, уой ку фєййинионцє! Т е м у р-А л с а хъ. Мє минкъий Дигиза...Мє фунти изєд... Мє уодєй фулдєр ке уарзун, мє еци... еци... хуєрє... Д и г и з а (расхуста Темур-Алсахъи). Хуєрє? Єз дєуєн хуєрє?! ’Ма дє уєд Сеуойти уєздан тогєй райгурун гъудєй! Мєнє дессєгтє, нєуєг єнсувєр мин фєззиндтєй, єз ба ’й ку нє з}’дтон! (Ходуй.) Минєвєрттє мємє ку ’рвистай, уєддєр мин єнсувєр адтє? Єрбамедєг єнцє мєлєти лєгтє! ’Ма дин сє дзєбєх фен- дєбилє кодтан, куд дин адтєй! Бабайєн мєхуєдєг загътон, ра- тєрє сє, зєгъгє! (Фєлледзуй.) Т е м у р-А л с а х ъ (єхецєн дзорєгау). Дигиза... Дигиза... Ци кєнон, ци фєууон... Мє уарзти хєццє мєлєтдзаг тох ку кєнун, єз уой хорх кєнун, е ба — мєн... Ка ни ке рамардзєй? Нє, ним- мєлє ду, мє уарзондзинадє! Єз мєгур дєн! Тасолтанти тухгин муггагєй тог дарун, нє мє ниууаддзєнцє уєлєбєл, берє рєстєг мин нєбал байзадєй цєрунєн! Дигиза, куд дє фенамонд кєнон? Мє зєрдєй дєр дє куд стонон?! Раскъєфинє дє, хуєнхтємє лєгєтмє фєлледзианє... Фал єлдєрттє сє тог есдзєнцє, *ма єз ба мєхе банимєхсон, мє гъєубєстєй ба мин гириз кєнонцє? Єлда- ри тогмє нин нє фєсевєди ниццєгъдонцє, нє кизгутти, нє сувєл- лєнтти нин цагъари фєххєссонцє?.. Хуцау, мє еунєг Хуцау! Арфє дин кєнун — цидєриддєр мин євзарун кєнис — цєттє алцємє дєр! (Раидєй.) X ъ а с б о л. Кєсай амє, алцємє дєр, дан, цєттє! ’Ма єз нє дєн цєттє! Нє дєн! Мєн сабур цардєй цєрун фєндуй! Єз гъєуа- ма єхсєвє мє фуни фур тєссєй стъєлфгє ма кєнон, фал мє гъар хєдзари кєдзос хуссєни Дзулей фарсмє єнцад уодєнцойнєй хуссон! Ду ба мин, Темур-Алсахъ, єнамонд игурд, фєндон цардмє мє над єхгєнис! Єлдари рамардтай ’ма нє гъєу растєй, зулунєй тоггинтє ссєнцє! Єз дєр — тоггин! Цєй цард єма ма цєй єндєр! 90
Нє къєсєртємє бадунцє устур бєллєхтє, нє адзал... Ци дє тилд- та, єгас гъєуи фидбилиз, кумє мардтай єлдари — Дигизай рас- къафтайонцє, ’ма уобєл гъуддаг банцадайдє! Еу сєрмє єгас гъєуи нивондєн єрхєссє! Дєу нин ци Хуцау бавзарун кодта, е дєлдєр ниххауєд! Дзуле ба ’йбєл єхе маруй... Єнцад, зєрдє, бухсє бал, уєдта бєрєг уодзєй. Ємбєрзєн 3-аг архайд Хорбадєн. Гъєубєсти адєм. Ф є л в є р а. Ує, мєнє фєрнгун адєм! Унаффє п>з’ддагєн є сєр єй, зєгъетє! Тєрион Тулабек. Тохєнгарзєй куд айтє, фєсевєд? Г у дз у н а.Гъєуи финддєс топпи ес, фал фатєй хъєбєр єгу- дзєг ан. Мєхемє ма цауєни фєсте инсєй фати байзадєй. Инне- тємє дєр уотє... Тєрион Тулабек. Етє Тасолтантєн єхсєукъи хуєсти фагє дєр нє ’нцє! Ф є л в є р а. Мадта ци киндєуа? Тєрион Тулабек. Дигорон адємєн фиддєлтєй сєудеге- ри нивє нє байзадєй, єма уой бєлахєй берє къулумпитє, берє зинтє бавзурстонцє. Нур нє уавєр къурцдзєвєнмє кєми ’ртард- та, уоми єгас мадзєлттєй дєр архайун гъєуй. Мулк нємє ес: фонс, царв, хєндуги цихт, фанс... Єппунфєстаг — арахъ. Ф є л в є р а. Дє унаффє раст єй. Нє къохи ци ес, уой баййевєн тохєнгарзбєл. Фал нєхе кємє бакъолє кєнєн? Тєрион Тулабек. Хъаллємє, куд амал ес,уотє тагъддєр нє уєййєгтє фєлласун гъєуй. Хъазахъмє хуєцєнгарзєй фулдєр ци ес? Нє хєндуги цихт нин берє уарзунцє. Гъєлєстє. Уєлдайдєр 6а нє арахъ! Ф є л в є р а. Тєрион Тулабек! Ихєсгун дє кєнєн: аци гъуд- даг дєхемє райсє. Дє хєццє ’ма дин дуує лєги рарветдзинан зин балци. Мєнє хуарз адєм! Є къох кємєн куд амонуй, уотє еумєйаг гъуддаг фєррєвдзє кєнєн! Мєгурдєртєй — фєйнє гъо- сини царв, хєндуги цихтитєй фєндзгєйттє. Цєрунгъондєр ка ’й, уонєй — дуує уєхєни. Гъєздугутєн ба — сє цєсгом К5’Д амонуй, уотє. Гъєлєстє. Гъєздугутєн цєй цєсгом ес? С е у о й-ф у р т. Хаттєй-хат гъєздуг лєгбєл дєр цєсгом ра- зиннуй... Дєдтун єртинсєй фуси, зєриндагєй худ єртє цохъай єма єртє уорс курєти, уєдта сугъзєринє єхцайєй фондз соми... Мах туххєн бахаудтєй нє гъєу бєллєхи. Ф є л в є р а. Цємєн уой зєгъис, Бордзеу, цємєн нє єфхує- рис? Єлдар дєу кизги ку нє раскъафтайдє, уєддєр єндєр ескє- бєл исємбалдайдє є фудєнхє. (Гуозунамсе). Биццеу, мах ба ци бахєссєн єхсєни къєбецмє? Г у д з у н а. Дє цори хєдзари унаффє мєнмє нє хауй, баба. Ф є л в є р а. Хєдзардарєг ду дє, биццеу! 91
Г у д з у н а. Дє зєрдємє ку нє фєццєуа мє фєндє, баба... Ес нємє дуує саргъи бєхи. Еу си суєлдай кєнєн. Ф є л в є р а. Мадта нє фєндє еу єй! Т е м у р-А л с а х ъ. Хатир бакєнтє, кєстєрєн не ’мбєлуй хестєрти унаффє гурусхаг кєнун, фал нє устур фидбилизи тас тум- булкъохау еу кєнуй,єма, євєдзи, ємбєлуй алкємєн дєр є гъуди зєгъун. Саргъи бєх тугъди рєстєги тугъдон лєги ємсєр єй... Гъєлєстє. Раст зєгъуй Алсахъ! Нє саргъи бєхтєн уєйє- гєнєн нєййес! Ф є л в є р а. Зунд хестєрєй кєстєри сєрбєл нєй. Дє цє- рєнбон берє, Алсахъ! Саргъи бєх дуує галемє цєуй, єма нє дуує гали не стур гъуддагєн арфиаг фєууєнтє! X ъ а с б о л. Дєхуєдєг ба ци дєдтис, Алсахъ, дєхуєдєг? Уогє дємє ци ес, єз дєр гъєла фєрститє кєнун! Ф є л в є р а. Алсахъмє ци ес, е єгас М}’лкити аргъ єй — Алсахъ нє гъєуи нифс єй! Ци ма си агоретє? Т е м у р-А л с а х ъ. Бахатир кєнє, Фєлвєра, єгєр мє стауис, фал иннє фєсевєд дєр ронбєгъдєй нє бадтєй. Гудзуна є къуари хєццє тухгєнгутєн сє раз Ирєфбєл бахезєни байахєста... Мє мади конд нимєттєй нємє єртє ес... Еу єлхєнєг сє уодзєй. Гъєлєстє: — Мах нє хускъє гъог уєлдай кєнєн! — Гъудгонд фанс дуує над голлаги мєнєй! — Лєседє єхсєри голлагє нєхемє цєттєй лєууй! — Стад арахъ єд толдзє боцикъа! Авд анзи є къє- бєлбєл биндзє дєр нє бабадтєй. Нє лєгъузєн ести гъуддаг, зєгъгє, ’ма нє комуй! Гъе ’ма схуєрєд! Тєрион Тулабек. Єз муддар дєн, мудєй єндєр мємє неци ес. Єртє бєтмани мєхе номєй, єртє бєтмани — мє ервєзун- гєнєг Габайи номєй! Г а б а й. Гъей, Тулабек, дє муд дєхецєн уадзє! Неке ’ймє кєсуй, цума єз уомєй мєгурдєр дєн! Єз мє хай єхцайєй євє- рун. (Є озиппєй систа гєгъєдити цъєпєра, дєдтуй сє Фєлвє- рамє.) Гъа, кєд ма багъєуа, уєд ниггидєр самал кєндзєн. Ф є л в є р а. Є, мєлєт дин ма уа, Габай! Атє бабєй дин хъумаци гєгъєдитє ку ’нцє! Г а б а й. ’Ма хъазахъи расайун кєд нє зонетє, уєд мин мєхе рауагътє. Ф є л в є р а. Нє, Габай, хъазахъ єхцай хєццє махєй фулдєр архайунцє, нє сє расайдзєнє! Дє харз иннє хатмє уадзє. Г а б а й. Нє, Фєлвєра, єз дєр мє хєдзарєй лєгєн рацудтєн. Абази євєрун. Нє, сом. (Єхца дєдтуй Фєлвєрамє.) Ф є л в є р а (десгєнгє). Єцєг сом...Кєми ’йбєл фєххуєст дє? Г а б а й. Кєсгон єлдар мин абази равардта, уєдта мин єй фєстємє байста. Ф є л в є р а. Аци сом ба? Г а б а й. Хєснє ке хєццє ракодтон, е мин єй равардта. Ф є л в є р а. ’Ма ке хєццє рахєснє кодтай? Г а б а й. Дуує соми мин ка равардта, уой хєццє. Єллах, мє дуггаг сом дєр фєгъгъєр єй! Дєтгє єрцєудзєнєй... 92
Ф є л в є р а. Мє фидистєн, уой ба дин нєбал райсдзєн! Г а б а й. Хуцауистєн, мє дзиппи ’й фєстємє нєбал ниввєр- дзєн. Гъа! Ф є л в є р а. Єз мє фидистєн загътон! Г а б а й. Єз ба Хуцауистєн загътон, єма Хуцау дє фидєй хестєр єй. (Єхецєн.) Къанфеттє єлхєнунмє си гъавтон, бєргє... Мєлєти адгин фєуунцє и фуси бєркъотє!.. Ф є л в є р а. Дє гъєла зундєй бабєй мє рамбулдтай... (Габай- єй райсуй єхца.) Цалинмє нємє Алсахъ єма Габайи хузєнттє уа, уєдмє Дигорє Дигорє уодзєй! Еу гъуддаг ниллух кодтан — ка ци дєдтуйнаг єй, уой изєрмє — Тєрион Тулабеки хєдзарємє! Исон Бонвєрнони скасти хєццє — балци Хъаллємє. Сєууон изєдтє нин агъазгєнєг уєнтє... Тєрион Тулабек. Фєлвєра, хатир корун, дзурд мєхемє ке есун. Цард цард єй, фидбилиз єма амонд кєрєдзей къохтєбєл хуєцгє цєунцє. Нє нивє, н’ амонд, нє игъєлдзєги хайбєл гъєуама тас тухгиндєр ма кєна... Цєй туххєн дзорун, уой нуртєккє балє- дєрдзинайтє. Темур-Алсахъ! Нур анз цєуй, Кєдєй Сеуойти Дигизай Ду є зєронд фидєй курдтай. Фал е не скодта уєд аггаг Дєу исесунмє хєстєггаг... Худта мєгур, євєдзи, дєу. Уинис гъенур — абони гъєу Ємбурд єрцєнцє дєу туххєй, Кєнєн нє арфє ємдзухєй... Дзиллєн сє кадє ’ма сє нифс Нур дє тєрнихбєл ду хєссис. Єлдар — фудгол єма єзнаг — Фєцєй дє фєрци исєфтдзаг... Нєй хаст дє фєрци Дигиза, Нур дин гъєуама исбєзза Е уодємбалєн барвєндєй... Є дзурд зєгъєд Сеуой-фурт, цєй! С е у о й-ф у р т. Кизгай хъалони хаст цудєй, Алсахъ є хъаурє, є нифсєй Байста фєстємє знагєй уой. — Цєрєд єд кадє нур є кой... Фєууєд мє кизгє нур е ’нкъай, — Донмє ’й ку не ’нтъохун, оххай! Сеуой-фуртєн арфитє кєнунцє, ка ин є къох есуй, ка ин є ходє сесуй. Г у д з у н а (Хъасболєн). Игъосис, гъєуи кадє, гъєуи нифс, дан, дє тєрнихбєл хєссис! X ъ а с б о л. Мах тєрнихтє нимади некєми ’нцє. Мєхецєй неци зєгъун, фал дєуєн дє цауєйнони кадє Уазай хонхєй Хъє- реуи хонхмє ку игъусуй! 93
Г у д з у н а (єхецєн). Мє уарзони Алсахъєн туххєй дєд- тунцє! Нє, фєлтау мє мєлєт хуєздєр... X ъ а с б о л. Єдосє фєдеси ку фєййагайдтон, уєд сє гъєди баййафтон. Алсахъ Сеуойти рєсугъди урсау єуурста. (Ходуй.) Г у д з у н а (є хорх ин райахєста). Нуртєккє дє єрбамар- дзєн!.. Хъ а с б о л. Суадзє мє, єви гириз дєр нє лєдєрис?.. (Гу- дзуна єй суагъта. Єхецєн.) А цєбєл єрра кєнуй? Кєд а дєр Дигизай уарзуй? Єз ба Дзулейєн тарстєн... Т е м у р-А л с а х ъ. Мєнбєл сиййевдзи єй и хор, Мєн маке хонєд нур уосгор... Цєрєд єд фарнє Дигиза, — Єдас, єнцойнє ирєза. Мєнєн ма кєнтє уой лєвар, — Єз дєн єлдартєй нур тогдар... Фєрсєй кєсуй мємє адзал... Єнцє єрмєст мєнєн ємбал Мє топп, мє кард єма мє бєх, Зєнхєн є сау, арвєн є цъєх, Мєнєн игъауги нєбал ес, — Єз дєн хєлхъой єма фєдес! Адєм сє сєртє єруадзунцє, цавддортау лєугє байзайунцє. Уєдта фєххєлеу єнцє. Хъасбол байзайуй. X ъ а с б о л. Гудзуна, барєнай, еуминкъий мє дзубандийєн гъєуис. Гудзуна (фєззиннуй). Циавєр дзубанди? X ъ а с б о л. Куд дємє фєккастєй Алсахъи фєлдемєн? Г у д з у н а. Цєй фєлдемєн? Мє гъостє ци игъустонцє, уомєй уєлдай неци фегъуста мє зєрдє дєр. X ъ а с б о л. Гъо, еунєг єз дєн гъєла... Неци балєдєрдтєн. Фал куд бафедаун кєион, Алсахъ нур ци радзурдта, уой, єма єдосє гъєди мєхе цєстєй ци фєййидтон, уой, — кєрєдзебєл ку нє 6а- дунцє! Г у д з у н а. Ци фєййидтай гъєди? X ъ а с б о л (еуварс ракъахдзєф кєнуй). ’Ма бабєй мє них- хорх кєнай, нє? Дигизаи исуєгъдє кодта ’ма є фадатєй фєппай- да кодта... єуурста єй! (Фєлледзуй.) Г у д з у н а. Єрлєуує! X ъ а с б о л (єрлєудтєй). Дигиза дєу уарзуй! Г у д з у н а. Цємєй єй зонис? Дзуле дин загъта? X ъ а с б о л. Дзуле? Гъо,гъо, Дзуле! Дєхебєл ба цєститє нєййес? Дигиза єй ке нє уарзуй, уой Алсахъ рагєй зонуй, фал ибєл цума адєми сєраппонд єхуєдєг є къох исиста, єхе ба уоте- мєй равдиста... Е дин — є хийнє! (Рандєй.) Г у д зу н а (єхецєн). Цєститє нєййес, неци уинун... Алсахъ мє зєрди уорс деденєгмє єнєфсар євнєлд бакодта!.. Уомєн ба- хатиргєнєн нєййес... /Ембєрзєн 94
ДУККАГ АКТ 4-аг архайд Хорбадєн. Гъєуи адєм. Ф є л в є р а. Мє нимадмє гєсгє нє сєудегери єрвист лєгтє гъєуама єзинє сєумє єрбахъєрдтайонцє... Устур еунєг Хуцау, табу дин уєд, дзєбєхєй нєбєл сє сємбєлун кєнє!.. Райгъусуй куййи неун. Еци єнамонд куй мє єдосє бонмє дзєбєх фунєй кєнун нє бауагъта є неунєй... Мє цєститє кєрєдзебєл ку фєххуєционцє, уєдта зиндони цади ниххауинє — хелагєй, єнкъуєлхєй, гєлєуєй ци нє уидтон, уєхєнєй нецибал байзадєй... Нє рагон мєрдтє мємє аллирдигєй лєбурдтонцє, цидєр карз федистє мин кодтонцє... Мє фудфунтє ести фидбилиз ку нє расайионцє. Г ъ є л є с. Хъасбол! Хъасбол фєззиндтєй еунєгєй! X ъ а с б о л (сєргубурєй єрбацєуй, Фєлвєрай цори тєфир- фсеси єгъдауєй єрлєуотєй.) Рохсаг уєнтє Тєрион Тулабек єма Євзурєгти Астан... Ме ’нбєлцєнттє... фєммард єнцє фудгєнгути къохєй... Ф є л в є р а (фєккиудтєй.Гудзуна ибєл фєххуєстєй). Биццеу,ма мин тєрсє, мє цар федар єй, єндєра ахуєн єверхъау хабар ка бауорамдзєй. (Є лєдзєги єнцойнє федар єрлєудтєй. Хъасболмє.) Хъасбол, мє хор, ци уєбєл єрцудєй, уой лємбунєг єрдзорє... X ъ а с б о л. Хъаллємє не ’зєр бахастан. Тєрион Тулабеки лимєн Никала нє хуарз исиуазєг кодта, єхсєвєрєн нин хуєрд єма ниуєзти дзєбєхєй бєзгин фингє нє цори єривардта. Сєумє ба нин нє уєййєгтє Хъалли цєргутєн гъарун байдєдта. Изєрмє нє риує баййивтан фараст топпи єма берє фєттєбєл. Цийнє код- тан, нє балци Уасгергий фєрци ке фєррєстмєй, уобєл. Нєхстєр- бєл ниллєудтан, Никала нє нє уагъта, фєндагбєл уєбєл єрєх- сєвє уодзєй, бєстє ба фудгєнєг єма стъегъєгєй идзаг єй. Нє, нє байгъуста є зундгин лимєнмє нє хестєр Тєрион Тулабек... Гъєлєстє:— Дзорє идарддєр, ци нигъгъос дє? — Кєд є зєрдє сунгєг єй, байуагътє еуминкъий суолєфун. Нє ’й уинетє, ци хузєн єй, уой? X ъ а с б о л. Мєйдар нє єрахєста Туйгъанти мости фездєхє- ни. Уєрдуни рафунєй дєн... Фегъал дєн топпи гєрєхтємє. Астан мє фарсмє уєрдуни є тогкалгє єрхъан єй. Тєрион Тулабек раз- заг уєрдуни бадтєй. Фудгєнгутєй еуей рамардта. Єхе дєр ин ра- мардтонцє... Єз дєр си хъємайєй еуей губун скарстон... Тему р-А л с а хъ. Мадта кутемєй раервазтє єнє еу цъєрє- мухстєй? X ъ а с б о л (єхецєн). Є, мє сау фидбилиз! Цєбєлдєр фєг- гурусхєй! Цалинмє Тєрион Тулабек сє хєццє тох кодта, уєдмє єз ледзєги фєдтєн. Мєхе дзєгъєли рамарун кодтайнє, єидєр син мє бон неци адтєй... Гъєлєстє. Ци нигъгъос дє, Хъасбол, лєг дєу фєрсуй! X ъ а с б о л. Хуцау уи мєн уавєри макєд маке бахаун кєнєд... 95
Фудгєнгутєй еуей ку ’рхъан кодтон, уєд ралигъдтєн. Топпитєй мє єхстонцє, фал мє мєйдар фєййервєзун кодта. Фєлвєра (се сєр лєдзєгєй хуайуй). Є, дєу бєсти мє усхъитєбєл къодах ку хєссинє! Алсахъ мин лигъзтє кодта, Тєри- он Тулабеки хєццє мєн рауадзє, зєгъгє! Аци єверхъау зиан нє- бєл не ’рцудайдє, — мє зєрдє мємє уотє дзоруй... Фал гъєуєн дєр тєссаг адтєй єлдєртти єрбампурстєй... Єнє Алсахъ ба цир- дємє ци кодтаййанє?.. Г у д з у н а. Баба, адєми рази мє дєхемє дзорун кєнис... Неци зєгъєн Алсахъєй, є лєгигъєдє ин зонєн, фал гъуддаг куд рауа- дайдє, уой ба Хуцауєй єндємє ка зонуй? Ф є л в є р а. Гъома, ку зєгъун, сєри бєсти къодах хєссун... Раст зєгъис, биццеу. Єз базєронд дєн, унаффєхєссєгєн нєбал бєззун... Бахатир мин кєнтє... Уєлдайдєр оа Хъасбол... Єфхує- рунмє *й нє гъавтон...Мє фур ристєй єнєбунати дзєнгєда цєгъ- дун... Фєсевєд, уєхуєдтє унаффє кєнтє, аци фидбилизи рєстєг уин єз къєхти къудуронєй уєлдай нє дєн... (Фєццєйцєуй. Те- мур-Алсахъ єй бауорамуй.) Т е м у р-А л с а хъ. Бахатир кєнє, Фєлвєра. Уотє зєрдєсас- тєй нє куд уадзис? Ф є л в є р а. Мадта ци бакєнон? Т е м у р-А л с а хъ. Нє хестєри федар дзурд нє абонєй хъє- бєрдєр некєд гъєуй! Ф є л в є р а. Мє федар дзурд ма ци ’й, нє хуєздєр лєгтє кедєр къохєй мард ку ’рцудєнцє єма єнєнигєдєй еске зєнхє- бєл ку ’мбуйунцє, тохєнгарзєй рєвдзє ку нє ан, фат нємє ку нє ес, фудєзнаг ба абонти-исонти ку ’рбампурсдзєй... Тему р-А л с а хъ. Дигори уод ка басєдта, уєхєн фудтухє нєййес зєнхєбєл. Мєлун куд гъєуй, уой ба базондзинан. Фєлвєра (є хъури никкєнуй Темур-Алсахъи). Є, дє рунтє дин бахуєрон, Алсахъ, мє хуст зєрдємє мин минкъи зинги стъєлфєн ка багєлста! Раст зєгъис: нє уодтє нин неке басєтдзєй! Т е м у р-А л с а хъ. Фєлвєра, нур ба єз єма Гудзунай рафєн- дараст кєнє нє хъонци балци, єма нє мєрдтє нєхе зєнхєбєл сємбєлун кєнєн. Г у д з у н а. Раст зєгъуй Алсахъ, баба, дєхе загъдау, нє мєрдтє еске зєнхєбєл єнєнигєдєй ку ниууадзєн, уєд — єносмє ходуй- наг! Ф є л в є р а. Уотє бєргє ’й, биццеу, фал фудгол ку нимпурса, уєд ци кєндзинан єнє сумах? Т е м у р-А л с а х ъ. Єхсєвєрафони ами уодзинан. Ф є л в є р а. Кутемєй уодзинайтє ами, єви уєрдун аргъєутти горцъе єй? Тему р-А л с а х ъ. Уєрдун нє гъєуй, саргъи бєхтєбєл цєуєн. Райгъусуй бєхи цєфхєдти гъєр. Алими гъєлєс: «Мє бєх! Мє бєх фєммардєй фур уадєй!» Ф є л в є р а. Хуцауистєн, е нє кєсгон хуєрифурт Алими гъєр єй! Маци ’йбєл єрцєуєд! Ракєсетє ’ймє! 96
А л и м (єрбацсеуй, є цсестисугтсе сєрфуй). Ує бон хуарз... кадгин адєм. Г у д з у н а (се гъсебеси ’й фелвасуй, Фєлвєрамє ’й фєххєс- суй). Мєнє ма кєддєрнекєд мє хуєрифурти фєййидтон! А л и м. Єруадзє мє, цєй, кєд дин минкъий сувєллон нє дєн! Ф є л в є р а. Ує, мє бєдолє, єрцєуай, дє бабай дє хъури ракєнє! (Хъури кєнуй Алими.) Ци нєбєл єрцудєй, дє цєсти- сугтє цємєн уайунцє? А л и м. Нєхецєй Кєсєгєй тєргє бєхєй ардємє єрбахєццє дєн, ами ба мє буни єрхаудтєй єма є уод исиста... Ф є л в є р а. Бєх дин иссердзєнцє дє мадирваддєлтє, фал ци ’рцудєй, тєргє бєхбєл уагєр ци хабар єрбахастай? Алим. Мє фидє мє рарвиста. Сумахєн игъосун кєнуй: Фєндаг байдзаг єй бєхгинтєй, Тєрсунцє мєргътє сє уиндєй. Тумугъ цудєнцє тар мегъау, Сє уинд нимєттєй єй сєнтсау. Е Дзасболати фурт Ахъбад Цєуй и Кетмє єд єфсад. Ахъбад е ’фсадєн — финдздзєуєг, Є бєх — бєрзонд єма тєлтєг, Ку ’ргъазуй лигъзи хаттєй-хат, Ругєй райдзагуй уєд и над. Цєуй и Кетмє тогагор! Ф є л в є р а. Нуртєккє цума цєй уєнгє єрбахъєрттєнцє? А л и м. Євєдзи, Толдзгуни адєгтємє, Дада. Ф є л в є р а. Сє нимєдзє ци уодзєй? А л и м. Фондзинсєййемєй берє фулдєр. Ф є л в є р а. Тохєнгарзєй сємє ци ес? А л и м. Сє алкємє дєр — топп, дамбаца, арц, єхсаргард єма хъєма. Ф є л в є р а. Мах фесавдан, фал ма мє кизгє єхе дєр єма є бинонти дєр цємєн фесафта! А л и м. Мєн дє кизгє — мє дигорон мадє нє рарвиста, фал мє кєсгон фидє! Ф є л в є р а. Куд ма цєрдзинайтє кєсєги астєу? Сє маст уи есдзєнцє! Г ъ є л є с. Кєсєг єрра куйти хузєн цєгъдуйнаг єнцє! Алим(« хъєма фелвасуй). Кєсєги кой є цъумур євзагєй ка кєнуй?! Фєлвєра (Алими райахєста). Усс, мє бєдолє, кадєр є фур мєстєй цидєр загъта... А л и м. Мє фидє уотє загъта, мєгур адєми ка ’фхуєруй, етє кєсєг нє ’нцє, <рал кєсєги фуддєр знаг! Ф є л в є р а. Тєрсгє уин кєнун, мє бєдолє! А л и м. Ма тєрсє, Дада, неке мє базондзєй. Уєдта нє гъєу нє фарс єй! Гъєлєстє. Унаффє! Ести унаффє! Мєнє фєстегъє гъєу єд цъелє єрємбурд єй! Игъусуй адєми дзахъула, силгоймаги цъєхаст, гъарєнгє. 7 Малити Васо 97
Гъєлєстє: — Бабун ан! Тогуарє! Тогуарє кєндзєнєй Дигорєбєл! — Єлдари Алсахъ рамардта, нє исафєг е єй! Г а б а й. Гъей, бєзгинсидзи фурт! Алсахъи кой ма кєнє! Фєл- тау дин мєнє єхца, єма дєхецєн сапойнє балхєнє! Г ъ є л є с. Єнєхснад фахъєра Габай! Сапойнє ба мин цємєн єлхєнун кєнис? Г а б а й. Дє хєлаф фур тєссєй ницъцъифє кодтай єма ’й нихснє! Гъєлєстє. Унаффє! Ести унаффє! Ф є л в є р а. Фєтєг равзарєн єма е єгас гъуддєгтє дєр єхемє райсдзєй. Мє фєндон зєгъун: Алсахъ! Гъєлєстє. Алсахъ! Алсахъ! Алсахъ!! X ъ а с б о л. Бахатир кєнє, Фєлвєра, фал тохгє ка кєндзєй, еци фєсевєдмє ес єндєр фєндон. Ф є л в є р а. Дє цєрєнбон берє, хуєздєр фєндє хестєрєй, кєстєрєй ке сєри ’й, уой неке зонуй... X ъ а с б о л. Фєтєгєн ауєхєн тєссаг заман Гудзунайєй хуєз- дєр неке ссердзинан! Гъєлєстє. Гудзуна! Гудзуна! Нє номдзуд цауєйнон! Ф є л в є р а A-аг биццеумє). Сахъман, мє хор, дє ходє фел- васє єма асє адємбєл — силгоймагєй, нєлгоймагєй — єрзелє. Ал- сахъи номбєл уорс дор гєлдзєнтє, мах биццеуи номбєл ба — сау. Ф є л в є р а. Фиццаг дор єз гєлдзун. (Дор систа зєнхєй, 1-аг биццеуи ходи ’й гєлдзуй.) 1-аг биццеу разилдєй фєсевєдбєл, алке ин є ходи гєлдзуй дор. Фєстегъє фєййаууон єй. X ъ а с б о л. Устур хатир ди корун, нє хестєр, фал нє силгой- мєгтємє фєтєг євзаруни барє кєд єрхаудтєй? Ф є л в є р а. Абони дзурд єгас адєми цард єма мєлєтбєл цєуй, єма силгоймєгтєн дєр нєлгоймєгти ємрєнгъє Хуцауєй зунд лєвєрд ес. Уадзє, сє фєндон зєгъонцє дортєй! 1-аг биццеу (єрбауайуй иннє биццеути хєццє). Фєлвє- ра, мєнє дортє! Ф є л в є р а. Нимайетє! Ма фєррєдуетє. Фєсевєд, лємбу- нєг сємє кєсетє... 2-а г б и ц ц е у. Нимайун сє нє гъєуй. Уорс дортє — ходидзаг, саутє — ходирдєг. Ф є л в є р а. Байгъосетє, кетонтє! Тухгєнєги єрбалєбурди рєстєг фєтєгєй євзурст єрцудєй Темур-Алсахъ! Сувєллонєй зєронди уєнгє — є дзурдбєл дуує зєгъєн некємєн ес, цалинмє бєстє єрсабур уа, уєдмє! Ка ’ймє нє игъоса, уобєл ба гъєу- бєстє хъоди бакєндзєй! Е єй нє фиддєлти карз фєткє єма ин ихалєн нєййес. Алсахъ, райсє дє бартє дєхемє, єрлєуує мє бунати! Т е м у р-А л с а х ъ (Фєлвєрай бунати слєудтєй). Кетонтє! Нуртєккє єнєдзебєлєй фєппурх уотє ує хєдзєрттєбєл! Ує мулк — уєрдунти, ує фонс — ує разєй, уотемєй — гъєдємє! Уєрдун кємє 98
нєййес, сєйгє ка кєнуй — єнєєнхус сє ма ниууагътє! Цєугитє, Ахъбади єфсад тагъд ами уодзєй! Гъєлєстє. Тагъддєр, тагъддєр! Т е м у р-А л с а х ъ. Биццеутє! Тєхгє — гъонгєстє,бєхгєстє, фиййєуттємє! Сє дзогтє, се ’ргъєуттє Саугъєди арфмє батє- рєнтє! 1-а г б и ц ц е у. Єз бєхгєстємє фєттєхун! Гєллеу, ду — гъонгєстємє, Дзиддзил, ду ба — фиййєуттємє! Биццеутє фєлледзунцє. Адєм низгули ’нцє, фєйнердємє ледзунцє. Ф є л в є р а (Алилшє). Цєуєн, бєдолє, цєуєн, цалинмє бєстє єрсабур уа, уєдмє дє некумє рауадздзєн. А л и м. Нє, Дада, нєхемє мин єнєцєун нєййес, дє кизги нє зонис, є зєрдє ратондзєй фур тєссєй. Ф є л в є р а. Ує, бєргєй зонун, фал дин мєхуєдєг дєр тєрсгє кєнун, аци змєнсти дєбєл ести ку ’рцєуа... Цєуєн, нє саргъи бєх дин лєвар кєнун. Гъєдбунти цєудзєиє, фєндагмє ма рахезє! А л и м. Ма мин тєрсє, Дада! Фєлвєра єма Алим фєццєунцє. Байзайунцє Темур-Алсахъ, Гудзуна, Хъасболат, уєдта фєсевєдєй еу къуар. X ъ а с б о л. Алсахъ... нє, фал фєтєг... нє фєтєг! Уєддєр нин дє фєндє лєдєрун бакєнє. Тохунгъон ка ’й, уони дєр сє хєдзєрт- тємє ку рарвистай! Тему р-А л с а х ъ. Цєуєн мах дєр! Фенхус кєнєн гъєубєс- тєн, е ба сє сєр тагъддєр бафснайуонцє Саугъєди єдас рауєн! Фезмєлетє! (Фєццєйцєуй.) Г у д з у н а. Фєтєг! Єрлєуує! Т е м у р-А л с а х ъ. Єнгартє! Корун уи, мє фєдбєл рацотє, уєхуєдтєй зонетє, фєккєсуйнєгтє нємє цєйбєрцє ес, уой. Єхе бон цєун кємєн нєбал єй, еци зєрєндтє ’ма сєйгитє... Еске си ф}’д- голи къохмє ку бахауа зєфци фудєй, уєд махєн цєргє нєбал єй! X ъ а с б о л. Єма знагєй мах, зєгъуни Кети фєсевєд, тєр- хъостау ку фєлледзєн, уєд ма нин цєргє ’й? Т е м у р-А л с а хъ. Хъасбол, ниууадзє де стур дзурд, ци дин зєгъун, уой кєнє! Г у д з у н а. Мєлєти зуст дзурд кєнис, Алсахъ! Єнгъєлдєн, фєтєги барє дєхемє єцєгєй райстай? Т е м у р-А л с а х ъ. Туххєй єй нє райстон, адєм мємє ’й равардтонцє. X ъ а с 6 о л. Гъе, Алсахъ, Алсахъ! Єз ба дє зундгиндєр єнгъєл адтєн. Євеппайди куд єрбафєтєг дє, уой дєр ку нє балєдєрдтє! Фєлвєра, нє фєрнгун хестєр, дигорон єфсєрмєй єхе фуртєй дєу фєххестєр кодта. Фєлвєра ци зєгъа, уобєл ба адєм дуує нє зєгъдзєнцє! Т е м у р-А л с а х ъ. Сумах дєр ибєл єдта дуує мабал зєгъетє! Г у д з у н а. Мє фиди дзурдбєл єз дуує некєд загътон. Фал мє лєги намуси цори ба єз хестєр неке скєндзєн — мє фидє нє, фал мє Хуцауи дєр! 99
Т е м у р-А л с а хъ. Тохи бон фєтєгмє не ’гъосун кєд лєги намус хонис, уєд рамб}’лдтай, Гудзуна! Фєсевєдєй еу. Алсахъ! Єз мє сєрмє не ’рхєсдзєн тєрхъосау фєлледзун! И н н є. Фєлтау мєлєт! Єртиккаг. Мах нє сєртє ку бафснайєн, уєд Дигорє — єносмє ходуйнаг! Фєсевєд еумє. Фєлтау мєлєт! Мєлєт! Мєлєт! Минкъий биццеу кєуй. Алсахъ имє бацудєй. А л с а х ъ. Цємєн кєуис, Сахъман? Б и ц ц е у. Мадта... Ку фєттєрсєн, уєд ходуйнаг єй... Гудзу- наетє раст зєгъунцє. Дєуєн дєр тєрегъєд кєнун... А л с а х ъ. Гудзунаетє раст нє зєгъунцє, Сахъман. Мах єнє тохєнгарзєй уойбєрцє хуєрзефтонг єфсади нихмє ку єрлєууєн, уєд е бєгъатєрдзинадє нє уодзєнєй, фал хе рамаруни хузєн. Єгас нєлгоймєгтє дєр цагъди фєууодзєнцє, сумах дєр, нє биц- цеутє. Єма нє авдєни сувєллон некєдбал уодзєнєй, адєми исєфт єрцєудзєнєй... X ъ а с б о л. Мах дєу фєтєгбєл нє нимайєн, Алсахъ! Г а б а й. Ай-гъай, нє нимаис, нимайун нє зони ’ма... Хуцауис- тєн, мєн бєрцє єхца дємє ку уайдє, уєд бари-єнєбари нимайун базонисє. Фал дин Хуцау уєхєн амонд кєми дєдтуй, Хъасбол! X ъ а с б о л. Є, гъєла фахъєра! Фєддунд уо нуртєккє мє цєстити цорєй! Г а б а й. Дє цєститє ресгє кєнунцє? Гъа, гєлєхха, мєнє дин єхца, хуасє син балхєнє, кенє ба дє цєстинез хъєстинез расай- дзєй, єма Ахъбади бєх идардмє ку бауинай, уєд, къотєрти уєнгє дєр нєбал бахъєртдзєнє. Уогє, кєд дє гєрєхтєй фудгол фєт- тєрсидє ’ма ледзєг фєууидє! X ъ а с б о л.Еци єфхуєрд тогєй бафеддзєнє, Габай, кєд дзєрмє гъєла дє, уєддєр! Хъасбол е ’хсаргард фелваста,Габайи си єрцавта, фал имє Темур-Алсахъ фєррєвдзєй, е ’хсаргарди цєфєй Хъасболи єхсаргард еуварс ратахтєй. X ъ а с б о л. Гудзуна! Гъосєй ку лєууис! Г у д з у н а. Хъасбол! Куд исистай Габаймє дє къох? Нє гъєуи сугъзєринє гъазєнгъолє, нє гъєуи игъєлдзєг цєсгом! Нє зиан дєр, нє цийнє дєр єнє уомєй ку нє федауй! Ести ’йбєл ку ’рцу- дайдє дє къохєй, уєд ду дєр є фєдбєл цудтє. Арфє кєнє Ал- сахъєн! X ъ а с б о л. Єгъа! Ду дєр Алсахъи фарс дє! Г у д з у н а. Алсахъи хєццє мєнєн мєхе дзубанди ес! X ъ а с б о л. Гъема адгин дзубанди фєккєнє, дє кади хєццє ба цєрє! Єз ба фєццєун! (Єхецєн.) Заманай єфсонє! Тагъддєр мє сєр бафснайон! (Фєццєуй.) Т е м у р-А л с а х ъ. Фєстаг хат ма уин зєгъун: ує хєдзєрт- тємє! Фєсевєд рандєнцє. Байзайунцє ма Темур-Алсахъ, Гудзуна єма Габай. Игъусу ледзєг адєми хєлхъой унєр, цєлхити гєбар-губур, фонси уаст. 100
Г у д з у н а. Габай, цєугє ду дєр, мах Алсахъи хєццє еумин- къий дзубандиаг ес! Єййафдзинан дє. Г а б а й. ’Ма нє фєххилє уодзинайтє? Т е м у р-А л с а х ъ. Цитє дзорис, Габай, нуртєккє нє кєрє- дзей хєццє хилє кєнунмє евдєлуй? Уєдта дуує єнгари ан, ’ма цєбєл фєххилє уєн, уєхєнєй неци ес а дуйнебєл. Цо, цо, фєк- кєсє, тухстдєр ка ’й, уонємє! Г а б а й. Рандє, ма фєххилє уотє... (Фєццєуй. Єхе къотєр- ти аууон банимахста.) Г у д з у н а. Ес, ес, Алсахъ, цєбєл фєххилє уєн, уєхєн гъуддаг а дуйнебєл! Тему р-А л с а х ъ. Гириз кєнай, ’ма дє цєстити каст уотє нєй... Г у д з у н а. Гириз ду кєнис, фал кємєй рагириз кєнай, де ’намондєн, уєхєнбєл не скъобалє дє! Т е м у р-А л с а х ъ. Мє нимадєй Ахъбади єфсад еу сахати фєсте ами уодзєнєй. Тагъддєр дзорє, дє зєрди єлхий райхалє! Г у д з у н а. Зєгъє: гъєуи тугъдон нєлгоймєгти єгади бунати цємєн євєрис? Т е м у р-А л с а х ъ. Куд сє євєрун єгади бунати? Г у д з у н а. Дє фєтєги бартєй єгєр нє пайда кєнис? Єви дин дє хийнє неке лєдєруй? Т е м у р-А л с а хъ. Гудзуна! Дє хузє мємє хуарз нє кєсуй, дє цєсгом — мєрдвєлорс... Корун ди, цєуєн адєммє, єнє мах сє нифс сєтгє кєнуй. Уойфєсте... Г у д з у н а. Нє дууемєй кємєндєр разєйтє *ма фєстетє нєбал ес, рєстєгєй ма ин байзадєй еунєг нуртєкки усмє! Игъо- сє, єнбалхуар Алсахъ! Єлдари рамардтай, Дигизай байстай... Неци зєгъун, е стур лєгдзинадє ’й, фал нємє дєу хузєн бєгъатєртє ниггидєр ма разиндзєй... Т е м у р-А л с а х ъ. Уобєл гурусхє неке кєнуй. Мєн фадуати ду ку бахаудтайсє, — дєхебєл нє байаурстайсє. Г у д з у н а. Федис мин кєнис мє рєдуд? Раст кєнис! Тугъдон лєгєн тохи бон рєдуйуни барє нєййес! Еци бон хєлеудзухєй ке байзадтєн, уобєл цєйбєрцє фєффєсмон кодтон, мє уодєй цєй- бєрцє рахаудтєй, уой еунєг Хуцауєй фєстємє неке зонуй! Т е м у р-А л с а х ъ. Мє хуєздєр єнгарє! Дєхе дзєгъєли цємєн єфхуєрис? (Є хьуриуй ракєнунмє гъавуй.) Г у д з у н а (єхецєй єй фесхуайуй). Еуварс! Дє хуєздєр єнгари сєр ку нимайисє, уєд єй абони знєгтєй гъєдємє нє ле- дзун кєнисє. Фєсевєди фудголи нихмє ку ’ривардтайсє, уєд адєм єййидтайонцє, ду гъєуи еунєг бєгъатєр ке нє дє! Фал дє нє єндуй, дзиллєн сє кадє ’ма сє нифс ду гъєуама еунєгєй хєссай дє тєрнихбєл. Адєм дин дє ном цъеутау уасонцє, кизгуттє дємє кауи цъєстєй кєсонцє, киндзитє дє къахи фєдтєбєл къахидарєс кєрдонцє! Тему р-А л с а х ъ. Сєнттє цєгъдис, Гудзуна, єрєскъетє! Мєхебєл єппундєр ке нє гъуди кєнун, уой тагъд балєдєрдзєнє! Фал тєрсун кєми гъєуй, уоми тєрсун гъєуй. Бєргє, топпи хуал- лаг ’ма фєттєй рєвдзє ку уаййанє! Алцємєй ефтонг тухгин єфсад 101
нє карки цъеути цагъд никкєндзєй! Уєдта мах сє нихмє ку слєу- уєн, уєд сувєллон биццеути дєр неке бауорамдзєй, тугъдмє сєхе бакалдзєнцє ’ма фесєфдзєнцє. Фєлварє си Дзасболати єфсади нихмє тохи єртє фєммардєй...Нє фєсевєд кунєггєнгє цєунцє... Гъєуи кєдєй нєбал адтєй киндзєхсєвєр! Дигорє єнєуойдєр исєвди къахбєл лєууй, ’ма ин мах гъєуама е сєфт фєттагъддєр кєнєн? Гъе, уобєл гъуди кєнун, єнгарє... Г у д з у н а. Нє, єнгарє, айдагъ уобєл нє гъуди кєнис! Кети гъєуама еу киндзєхсєвєр адтайдє, ’ма нє рауадєй. Дигиза дємє нє бакумдта! Т е м у р-А л с а х ъ. Єз єгас адєми размє загътон, Дигизай туххєй дєр, мєхе туххєй дєр ци гъуди кєнун, уой. Єндєр дзо- руйнаг мємє нецибал ес, цєуєн, корун ди, Гудзуна! Г у д з у н а. Гєр, Дигиза дєу ке нє уарзуй, уой нє зонис? Т е м у р-А л с а х ъ. Цєуєн, ниууадзє, уойфєсте дзубанди кєндзинан! Г у д з у н а. Дигиза мєн ке уарзуй, уой дєр нє зонис? Т е м у р-А л с а х ъ. Нє зонун... Г у д з у н а. Мадта ’й базонє! Т е м у р-А л с а х ъ. Єз... Дигиза... Фєндуй мє ує амонд... Ку дин загътон. Дигизайєй хуєздєр кизгє не ссердзєнє... Г у д з у н а. Дє уєлдєйттє мин нимодзис? Т е м у р-А л с а х ъ. Куд загътай? Дигизай кой кєнис? (Єхсар- гард сласта, уєдта уй фєстємє кєрдбадзи ниццавта. Єхецєн.) А цитє кєнун? Єви єз дєр єрра кєнун райдєдтон. Гудзуна цидєр кодта, ’ма ин ци амалєй фенхускиндєуа, ку ниффєрскъє ’й, уєд? Г у д з у н а. Фиддєлтєй байзадєй загъд: дє кард дзєгъєли ма сласє, сластай єй, уєдта ’й єгадєй кєрдбадзи мабал нитътъунсє. Т е м у р-А л с а х ъ. Сєйгє лєги єхсаргардєй неке дзєбєх кєнуй. Г у д з у н а. Мєн хонис сєйгє? Дигизай гъєди ку єуурстай, уєддєр мєн незбєл тухстє? (Єхсаргард исласта.) Сласє де ’хсар- гард! Т е м у р-А л с а х ъ. Ка дє фєссайдта? Єрра лєги къохи циргъ кард ци ’й, ардуд лєг уомєй фуддєр єй! Дє тоги агъуд фєдес минкъий басабур кєнє, уєдта дєхуєдєг балєдєрдзєнє, цєйоєрцє єверхъау єй дє рєдуд! Г у д з у н а. Нє рєдуд, нє расти тєрхонгєнгутє — не ’хсар- гєрдтє! Тему р-А л с а х ъ. Єхсаргард кєми тєрхон кєнуй, уоми рєстдзинадє нєййес. Нє тєрхонгєнєг — нє зунд єма не ’фсарє. Г у д з у н а. Ду дєр кєд єфсарєбєл дзорис, уєд зєнхєбєл єфсарє єппундєр нєййес! Фєстаг хат ма дин зєгъун: сласє де ’хсаргард! Тему р-А л с а х ъ (рацєунмє гъавуй, фал ин Гудзуна є раз єхсаргардєй рахгєнуй). Гудзуна, рауадзє мє, фєффєсмон кєн- дзєнє! Гєр, хъодийєй дєр нє тєрсис? Г у д з у на. Єппундєр нецємєй тєрсун. Т е м у р-А л с а х ъ. Н}’рмє дємє єнгари євзаг дзурдта, нур ба — фєтєги єхсаргард! (Єхсаргард исласуй.) 102
Г у д з у н а. Е мє зєрдємє цєуй! Дє мєлєт єрхъєрттєй, Алсахъ! Єхсаргєрдтєй хуєцунцє. Сє тох фєссценємє ратухстєй. Г а б а й (фєззиннуй). Кєрєдзей цєбєл марунцє, єви сєхе- цєй гъєладєр неке єнгъєлунцє? Євєдзи мин мє куст есунмє гъавунцє. ’Ма єз ба гъєуєн гъєлайєй лєгъуз косун? Нє, мє куст некємєн дєттун! Уєртє кєрєдзей куд ратєр-батєр кєнунцє! Се ’хсаргєрдти зєлланг арвмє игъусуй! Атє гириз ку нє кєнунцє... ’Ма кєрєдзей ку ниццєгъдєн, уєд ма єлдєрттєн ба ци куст уо- дзєй? Нигъгъєр кєнон гъєумє, кєд ма си еске байзадєй. (Гъєр кєнуй.) Фєдес! Фєдес! Алсахъ єма Гудзуна кєрєдзей марунцє!! Цєуон, баергъєв сє кєнон! (Фєттєхуй.) Д з у л е (фєззиннуй). О стур еунєг Хуцау! Ци дин кодтон, атє єнамонд мє цємєн фєккодтай? Мє бон цєрун ку нєй єнє Алсахъ, мє зєрдє цъєх цирен арти ку содзуй, е ба мє гъуди дєр ку нє кєнуй! Нур ба Дигизай туххєй мєлєтдзаг тохи бацудєй Гудзунай хєццє... О ме ’Сфєлдесєг! Алсахъи мард мин фєййинун кєнє, Гудзунай єхсаргард єй дуує куд рахаун кєна! Уєддєр мєн некєд уодзєнєй, ескємєн ба ’й нє ратдзєн, мєхе дуує къохемєй єй рамардзєн... Цєвє, Гудзуна, цєвє ’й! Д и г и з а (єрбацєуй). Дзуле, ами ба ци косис, адєм гъєдємє ку фєлледзунцє... Д з у л е. Ду си ци косис, єз дєр уой. Д и г и за. Магъа... Мє гъостєбєл цидєр гъєр рауадєй. Уєрду- нєй рагєп кодтон єма ардємє — тъєбєрт! Д з у л е. Єз дєр уотє... Д и г и з а. ’Ма фєсевєдєй ами неке фєййидтай? Д з у л е. Дє зєрдє кємє дзоруй? Д и г и з а. Сегасемє дєр... Д з у л е. Мєн расайунмє гъавис, Дигиза? Д и г и з а. Ци ди сайун, Дзуле, уой мин ма радтє. Д з у л е. Бєргє дин єй нє радтинє, фал мєн дєдтгє нєй. Д и г и з а. Цємєй зєгъис? Д з у л е. Цємєй нє, фал кємєй... Алсахъєй! Д и г и з а. Зонун єй, Дзуле, ду дєр єй уарзис... Д з у л е. Уарзис, зєгъис? Куд сабур дзорис мє уарзти туххєй? Нуртєккє мє уарзт єхуєдєг ку сдзоридє, уєд дє є цъєхахстєй сау фунук фестун кєнидє! Д и г и з а. Дє уарзт мєн уарзти фунук фестун кєна, уомєй дєхе саис... Фал дє Алсахъ нє уарзуй. Д з у л е. Уой єз куд хуарз зонун, мє хуєздєр кизгон лимєн, уотє дзєбєхєй мин ку бацєрисє... Д и г и з а. Мєн дєр нє уарзуй, Дзуле! Д з у л е. Дєу куд уарзуй, Дигиза, єз ба дин уотє дзєбєхєй ку бацєринє! Д и г и з а. Єцєгєй зєгъис, Дзуле? Мє зинаргъ, мє хєлар- зєрдє ємбал! Хуцау мин хуєрє нє равардта, ’ма мин єй ду бай- йивтай! (Єхецєн.) Алсахъи мин некебал раздахдзєй, фал мє цори є кой ка кєна, е мє уодєн адгин уодзєй... 103
Гъєлєс идардєй. Дигиза! Дигиза!! Тагъддєр рацо, Сеой- фурт дєу агоруй! Уєрдунтє дєумє лєуунцє! Д и г и з а. Єз уайун!.. Сє бицъинєг скъунуй... (Фєццєйцєуй.) Д з у л е. Тог єма рондз дє гъєлєсєй фєккалє! Д и г и з а (єрлєудтєй). Ке ’лгъетис, Дз}’ле? Д з у л е. Ме ’намондгєнєги!.. Ме ’сафєги!.. Мє цард мин айдагъ дєндагнез ка фестун кодта, уой! Д и г и з а. Ка ’й еци єверхъау адєймаг? Д з у л е. Ду! Д и г и з а. Єз?.. Д з у л е. Ду мєнєй цємєй рєсугъддєр дє? Ду мєнєй цємєй хуєздєр дє? Дєу цємєн равзурста мєн цори еци бунбауйнаг? Ду ку нє адтайсє, уєд мєхе адтайдє! Ци бон райгурдтє, е єлгъист фєууєд, ци хєдзари сєнтєстє, уобєл зинг сгъазєд, дє гъєстє куд фесєфа! Д и г и з а. Дзуле, єлгъетунмє дє мади рамбулдтай, фал дємє єз нє мєстгун кєнун... Кєд ма єз нє лєдєрун уарзти гъезємарє... (Дзулей є хъури кєнуй.) Єрмєст Алсахъи ма ’лгъетє... (Рандєуй.) Дзуле зєнхєбєл ниддєлгоммєй, кєуй. Єрбацєуй Хъасбол. X ъ а с 6 о л. Дзуле, кєми дє? Дє мадє дєбєл дєлє гъарєнгє ку кєнуй, мє кизгє фесавдєй зєгъгє! Ци кодтай, цєбєл кєуис? Д з у л е. Мє къах дорбєл бакъуєрдтон, пихситєй єй нє фєй- йидтон... X ъ а с б о л. ’Ма дєу туххєн є цард ка радтдзєй, е дєр пихсити нимєхст єй? Цємєннє,й уинис? Д з у л е. Е дєр мин, мє къах кєбєл скъуєрдтон, еци дорєй уєлдай нєй. Хъасбол. Ма кєнє, кизгє, дє амонд дє къахи финдзєй ма къуєрє! Єрдарє дє къох єма уєлємє систє! Нуртєккє Ахъбад ами уодзєй, гъєу єд цъелє гъєдємє фєлледзунцє! Тагъддєр! (Дзулей слєуун кодта.) Ледзєн! Д з у л е. Цо фєлтау єма сє баергъєв кєнє! X ъ а с б о л. Ке? Д з у л е. Алсахъ єма Гудзунай. Єхсаргєрдтєй хуєцунцє... Єз сє сардудтон. X ъ а с б о л. Ду? Мє хуєздєр ємбєлтти мин кєрєдзебєл сардудтай? (Єхсєй нємуй Дзулей.) Фагє ’й? Д з у л е. Нур бал фагє *й. X ъ а с б о л. Мадта дин е мє фиццаг нисайнаг. Дуккаг нисайнаг ба — сугъзєринє сом — мє минєвєрттє тагъд ємбєлун кєндзєнцє дє зудє фидєбєл! Д з у л е. Цо, баергъєвє сє, еу хат лєги миує равдесє! X ъ а с б о л. ’Ма лєги миує нє равдистон? Єви ма *й еу хат равдесон?! (Єхсєй цєвуй Дзулей.) Ами ке фєдбєл зелис, уой тагъд феронх кєнун кєндзєн! Єз кємє дзорун?! Ледзгє! Дзуле єма Хъасбол фєлледзунцє. Фєззиннунцє Алсахъ єма Гудзу- на. Тох кєнунцє єхсаргєрдтєй. Габай сє алфамбулай рауай-оауай кєнуй. 104
Г а б а й. Рандє, ниууагътє! Нур єнєгъєнє сахат тохетє ’ма уи неке басастєй. Єнгєлдзау! Уобєл бафедауетє! Т е м у р-А л с а х ъ. Гудзуна, корун ди, Габайи фєндєбєл сарази уєн, уойфєсте равзардзинан нє гъуддєгтє! Г у д з у н а. Нур, єрмєстдєр нур равзардзинан нє гъуддєгтє! Г а б а й. Фєдес! Марунцє кєрєдзей! Габай єхе багєлста се’хсєнмє. Гудзунай єхсаргади цєф ибєл єруадєй, єма єрхаудтєй. Г у д з у н а. Габай... Габай... Куд неци дзорис? Габай, ма бакєнє уотє, ма мє ниууадзє еунєгєй... Ести зєгъє... Т е м у р-А л с а х ъ. Габай! Игъосис мє? Г а б а й. Ци кодтон? Ци дєн, уомєй рист фестадтєн... Т е м у р-А л с а х ъ. Минкъий бабухсє... Фєлвєра дє є хуас- тєй радзєбєх кєндзєй. Г а б а й. Ує дуййей дєр ємхузєн уарзтон... Нєбал фєххилє уодзинайтє? Т е м у р-А л с а х ъ. Некєдбал. Г а б а й. Гудзуна, ду ба? Г у д з у н а. Ард дин хуєрун!... Т е м у р-А л с а х ъ. Ниххатир нин кєнє... Нє цард зин єй... Г а б а й. Гъєлай цард дєр єнцондєр нєй... Фал уой мєгур бєнттє, уой зєрди рист неке гъєунцє... Г у д з у н а. Ма дзорє уотє... Єз дє мєхе ’нсувєри бєрцє уарзун... Г а б а й. Гъєлай агъодє мєхебєл дардтон, цємєй мє уод адєми гурумухъ єма карз уагєй, сє федистєй багъєуай кєнон... Фал кєми... Хуєрзбон... (Рамєлуй.) Т е м у р-А л с а х ъ. Рохсаг уо... Ф є л в є р а (єрбауайуй). Ци кодта Габай? Ка ’й рамардта? Г у д з у и а. Баба, тогєйдзаг єхсаргард ке къохи уинис? Ф є л в є р а. Хуцау, ци дин кодтон, аци бонмє мє цємєн фєццєрун кодтай? Т е м у р-А л с а х ъ. Фєлвєра, єнєбари гъуддаг адтєй, Гудзу- на фудгин нєй... Ф є л в є р а. Биццеу, адєм дєбєл хъоди ку бакєндзєнцє, уєд куд цєрдзинан уотемєй?.. Т е м у р-А л с а х ъ. Фєлвєра, еу хат дєр ма зєгъун: єнєбари гъуддаг адтєй! Гудзунабєл хъоди неке бакєндзєй! Ф є л в є р а. Єнєбари лєгмардєн Дигори хатир ес, фалє тохи бон фєтєги коммє ка нє кєса, уомєн ба хатир некєд адтєй... Ра- кєсай къулдунєй гъєдєрдємє. Адєм ниххєррєт кодтонцє ардємє. Зєнхєн цєститє ’ма гъостє ес. Цєуй адєми хъєлєба. Гъєр, цъєхахст, гъарєнгє. Гъєлєстє: — Габайи рамардтонцє! — Є марєг Гудзуна! — Гудзуна гъєу єносмє ходуйнаг фєккодта! — Габаймє є къох ка систа, е маруйнаг єй! — Гудзуна фєтєги барє туххєй єхемє иста! — Хъоди! Хъоди! Хъоди! 105
Ф є л в є р а. Цєуон, кєд мин мє уодесєг уєддєр фєттєре- гъєд кєнидє, єма мємє тагъддєр фєззиннидє (Фєццєуй.) Г у д з у н а. Баба!..Некебал гъєун... Т е м у р-А л с а х ъ. Єз дє хєццє дєн, Гудзуна. Еунєгєй дє нє ниууадздзєи! Абони цєстєй ма ракєсє цардмє — хор ма нєбєл искєсдзєй. Г у д з у н а. Хор? Кєцирдигєй скєсуй хор? Барєнай, ду Алсахъ нє дє? Т е м у р-А л с а х ъ. Єз дєн, Гудзуна... Єлдари єфсади нихмє дууемєй схуєцдзинан... Г у д з у н а. Дигиза, дан, дє нє уарзуй... Уой мин Алсахъ бафедис кодта. Т е м у р-А л с а х ъ. Нє, неке дин бафедис кодта... Дигиза дєу уарзуй... Г у д з у н а. Габай нуртєккє ами ку адтєй... Ци фєцєй? Мєнє хуссуй. Бафунєй єй, мєгур... Барєнай, є тоги ба цємєн євдулуй? Єз єй рамардтон! (Фєлледзуй гъєдємє. Идардєй ма є гъєр єрбайгъусуй.) Габайи єз рамардтон! Г ъ є л є с. Фєдес! Ахъбади єфсад Даргъ тагємє єрбахъєрт- тєй! Ємбєрзєн 5-аг архайд Кети гъєугєрон. А х ъ 6 а д єма є ф є с д з є у и н є. Фєсдзєуинє. Цитгин єлдар! Гъєуи фалємбулай зилдє- гєй байахєстонцє де ’фсєдтє. Є бацєуєнтє *ма рацєуєнтє єхгєд єнцє, мисти къєдзелє дєр си єнє феппайд нє раервєздзєнєй. Сгаргутє игъосун кєнунцє: гъєуи цъеуєзмєлєг нєбал ес — нє тоггинтє тєссєй сє сєр кємидєр бафснайдтонцє, сє фонс, сє мулк сє хєццє, уотемєй. Медгъєу еу єстуф нє цєуй, айдагъ еу куй си гъєр неуй. Райгъусуй куййи неун. А х ъ б а д (къубурмє схезуй). Єфсєдтє! Тєппод Дигорє — мє тоггинтє сєхе банимахстонцє! Фунук гъєуама Кет феста! Рєстєг ма ’йсафєн лєуунбєл, цєйтє, єндзаргє и гъєубєл! Гъєлєстє. Мєлєт! Мєлєт Дигорєн! Игъусуй куййи неун. А х ъ б а д. Игъосетє еци куййи неун? Раймаретє, є сєр ин ракъуєретє! Темур-Алсахъи ку єрахєссєн, уєд ин єй є хъурбєл єрауиндздзинан, уотемєй єй Кєсєги гъєутєбєл єхсєй нємгє єрзелун кєндзинан! Уойфєсте ба мє тоггини мє фидєн ниффєл- десдзєн є циртбєл! Гъєлєстє. Мєлєт! Мєлєт Дигорєн! Мєлєт Темур-Ал- сахъєн! Цєуй бєхти цєфхєдти гъєр, єфсади дзахъула, гъєр, фєдес. Тухгєнгутє єрбакєнунцє Гудзунай. 106
А х ъ б а д. Ка ’й аци хуєдмєл? Єндєр лєвар мин не ссирд- тайтє єгас Дигори? Кєсгон цауєйнон. Хатир, Ахъбад! Гъєди ’й еу устур толдзи буни иссирдтан. Є хъєппєлтє — скъудтє, тогєйдзаг. Є цєсгом — тундтитє. Фиццаг єй мард фенгъалдтан, фал є гъєрзун райгъустєй... А х ъ б а д. Мєрдтє некєд фєййидтон? Мєнмє ’й ци ’рбатъулд- тайтє? Мєн Темур-Алсахъ гъєуй! Темур-Алсахъ! Е ’гас кенє є мард. Е ’гас хуєздєр! Г у д з у н а (єрискъиттєй). Алсахъ... Є кой ин ка кєнуй? А х ъ б а д. Єрискъиттє? Алсахъи зонис? Г у д з у н а. Кєддєр устур єрдхуєрдтє адтан... А х ъ б а д. Гъауай, гъауай... Дзорє! Нуртєккє кєми ’й? Гудзуна. Нєбал ес... А х ъ б а д. Нєбал ес? Алсахъ?.. Г у д з у н а. Не ’рдхуарддзинадє... А х ъ б а д (є къахєй єй схуайуй). Де ’рдхуарддзинадєй дє фєстаг ниссєрфє, хъусхє! Єз дє Темур-Алсахъбєл фєрсун! Кєми ’й нуртєккє? Єз дєумє дзорун! Кєсгон цауєйнон. Хатир, Ахъбад! Є зєрдє бабєй багъар єй. А х ъ 6 а д. Хъувгъани дон єрбадаветє, є сєрбєл ин єй єрка- летє. Мєлун єй ма бауагътє, а гъєугє лєг єй — мє тоггинти адзали фєндагамонєг. Г ъ є л є с. Фезонгутє цєттє ’нцє! А х ъ б а д. Кєсєги номдзуд цауєйнон! Сирди фидєй мє хєс- сис мє тогесєн балци. Нєхемє дин раарфє кєндзєн. Фєсдзєуинє. Ходєгєй маруй аци Хачим. Тухєй, дан , мє кєнетє ує хєццє, єма цєун тугъдонєй нє, фал цауєйнонєй. Адєй- маг, дан, нє рамардзєн. ’Ма дигорон адєймаг єй? Єгєр дєр ра- мардзєнє! А х ъ б а д. Дигорє сєхе ку равдесонцє, уєд є аргъ равдесдзєй Хачими хуєдєхсгє дєр, Пшемахо! (Фєццєуй.) Тухгєнєг єма фєсдзєуинє дєр фєццєунцє. Еу усми фєсте тухгєнєг фєззиннуй. Є къохи — хъувгъан. Тухгєнєг. Ехи хузєн уазал дон. Уєртє ’й сауєдонєй єрбадавтон. Нуртєккє ’ймє кєсай! (Гудзунай сєрбєл дон єрка- лунмє гъавуй.) Єз ин нуртєккє є сайтани ном сдзорун кєндзєн. Кєсгон цауєйнон. Барєнє, мєхе бєрагє *й уадзє... Цогє, фєлтау гъєдбунтємє кєсє, Дзасболатбєл ци сайд єрцу- дєй, уой дє зєрдєбєл дарє. Тухгєнєг фєццєуй. Кєсгон цауєйнон дон бадардта Гудзунайєн, уєдта ин є цєфтє арєхсгє єхснун райдєдта. Кєсгон цауєйнон. Оме ’скєнєг Хуцау! Айє Гудзуна ку єй! Толдзи буни ’й ку фєййидтон, уєддєр имє мє зєрди цидєр хєстєгдзинадє фєззиндтєй... Марун єй нє бауагътон ме ’мбалєн... Єхе єрлєдєрттєй... Гудзуна! Г у д з у н а. Кєми дєн? Кєсгон цауєйнон. Ахъбади єфсади уацари... 107
Г у д з у н а. Ахъбад єрбахєццє ’й?.. Нє гъєуєй ма еске бахаудтєй уацари? Кєсгон цауєйнон. Неке. Г у д з у н а. Мєрдтє... Еске ни фєммардєй? Кєсгон цауєйнон. Гъєди єхе банимєхсун кємєн нє бантєстєй, етє... Еу-фондз єнцє. Г у д з у н а. Ду ка дє? Кєсгон цауєйнон. Де ’знаг. Г у д з у н а. Мєнєн знаг нєййес. Кєсгон цауєйнон. Єрдхуард ба? Г у д з у н а. Нєййес. Мє уод басугъдєй, єма кєд пъура гъє- дєн лимєнтє, знєгтє, хєстєгутє, уарзєнттє ’ма єндєртє фєу- уй, уєд мєнєн дєр. Кєсгон цауєйнон. Ци кодтай, Гудзуна? Г у д з у н а. Цєвє мє, куййи фурт, дє хъємайєй! Кєсгон цауєйнон. Дєхебєл фєххуєцє... Мєнє дон... (Доп ин даруй.) Мє бон дин неци *й, Гудзуна. Г у д з у н а. Дє фарсбєл дамбаца... Кєд дємє дє фат євгъау кєсуй, уєдта мє хъємайєй цєвє! Кєсгон цауєйнон. Мє бон нєй. Ахъбади гъєуис... Г у д з у н а. Цъаммар кєсгон! Ує Ахъбадмє бєргє гъузтєн марунмє, фал мєбєл гъєди силє берєгъ єхе ниццавта — євєдзи, є бєдєлттєн фєттарстєй. Тох самадтон є хєццє, мє хъєма сла- сун мин бантєстєй. Гъа, нур єй ниррєхуайон, уотє кадєр мєхе хурфєй ниффєдес кодта: «Ма ниццєвє хъємайєй, берєгъмє ку неци тохєнгарз ес! Єнєуой дєр син сє муггагєй минкъий ку нє фєццагътай!» Мє хъєма фехстон. Берєгъ дєр мє ниууагъта єма єрдєгмєрдтєй фєххецєн ан... Берєгъ мин ци нє бакодта, уой мии бакодтайтє: мє фєрскъитє мин басастайтє фур надєй... Фєлтау мє берєгъ... Кєсгон цауєйнон. Кєсгєнттє сегас дєр цъаммартє ’нцє, мадта. Еухат еу кєсгон цауєйнон хуєнхти зєйи буни фє- цєй. Дигорон цауєйнон єй скъахта, є рагъи ’й лєгєтмє фєххас- та. Цъаммар кєсгон никкуйти адтайдє, є уод мєрдти бєсти баме- дєг уидє, фал ин єй дигорон фєстємє раздахидє. Мєйи дєргъци ’й дзєбодури фиди басєй фєххаста лєгєти, минкъий сувєллонау єй гъуд кодта, є цъумуртє ин єхснадта... Уалинмє ба рєстєг фєгъ- гъар єй, мет єртадєй, єма ’й е рагъи сєхемє фєххаста... Є фидє Фєлвєра аллихузон кєрдєги хуастєй и гиаур кєсгони сдзєбєх кодта, єма е дєр сєхемє ниффардєг єй... Г у д з у н а. Хачим! Кєсгон цауєйнон. Ме ’нсувєр!.. Ахъбад нуртєккє ами уодзєй... (Гудзунай е ’ккойнємє сиапа.) Федар фєллєуує, Гу- дзуна! Ледзєн!Гъєуайгєсти расайдзєн, Ахъбади дзурд єнхєст кє- иун, зєгъгє. Сєребарє, Гудзуна! Єз еунєг дєу нє сєребарє кє- нун, — мєхе дєр! Г у д з у н а. Єрєвєрє мє! Єз цауєйнон нєбал дєн, єз лєгмар дєн! Хъодигонд дєи мє адємєй! Єнсувєрєн дин нє бєззун, Хачим! К є с г о н ц а у є й н о н. Усс! Игъосунцє нє... Дєу ка сдзєбєх кєна, уєхєнттє Кєсєги дєр разиндзєй! 108
Г у д з у н а. Хачим, єз фесафтєн, фал ду дєхе цємєн исафис? Єлдар дин дє муггаг ниццєгъддзєй! Кєсгон цауєйнон. Тєрсгє ка кєнуй, ме ’нсувєр, е гъєуама є фунуки бада! (Гудзунай е рагън фєххєссуй). Єрбацєунцє Ахъбад, фєсдзєуинє, тухгєнєг. А х ъ б а д (уєлтегъєй кєсуй гъєуєрдємсе). Кєсє, кєсє, Пшемахо, дєлє мє тоггинти гъєуи циренмє — е цєститєн хуасєй хуєздєр єй. Фєсдзєуинє. Кєдєй цєрун, — ауєхєн рєсугъд нивє нєма фєййидтон! А х ъ б а д. Єфсад бабєй мулкбєл саринцхатау ма фєххєлєф кєнєнтє! Ескємє ести нимєхст ку ссерон — хатир ин нє уодзєй. Кємєн ци ’мбєлуй, уой ба син мєхуєдєг байуардзєн. Фєсдзєуинє. Уомєй ма тєрсє, мє цитгин єлдар! Цидєриддєр нє къохи бафтудєй — дє цєстити рази уодзєнєнцє. Хуцауєй боз, хъусхє Дигорєн фур тєссєй сє мулк єгасєй бафєс- фєд кєнун нє бантєстєй. А х ъ б а д. Мулк... Єз ци агорун, уой аргъ єгас Дигоргоми дєр мулк нєййес. (Єхсаргард нсласта.) Пшемахо! Ци гъєуаггин єй аци єхсаргард? Фєсдзєуинє. Хъирими хан дин Стамбулєй ке ’рбаласта, е гъєуама ци гъєуаггин уа? Уєллєгъи, Цецени дєр ахуєн єхсар- гард некємє ес! А х ъ б а д. Єппундєр нецємєн бєззуй, — фагустємє ’й ра- гєлдзє, єндєр. Фєсдзєуинє. Гириз кєнис, ме ’лдар? А х ъ б а д. Нє гириз кєнун. Ду ба, курмє гєлєу, єппундєр неци лєдєрис! Аци єхсаргард е ’донуг цалинмє мє тоггинти тогєй басєтта, уєдмє тохєнгарзбєл нимад нє цєуй! Мє фиди тог ма райсон, уотемєй раздєхон?! Фєсдзєуинє. Хор хуєнхтємє єркъолє ’й. Ами єхсєве- уат єркєнианє, фал дигорєнттє єхсєвє сайтєнттє фестунцє, цєстє сєбєл нєбал фєххуєцуй, кард сє нєбал фєккєрдуй, фат сє не ’ййафуй... А х ъ б а д. Дє фєндє? Фєсдзєуинє. Нєхе Кєсєги зєнхємє не ’хсєвеуат бахєссєн, исон сєумєраги ба — нєуєгєй ємпурсгє ардємє. Уацари нємє ци дигорон єрбахаудтєй,е дєр кєд исонмє єхе єрлєдє- ридє. Не знаг єхе кєми нимєхсуй, уой зонунйау єй. Кєд коммє нє кєса, уєдта ’й бадзєбєх кєндзинан къумух кардєй. А х ъ б а д. Есун дин дє фєндє. Фєсдзєуинє. Зонги хузєн мємє фєккастєй... Сє ном- дзуд цауєйнон Гудзуна ма разиннєд? А х ъ б а д (тухгєпєгмє). Ци фєцєй, ами ’й ує хєццє ку ниууагътон? Тухгєнєг. Хачим мє тегъємє рарвиста, гъєдрєбунтємє, дан, дє цєстє дарє. Нє зонун, ци фєцєнцє... А х ъ б а д. Гєстє! Єрбауайуй гєс. 109
Г є с. Дзурдтай нємє, єлдар? А х ъ б а д. Кєми ’нцє Хачим єма дигорон? Г є с. Дигорони Хачим е рагъи фєххєссуй. А х ъ б а д. Кумє? Г є с. Ирєфєрдємє. А х ъ б а д. Цємєн? Г є с. Хачим уотє, Ахъбад, дан, дигорони бєрзонд билєй донмє гєлдзун кєнуй. Фєсдзєуинє. Гадзирахат! Уайтагъддєр єй мє зєрдє зудта! Хачим — Дигори єлхєд куй! Гудзунай ервєзун кєнуй! А х ъ 6 а д. Єнаккаг! Фєсдзєуинє. Єз ба дин ци кодтон, мє цитгин єлдар? А х ъ б а д. Ду мин ракєнун кодтай Хачими! Фєсдзєуинє. Єз хуєздєр єнгъєл... Сирди фидєй уєлдай неци хуєрис... Ахъбад (гєстємє). Кенє Хачими дигорони хєццє ами єрбаллєуун кєндзинайтє, кенє ба ує рахез гъостє лух уодзє- нєнцє! Тагъд — тъєбєртт! Еу усми фєсте дуує єфсєддони єрбакєнунцє Хъасболати, є хорх- бєл — архъан. Є дарєс — скъудтє, є цєсгомбєл — тогєрхємтє. Бєрєг єй, тох ке кодта. А х ъ б а д. Аци хъурройи ба кєми єрахєстайтє? Єфсєддон. Гъєдєй є гъєр райгъусидє, «Дзуле, Дзуле», зєгъгє. Мах дєр имє багъузтан, архъанєй єй єрахєстан. Мєнє є топ, єхсаргард єма хъєма. А х ъ б а д. Дє ном? X ъ а с б о л. Хъасбол. А х ъ б а д. Мєн марунмє гъавтай? X ъ а с б о л. Нє, нє! Хуцау бахезєд! Єз Дзулей агурдтон... мє уарзон... мє уоси... Хєлхъойи цидєр фєцєй... А х ъ б а д. Нє дєбєл єууєндун. Єгєр ефтонг адтє тохєнгєрзтєй. X ъ а с б о л. Гъєди берєгъ дєр фєууй. А х ъ б а д. Мєн хузєн берєгъ? X ъ а с б о л. Нє, нє, єлдар, ард дин хуєрун Хуцауєй! Фєсдзєуи нє. Дигорєн ба цєй Хуцау ес? Аргъєуттє дє уосєн кєндзєнє, кєд ма ’й цєстєй фєййинай, уєд. А х ъ б а д. Ци ин кєнєн? Фєсдзєуинє. Бєхи къєдзелєбєл єй хєр-хєрєй — Кєсєгмє. Фагус хафдзєй, уєдта ’й Стамбули цагъайрєгти базари хъєбєр хъазар аргъбєл ниууєйє кєндзинан. Ахуєн къоборбєл, мє нимадєй, берє дзоргутє уодзєй. X ъ а с б о л (уєраги сєртєбєл єрхаудтєй). Хатир! Хатир! Байгъосетє мємє! Цитгин Кєсєги єлдар! Дє тоггин Темур-Алсахъ мєнєн дєр тоггинєй уєлдай нєй. Мє курдуати бадєг кизги мин есуй! Є сєр ин разелун кодта, єма Дзуле мєнєй ралигъдєй гъє- дємє. Иур дєр уой агурдтон! Темур-Алсахъєн уой хатиргєнєн нєййес! Фадат мин радтє, рауадзє мє, єма дин є сєр єрбахєс- дзєн, є гъар тог ма тъинггай тєдздзєй, уотемєй. Ард дин хуєрун. Ахъбад єма Фєсдзєуинє ходунцє. 110
X ъ а с б о л. Цєбєл ходетє? Фєсдзєуинє. Дєуєй єндєр цєбєл раходєн, уєхєнєй ами неци ес, дигорон тускъа! А х ъ б а д (єфсєддонтємє). Рандєй кєнтє. Дзєбєх єй сбєс- титє кєнетє. Єфсєддонтє фєккєнунцє Хъасболи. Райгъусуй гъєр. Єхсаргєр^ти цъинк-цъинк. Мєлєтдзаг гъєрзун. А х ъ б а д. Е ба ци дзахъула єй? Єфсєддон (кеутє-меутєгєнгє єрбацєуй. Є кьохи — куййи сєр). Єлдар... дє дзурд дин исєнхєст... Еци куййи нивгарс- тон... Темур-Алсахъ... Єрбалєгарста... Цалдєрей рамардта... Ахъбад, Фєсдзєуинє (сє дамоацатє фелвастоицє. Еумсе). Кєми *й? Єфсєддон. Єрр... байсавдєй... (Єрхауй. Рамєлуй.) Райгъусуй бєхи уаст. Фєсдзєуинє. Е Алсахъи бєх єй! Уой уаст єй! Дє фиди мєлєти бон дєр уотє уаста... А х ъ б а д. Мє фиди кой ма кєнє, уой Алсахъ нє рамардта, фал сумах! Уойбєрцє єфсадєй єлдари нє багъєуай кодтайтє еу лєгєй. Фєсдзєуинє. Е лєг нєй, сайтан єй. Райгъустєй бабєй бєхи уаст. Ахъбад єма Фєсдзєуинє єгуппєгєй лєуунцє. А х ъ б а д. Рагъєр кєнє єфсадбєл. Єртумугъ уєнтє нє алли- фамбулай. Фєсдзєуинє (хєтєлєй нтщагъта, уєдта гъєр кєиуй). Єфсад! Нє фалєнбулай риндзитє, єрбацєуєнтє єрахєссетє! Райгъусуй бєхи уаст єндєрєрдигєй. А х ъ б а д. Цєбєл зир-зир кєнис? Фєсдзєуинє. Ка? Єз?.. Уазал уахъєз рагъазта. (Єхе- цєн.) Темур-Алсахъи цєститє еу хат ку фєййинисє,уєд дємє ба- кєсинє. Т е м у р-А л с а хъ (гъєдєй). Ахъбад! Гъєу цємєн басугътай? Дє тоггин еунєг єз дєн. А х ъ б а д. Ду дєр ми нє раервєздзєнє. Т е м у р-А л с а х ъ. Раст зєгъис. Мєхе къахєй дємє єрцуд- тєн. А х ъ б а д. Иуазєг — Хуцауи иуазєг. Табуафси, бафусум кєнє. Т е м у р-А л с а х ъ. Цєун. Кєд дє дє фиди тог райсун фєн- дуй, уєд єй єд кадє райсє. А х ъ б а д. Зєгъє дє фєндє. Т е м у р-А л с а х ъ. Тох лєгєй-лєгмє. Ахъбад фегуппєг єй. Кєсуй Фєсдзєуинємє. Фєсдзєуинє. Исаразиуо! Куддєргъєдєйразинна, уотє ’й тускъай мард єрбакєндзинан. 111
А х ъ б а д. Сау лєги миує мин кєнун кєнис? Єлдари тог нє фєхходуйнаг кєндзєн! Фєсдзєуинє. Тєрсгє дин кєнун... Фал ку нє сарази уай, уєддєр ходуйнаг кєнис... А х ъ б а д. Темур-Алсахъ! Ємсєр нє ан, єз єлдар, ду ба — сау лєг! Куд мє хуєцун кєнис дє хєццє? Т е м ур-А л с а х ъ. Дє тухгєнгутєй дин уєдєйти авд рамард- тон. Мабал мин цєгъдун кєнє дє адєми, беретє си єнєбари, дє тухеуєгєй єнцє ами. Тєрегъєд єнцє. Дє ездони номєй дє тєп- поддзинадє ма нимєхсє — де ’фсади цєсти дєхе бунмезєй ма рав- десє! А х ъ б а д. Єфсад! Еци єнаккаг дигорон куййи єрахєссетє! Т е м у р-А л с а х ъ. Мєн неке єрахєсдзєнєй, єлдар, фал дєхуєдєг дє ахєст! А х ъ б а д. Уой 6а мин ци хонис, цъамар? Т е м у р-А л с а х ъ. Мадта дє сєрмє ка єрзєболєй, еци бєласи къалеумє скєсє. Ахъбад бєласи къалеумє скастєй. Фєццудєй топпи гєрах, єма къалеу Ахъбади сєрбєл єрхаудтєй. Т е м у р-А л с а х ъ. Уинис, єлдар, листєг къалеу ка раргъавта, е дин дє фєтєн реу дєр раргъєвдзєй. Фал єз лєгмар нє дєн. Фєсдзєуинє. Топпи кєсєнєй дє єрахєста дє тоггин, некєцирдємє бал дин ес ракъахдзєф кєнєн. Исарази уо. Уацари ке райстан, еци дигорон имє єцєгєй дєр мєстгун єй. Уой къохєй ку бацєуа не знаг, уєд дє кадєбєл къєм нє рабаддзєй. А х ъ б а д. Мєн уодєгасєй гъєуй! Фєсдзєуинє. Хуарз. Дигорон ин є рахез цонг раморє кєндзєй дамбацайєй. А х ъ б а д (гъуди кєнуй). Єфсєддонтєй нин еске нє хинє ку балєдєра... Фєсдзєуинє. Неке. Мєбарєуадзєгъуддєгтє. (Фсеццєуй.) А х ъ б а д. Рацо, куййи фурт, есун дин дє фєндє! Т е м у р-А л с а хъ. Ард бахуєрє дє фиди ингєнєй! А х ъ б а д. Ард хуєрун мє фиди ингєнєй. Къотєрти аууон фєззиннунцє Xъасбол єма Фєсдзєуинє. X ъ а с б о л. Нє дє фєссайдзєн! Рахсє дамбаца. Ф є с д з є у и н є. Ку фєссайай — къуєрей фєсте хъадаманти Стамбули устур базари уєййаг фиртонєй балєудзєнє. Куд дин загъ- тон, уотє ку бакєнай, уєд дє гъар хєдзарє... Уогє ма дин цєй хє- дзарє ес. Гъо, сєребарє уодзєнє — ард дин хуєрун хъуранєй. Е єндєр гъуддаг єй. Е ’хсаргард ку сласа, уєд єй багєрах кєндзєнє. Ма фєг- гуз уо — рахез цонг! Єз ба дє фєсте лєудзєн — куддєр уєлдай змєлд скєнай, уотє дин дамбаца дє тєккє сєрбєл фєккєндзєн! Хъасболатмє Фєсдзєуинє дамбаца равардта, єхуєдєг ба ин є сєрмє дамбаца даруй фєстєрдигєй. Алсахъ гъєдєй рацудєй, Ахъбади комкоммє с-ерлєудтєй. Ємласт искодтонцє се ’хсаргєрдтє. Еци рєстєги Хъасбол єхе реубєл ниццавта дамбаца. Рамєлуй. Фєсдзєуинє бахста Алсахъи, фат исєм- балдєй є рахез цонгбєл, е ’хсаргард єрхаудтєй. Дуккаг хат єй бахста Фєсдзєуинє — є къахбєл исуадєй фат. /Ерхауй. 112
Ахъбад. Ка ’й еци цъамар куй! Єносмє мин ка фєхходуйнаг кодта мє уездони ном? Фєсдзєуинє (къотєрти астєуєй раласуй є къахєй Хъасболи). Мєнє аци куй, сєхе дигорон. Хъасбол цидєр хуннуй. Темур-Алсахъ, дан, мин мє уоси хєццє хєтуй! Єма ’й єваст багє- рах кодта. Єз дєр ин є тєккє сєрбєл дамбаца ниццавтон! А х ъ б а д. Мє тоггин дє, Алсахъ, фал дин ард хуєрун: дєу цонгбєл ци фат исємбалдєй, е мє кадєбєл дєр исємбалдєй. Нур ба къурцдзєвєни бахаудтєн: цєф лєгмє мє къох не сесдзєн, уа- дзєн ба дин нєййес. Уодєгасєй дє Кєсєгмє ласун! А л с а х ъ (исистадєй, е ’хсаргард є галеу къохєй исесуй). Єлдар! Сау лєг мєн худтай, фал сау лєг дєхуєдєг разиндтє. Хийнєкєнун дєр ку нєбал арєхсетє фур тєссєй! Дуує фєстаг єхсти мєнбєл сємоалдєнцє, фиццаг єхстєй ба мадта Хъасболи рамардтайтє! Єлдар, мєнєн рахезєй галеуєй уєлдай нєййес! Хує- цєн! А х ъ б а д. Еци ходуйнаг не ’рхєсдзєн мє сєрмє! Цєф лєгмє мє кард не сласдзєн. Дєлє дин еци куййи сєр дє хъурбєл ниб- бєтдзєн єма дє бєхи къєдзелєбєл Кєсєгмє фєлласдзєн! А л с а х ъ. Фєттарстє, Ахъбад! Єфсонє дин фєцєй! Дєхе гъєуай кєнє мадта! Тохунцє єхсаргєрдтєй. Фєййаууон єнцє. Фєсдзєуинє (фєззиннуй). Єфсад, ардємє! Фєдес! Темур-Алсахъ нє ниццагъта. Ахъбади сєр рахаун кодта! Фєдес! Т е м у р-А л с а х ъ (фєззиннуй, басоруй Фєсдзєуини). Хуарз фєсдзєуинє є хецауи еунєгєй нє фєууадзуй. Цо є фєдбєл! Фєсдзєуинє. Барєн! Барєн! Еунєгдзурд! Гу... Г}’дзуна... Т е м у р-А л с а х ъ. Гудзуна? Кєми ’й? Фєсдзєуинє. Идими... идими... Ме ’взаг мє коммє нє кєсуй... Гудзунай єз фєййервєзун кодтон... Хачими хєццє кєнгє єнсувєртє ан... Фєстегєй тухгєнєг єрбагъузуй Алсахъмє. Є фєсонти ин арц нисса- дзуй. Алсахъ рамєлуй. Фєсдзєуинє. Є, дигорон цъаммар куй! Дзєбєх дє расайдтон! (Рєхуайуй Темур-Алсахъи мард хъємайєй.) Єфсєдтє! Мєрдтє сєхе бєхтєбєл євєргє ’ма ледзгє аци єлгъист бєстєй! Фезмєлетє, єризєрєй! Тухгєнгута сє мєрдтє фєххєссунцє. Темур-Алсахъи мард — еунєгєй. Єрталингє ’й. Мєйє хонхи бекъєй сзиндтєй єма сценє срохс кодта. Єрбацєуй Д и г и з а. Д и г и з а (єрбадтєй, Темур-Алсахъи сєр є гъєбеси бакодта, є дзиккотє ин фасуй, є цєсгом ин дауй є къохтєй). Алсахъ, цємєннє мємє ракєсис? Мє фєййинун дє нє фєндуй? Зонун єй, зонун єй, барєй мємє нє кєсис, барєй мємє нє дзорис — мєстмарєн мє кєнис... (Гъарєнгє кєнуй.) Ує, мє цєугє мєсуг, мє лєугє хонх є бунтєй нирреза! Дзиуарвєсхъє, нарєгастєу, гурведауцє, саги сесбєл амад к ’адтєй! Сау лацин, бор уарий, є бу- натєй рахъан уа! Дє бєх хуєдидонєй ниффардєг уа! Дє уорс 8 Малити Васо 113
дзоги фєсте хєтунєй ма бафсєдай! Ує, дє фиййаулєдзєг дзоги кєронмє сагъдєй байзайа! Ує, дє Дигори хай дзєгъєлєй бай- зайа!.. X о р: Темур-Алсахъ, Темур-Алсахъ, Нур дин и кизгє єнє хахъ Уєлмард игон кєнуй є уарзт. Фал цємєн адтє ду хеваст? Ду фудєнєнги Дигизай Фєсвєд иронхи ниууагътай... Фал е не ’сфєлхєдтєй уєддєр, Даруй гъєбеси нур дєу сєр. Єнцє зєрдитє муггаггай, — Цєй, гъаст ма ’рхєссє, о кизгай... Дигиза фиййаугардєй єхе рамаруй. Сценє фєтталингє ’й. Рохс ку ссодзуй, уєд разиннунцє уобайтє. Рацєуй Геуєрги. Г е у є р г и. Тундзуй Ирєфмє Хєзнидон. Уинуй фалдзоси и бєлццон Еу къуар уобайтє гъе нур дєр, — Сє еу иннетєй єй хуєздєр. Уой медєг арфи дууемєй, Хєрнєгъ єрцєнцє, уотемєй Нур Дигиза єма Алсахъ Еумє лєуунцє єнє халхъ. Цєруй сє хєццє калм-зєрин Цєрдєг, гъиггаг єма зєрдгин... Ескєд хебари кєд тєрхъос, Телгєй фєйнердємє є гъос, Хєстєг уобаймє єрцєуй, Уєд калм фєдеси скъот кєнуй, — Єваст нисхъєтєгуй и сирд, Тєссєй нийдайуй е лєуирд. Ємбєрзєн Кєрон 2001 анз, феврал—мартъи
*в(ШШ)б» ЦАГЪАЙРАГ Дыууєактон трагеди АРХАЙДЖЫТЄ: Паддзах Уєлхез Сослан Зєринє Цагъайраг Зєриат Саг Нєуєг Єдарц Айуан Дыджызє Фидиуєг А ц є м є з Боренє Дзанхъєлиц Уазєфтинє - 60-аздзыд — йє фырт, 20-аздзыд — йє чызг, 17-аздзыд — 25-аздзыд — єндєрг, йє хо, 7-аздзыд — єфсады фєтєг, 50-аздзыд - 20-аздзыд — 35-аздзыд — 40-аздзыд - 80-аздзыд — 40-аздзыд — 20-аздзыд — 20-аздзыд — 35-аздзыд — 17-аздзыд Тонагєнджытє, балхонтє, дуаргєстє, фєсдзєуинтє, Ахсахъ-Темыры єфсєддонтє. Архайд цсеуы Дєллаг Ас-Хъабаны бсестсейы 14-сем сенусы. ФЫЦЦАГ АКТ 1-аг архайд Ємбєрзєн байгомы размє. Уєрм. Цагъайраг — хъадаманты. Зєриат фєзыны. Цагъайраг. Ацы хатт цєй єрєгмє цыдтє, мє гыццыл хо? Зєриат. Бабайы сєр агурын, агурын, ємє йє нє арын. Цагъайраг. Кєугє ма кє, мє чысыл дзыкъуыла. Иумє йє агурдзыстєм ємє йє ссардзыстєм. Зєриат. Баба мын фєзєгъы, дє улєфтєй, дам, дє базонын, уынгє дє нє кєнын, мє сєр цалынмє ссарон, уєдмє, дам, мын уыныны фєтк нєй. Кєд, дам, искуы ныгєд єрцыд зєххы, уєд єй, 115
чи зоны, ємє ссарон. Фєлє йє кєд уєлєуыл куыйтє йе сырдтє бахордтой, йе стджытє та йын ныгєнєг нє фєци... Цагъайраг. Цом иумє, Зєриат, нє фыдмє. Иумє йын агу- рєм йє сєр. 3 є р и а т. Дєуєн мемє цєуєн нєма ис, Хуыцау дє нєма уадзы уєлион цардєй дєлион цардмє. Хъус, хъус мєнмє, мє иунєг єфсы- мєр, хъус лємбынєг: єрцєудзєн тыхы бон, Дунеты чи басаста, уый фєзындзєн махмє дєр. Уєллаг Ас-Хъабаны бєстє дєр, Дєллаг Ас-Хъабаны бєстє дєр арц ємє артєй бьгатыбын бакєндзєн, єфсєн- дзых бирєгътє ныццєгъддзысты дыуує бєстєйы адємы — сывєл- лонєй, зєрондєй никєуыл ауєрддзысты. Нє байзєддаг лидзєг фєуыдзєн, нє лидзєг — хауєггаг. Дєу єрцахсдзєни Тыхы хицау ємє дє фєрсдзєни: «Дє цєстытє дын скъахон єви дын де ’взаг йє рєбыныл ахауын кєнон?» Зєгъ-иу: «Мє цєстытє мын скъах». Єрбацєуы хъахъхъєнєг. Зєриат єрбайсєфы. Ємбєрзєн байгом. Паддзахы галуан. Уєлхез иунєгєй. Уєлхез. Змєст у дуне. Дурбынты Ахсахъ-Темыр ныддєрєн кодта Тохтємысы раздзєуєг єфсады, Хуссарєй єрбалєгєрды Тер- чы ’рдєм. Тохтємыс дєр йе ’фсад єрбангом кодта Каурай доны былтыл. Куыд уыдзєн сє фембєлд? Зєхх ризы Ахсахъ-Темыры койє... Зєхх ризы... Тохтємыс мє куырдта єртє мин барєджы Ах- сахъ-Темыры ныхмє. Минєй фылдєр ын нє радтон — мє цыфыд- дєр знаг, мє туджджын Уєллаг Ас-Хъабаны паддзах Армдар мын мє лємєгъ куы базона, уєд мын мє фєнык дымгємє ныддардзєн. Йєхєдєг Тохтємысы єфсадмє єртє мин барєджы суєлдай кодта, йє зєрдє йын єлхєны уыцы рувас, цємєй Сыгъзєрин Єрдонг мє ныхмє фєуа... Чи зоны, Тохтємысєн єххуыс кєнын нє хъуыди... Ахсахъ-Темыр куы фєуєлахиз уа, уєд... Нє,нє, Хуыцау ма зєгъєд... Фєлє цыма єппєт дуне басєттєг Єрдонгєн йє бындур змєлын райдыдта... Куыд уыдзєн, цы уыдзєн? Ме ’фсады фєтєг Саг тагъд- дєр куы раздєхид. Дыуує мин барєджы сєргъы йє дыуує азы размє арвыстон Византимє — йє паддзах Иоанн Фєндзєймаг Па- леолог мын балєгъстє кодта, осмєнтє йє цєрын нє уадзынц... Къєсєрыл фєзыны Ф и д и у є г. Ф и д и у є г. Бар ратт, мє паддзах! У є л х е з. Мидємє. Ф и д и у є г. Мє паддзах! Євирхъау хабар! У є л х е з. Дзур! Ф и д и у є г. Хурыхъєуыл дысон єхсєв чидєр арт бафтыдта... Уєлхез. Чи?! Ф и д и у є г. Тыхгєнджытєн сє сєртє басылыхъхъытєй тыхт уыдысты... У є л х е з. Хурыхъєу Уєллаг Ас-Хъабаны бєстєйы арєныл лєууы, уєдє арт уырдыгєй сирвєзт! Фєлє мє масты дымгє но- джы тыхджындєр фєцырын кєндзєн уыцы арт ємє йє баскъєф- дзєн мє туджджынты єлгъыст зєхмє! Ф и д и у є г. Арєнгєстє Уєллаг Ас-Хъабанырдыгєй змєлд нє бафиппайдтой... 116
У є л х е з. Уыдонєн дєр цы хъєуа, уый кєндзынєн, афтє фєлєууєнт! Ф и д и у є г. Кєд, мыййаг, Уєллаг Ас-Хъабаны бєстєйє не ’рбацыд фыдбылыз... У є л х е з. Банцай! Мє мастыл мын цєхх мауал кєн! Дєу хуызєн хєлиудзыхты стырзєрдєйє мє паддзахад бабын уыдзєн! Цєугє, ссар тонагєнджыты хицау Єдарцы. Євєстиатєй фєзы- нєд. Ды та Стыр мєсыджы сєрєй ныхъхъєр кєн, єппєт адєм дє куыд хъусой, афтє: «Уєллаг Ас-Хъабаны паддзах Хурыхъєуыл арт бафтыдта!» Ф и д и у є г. Цєуын! У є л х е з. Цєугє нє! Тєхгє! Фидиуєг ацєуы. Гадзрахатєй та рацыди цъаммар Армдар. Фарон Єдарц йє то- нагєнджытимє ныббырста , Уєллаг Ас-Хъабаны бєстєйєн махимє ємарєн чи у, уыцы хъєутєм. Знаджы фыдмитєн зынг ємє цир- хъєй дзуапп куынє дєттай, уєд сєрмє хизы. Уыцы стєры мє хис- тєр фырт Єнбалан уацары бахауд Армдармє... Фысы ’ргєвст єй ныккодта... Бєргє йє нє рауагътаин, фєлє паддзах йєхи туг ємє стєгыл куы ауєрда, уєд адємы разєнгард мынєг кєны, єфсады єхсєн єгъдау хєлын райдайы, єгъдау кєм нє уа, уый та ємбийгє кєны уырыйы марды хуызєн. Хєст райдыдтаид, фєлє Сыгъзє- рин Єрдонджы хан Тохтємыс йе ’фсад Уєллаг ємє Дєллаг Хъа- банты арєнтыл єрєвєрдта, кєрєдзи хъуын-хъис, дам, мауал хє- рут, кєрєдзи тых ма сєттут, цалынмє єфсєн Ахсахъ-Темыры ту- гєйдзаг аууон нє сєрмє нє сєфты хъєрццыгъайау зилы, уєдмє. Рєстєгмє нє бафидауын кодта. Фєлє Тохтємыс цємєй зоны, Армдар мєнгардєй мєнгарддєр кєй у! Йє ниат та фехєлдта. О, мє сабыр царды куырєт! Ивын дє хєстон фєлыстєй. (Ацєуы.) Фєзынынц Зєринє ємє Боренє хєстон дарєсты. Сє къухты — ехсытє. Б о р е н є. Зєринє! Ныр цытє кєныс? Бакєс-ма дєхимє — цы хуызєн дє!... 3 є р и н є. Ныууадз мє ды дєр. Мє бон дє нал у! Б о р е н є. Аххос мєн фєци! 3 є р и н є. Цємєн мыл ныххєцыдтє, мє бєхы мєнє ацы ехсєй куы надтон, уєд? Уый у мє худинаггєнєнг, євзєрст хор ємє йє цєкуыйє фєхастон мєхи армєй, уый та хєрєг разынд! Дугъы фєстаг єрцыди! Б о р е н є. Цєй фєстаг уыди, дыккаг бынат бацахстай. 3 є р и н є. Фидар хєц дє дыккаг бынатыл, тынг єхсызгон мє хъєуы! Нє уыдтай, чызджытє мыл фєйнєрдыгєй куыд худтыс- ты? Чи — сусєгєй, чи — єргомєй. Б о р е н є. Ничи дыл худти. 3 є р и н є. Нє, уыдон цин кодтой! Нє сє зонын? Б о р е н є. Дє бєхы аххос нє уыди. Йє размє, мєгуыр, цыдєр єнєхайыры къахт фєци, ємє йє риуыгуыдырєй зєхх хуым- гєнгє размє бахауд. Ды саргъєй расхъиудтай. Фєлє фєцарєхстє, ногєй йыл абадтє — ємє ма афтємєй дєр дыккаг єрцыдтє! Де 117
’фсургъы хуызєн єфсургъ нєй мах бєстєйы. Фатау — йє уад, йє гєпп — фєранчы гєпп, адєймагау — зондджын, саджы фисынтыл амад усгур лєппуйау — рєсугъд. 3 є р и н є. Кєс-ма амє! Усгур лєппуйы коймє йє цєсгом куыд ныррухс! Ємє мє бєхы хуызєн рєсугъд усгур та кєм федтай? Б о р е н є. Федтон... 3 є р и н є. Уадындзєйцєгъдєгєй ма зєгъай? Йє цагъдмє хъусгєйє зєрдєхъєрмттє кєныс... Дє уд цыдєр фєвєййы, дє къодах ма зєххыл сагъдєй баззайы. Б о р е н є. Мє уд... Мє уд мєн нє фєрсы... Фєтєхы уєлєрв- ты Ацємєзы уадындзы сыгъзєрин зєлты... Зонын, нє хъал усгур- ты хуызєн рєсугъд нєу, фєлє мєнмє уымєй рєсугъддєр ничи кєсы... 3 є р и н є. Хєлєг дєм кєнын, Боренє. Афтє чи уарзы. Уєдє мєнєн мє зєрдє цавєр дурєй конд у, йєхимє ємгєрон куы ни- кєй уадзы. Б о р е н є. Рєстєг нєма ’рцыди, Зєринє. Єндєр дє дє зєрдє фєрсгє дєр нал бакєндзєн. О Хуыцау! Куыд диссаг у уар- зондзинад... Зєрдє йєхи цыдєр диссаг пиллон артмє баппары, фєлє дзы куы ралидзай, уєд дє ноджы тынгдєр єлвасдзєн уыцы арт йєхимє. Дыджызє фєзыны. Д ы д ж ы з є. Кєм дє, уєртє чызг? Цы кодтам, цы ныл єрцыди? Адєм афтє куы дзурынц, дє къах дє бєхы бын фєци, гєлєхха... 3 є р и н є. ’Мє цы? Мєнє дын мє иу къах, мєнє — иннє. Д ы д ж ы з є (йє къухтєй сгары Зєринєйы къєхтє). Уєдє дын ницы уыди, мє боны рад? Уадындзы цагъд хъуысы уынгєй. Б о р е н є. Ацємєз... 3 є р и н є. Цу, цу, Боренє, кєннод дє уадындзєйцєгъдєгыл исты єрцєудзєн. Уый дєуєн цєгъды. Б о р е н є. Зєринє, ныр Дыджызєйы цур цытє дзурыс? Єз єнєуи дєр цєуинаг уыдтєн... Бахатыр кєнут. (Ацєуы.) 3 є р и н є. Баба кєм и? Д ы д ж ы з є. Дє фыд йє чемы нєй. 3 є р и н є. Цы кодта? Д ы д ж ы з є. Дысонєхсєв тыхгєнджытє бынты-быны сыгъд бакодтой Хурыхъєу. 3 є р и н є. Цавєр тыхгєнджытє? Д ы д ж ы з є. Цы дын зєгъон, нанайы хур, Уєллаг Ас-Хъаба- нєй, дам, єрбацыдысты. 3 є р и н є. Йє ниат фєсайдта Армдар! Тохтємыс сє куы фидауын кодта, уєд ыл баба куыд баууєндыд, йє мєнгарддзинад ын иу ємє дыуує хатты куынє бавзєрста!.. Д ы д ж ы з є. Мє-гъа... Арєнгєстє афтє, Уєллаг Ас-Хъаба- нырдыгєй, дам, ницы змєлд уыди... 3 є р и н є. Ницы! Ницы! Хъєу сайтєнттє басыгътой! 118
Д ы д ж ы з є. Сайтєнттє дєр басудзынц... 3 є р и н є. Дыджызє! Авдєнмє аргъєуттє кємєн кодтай, уыцы сывєллон ма мє єнхъєлыс? Ды цу, єз та бабайы фенон. (Галуаны иннє хатєнмє бацєуы.) Д ы д ж ы з є. О ме Скєнєг Хуыцау! Фыдбылызєй нє бахиз, хєст ма рауадз. Уымєй стырдєр бєллєх нєй а дунейыл. Хъалтєн та ницы уыдзєн, фєлє мєгуыр адєм бабын уыдзысты... (Ацєуы.) Єрбацєуынц Є д а р ц ємє Дзанхъєлиц. Є д а р ц. Ничи ує базыдта? Кєд исты фєд ныууагътат ує фєстє? Дзанхъєлиц. Фєд та куыд нє ныууагътам! Хурыхъєуы фєнык! Уєдє йє нє дзыппыты рахастаиккам? Є д а р ц. Дє дзыппыты цы рахастай, уый дєр фендзынєн. Дзанхъєлиц. Хурыхъєуєй цы ратєлєт кодтам, уый иууылдєр дє цуры єркалдзыстєм. Є д а р ц. Иууылдєр? Дзанхъєлиц. Ды стєрєй цы мулк єрбантой кєныс, уымєй паддзахєн йє кєцы хай бавдисыс? Є д а р ц. Єз єз дєн, ды та чи дє? Дзанхъєлиц. Хорз, хорз, мє хицау, ницы дын басусєг кєндзынєн. Сыгъзєрин, євзист, хєцєнгєрзтє — єндєр нє ницы хъуыди. Є д а р ц. Тонагєнджытєн зєгъ: кєд ма сє се ’взєгтє хъє- уынц, уєд сє дарын базонєнт. Мє фєндтє Хъабаны ивылд донау єнєкъуылымпыйє цєуынц сє нысанмє — уєртє уырдєм. (Амоны паддзахы бандонмє). Дзанхъєлиц. Ды... паддзах?! Дєхи дєр сафыс ємє мєн дєр. Уымєн гєнєн нєй! Є д а р ц. Гєнєн цємєн нєй, уый мє фыны дєр мєхимє ємгєрон нє уадзын. Ис, Дзанхъєлиц, ис гєнєн. Бєстє — змєст, хєст ныггуыпп ласдзєн. Ахсахъ-Темыр дєр уєдє єнцад кєм бад- дзєн. Паддзахы хистєр фырт Ємбалан — мард. Дєу хинєй ба- хаудта уацары. Дзанхъєлиц. Єз дєу дзырд єххєст кодтон! Є д а р ц. Куыд загътай? Кєй дзырд єххєст кодтай? Дзанхъєлиц. Дєу... Є д а р ц (йе ’хссерфарс ын цєвы). Кєй дзырд єххєст кодтай? Дзанхъєлиц. Мєхи... Мєхи дзырд... Є д а р ц. Уєйгєнєг — мє емынє. О, ємє цы дзырдтон? Паддзахы бындар Сослан дєр иу ахєм стєры йе та хєсты хъєба- тырєй фємард уыдзєн. Паддзах Уєлхез йєхєдєг дєр афтє... Йе та фыднозт бакєндзєн ємє нал райхъал уыдзєн. Нозтмє йє бєт- тєнтє тоны. Дзанхъєлиц. Єгєр авнєлдтай, мє хицау!... Є д а р ц. Хъєрєй ма дзур, науєд дє фєсдзєуинтє фехъус- дзысты ємє дын дє корто михыл єрсадздзысты. Єфсады фєтєг — Саг! Сєрджын саг! Гъеуый у мє уоны сау мигъ. Уый лєууы мєнєй паддзахы бадєны єхсєн. Фєлє йын исты амал кєндзынєн... Ємє уєд єрызайдзысты паддзахы бындурыл... (Дзанхъселнцы хъусы.) Чи? 119
Дзанхъєлиц. Нє зонын. Є д а р ц. Чи? Дзанхъєлиц. Омє йє єз цємєй зонын? Є д а р ц. Де ’хсєрфарс дєуєй зондджындєр у, уый дын єй ныртєккє дє хъусы ныззардзєн. Чи? Дзанхъєлиц. Ды. Є д а р ц. Ємє? Дзанхъєлиц. Йед... А-а! Єхсин Зєринє! Є д а р ц. Уыныс, єз дын ницы загътон, дєхєдєг мын радзырд- тай дє сусєг фєндтє. Д з а н х ъ є л и ц. Єз та, єз, мє хицау? Єз цы фєуыдзынєн? Є д а р ц. Бєхгєсєй хафдзынє. Дзанхъєлиц. Мє лєггад, мє хъиамєттє нымады нал сты? Є д а р ц. Бафидыдтам. Єфсады фєтєг — Дзанхъєлиц! Дзанхъєлиц. Мє цард нывонд дєуєн, мє паддзах! Єрбацєуы паддзах Уєлхез. Єдарц, Дзанхъєлиц (иумє). Рухсуєддєбон, нєпаддзах! Уєлхез. Рухс нєу мє бон, хур мыл скєсєнєй сєнтсауєй скєсы. Арвгєрєтты сєуєхсид ємє зєрєхсид мє фырт, мє хєс- тєджытє, мє адємы туджы лєсєнтє сты. Цъаммар Армдар Тох- тємысєн цы ниат радта, уый фехєлдта, Хурыхъєуыл бандзєрста! Є д а р ц. Мє паддзах. Єгєрон у дє маст. Фєлє уымєй єгє- рондєр у дє тых. Дє иунєг дзырд, дє къухы єнгуылдзы иунєг змєлд — ємє де ’фсєддонтє єфсєн фєттау нынныхсдзысты не знаг, нє туджджыны цъаммар зєрдєйы! У є л х е з. Єууєндын дыл, бєгъатыр Єдарц! Иу ємє дыуує хатты ном не скодтай дє паддзахєн. Фєлє ме ’фсєддонтє рєст- дзєвин фєттє цємєй фестой, уый тыххєй хъєуы рєстдзєвин уынаффє. Гъеуымєн дєм фєдзырдтон. Дє уынаффє! Є д а р ц. Мє паддзах, хуыздєр уаид, Єфсєддон Уынаффє євєстиатєй куы єрємбырд кєнис, уєд. У є л х е з. Єфсєддон Уынаффєйы размє мєн фєнды дєумє байхъусын. Є д а р ц. Мє паддзах! Мє мєгуыр зондыл кєм єрвєссыс, уым зєгъын мє фєнд. Єфсад йєхи цєттє кєнєд хєстмє. Єз та уал мє тонагєнджытимє балєбурдзынєн нє арєнтєм єввахс Уєллаг Ас-Хъабаны хъєутєм. С о с л а н къєсєрєй єрбахызт. С о с л а н. Стєры раздзєуєгєй цєуын мєхєдєг! У є л х е з. Гєдзє дєм куыд нєй, лєппу! Мє фєнд нєма срє- гъєд. (Єдарцмє.) Дзур. Є д а р ц. Не знєгтє сєхєдєг куыд бакодтой, мах дєр сын уый бакєнєм. Нє цєф єруайдзєн хъєздыгдєр хъєутыл. Судзгє, маргє. Сє мулк, сє фос сын нєхирдыгєй фєкєндзыстєм. Уый нын феххуыс уыдзєн єфсад хуыздєр бацєттє кєнынмє — стонг гуыбын хєстонєн нє бєззы. Армдары адєм цємєй фєсєргой уой, сє ныфс асєтта, уый тыххєй єгъатырдзинадєй хуыздєр хос нєй. Нєй ауєрдєн сывєллєттыл дєр. 120
У є л х е з. Бєззы дє уынаффє. Кєд уыдзыстут стєрцєттє? Є д а р ц. Ратт мын, мє паддзах, ємгъуыдєй дыуує боны. У є л х е з. Дыуує боны! Фылдєр — нє! Армдар хєст йєхєдєг куы райдайа, уєд уый махєн пайдадєр у: Тохтємыс дєр дзы буз- ныг нє уыдзєн, нє сыхаг адємтє дєр! С о с л а н. Баба! Єнусон авдєны сывєллон дє хъєуы єви хєс- тон лєг? У є л х е з. Цы дє фєнды? С о с л а н. Тонагєнджыты раздзєуєгєй мє рауадз! У є л х е з. Тонагєнджытєн ис хицау, лєууы дє цуры. С о с л а н. Уєдє хуымєтєджы єфсєддонєй цєуын стєры! Є д а р ц. Хицау Сослан, хуыздєр уаид, куы баззаис... Ємбала- ны мєлєт мєхицєн никуы ныххатыр кєндзынєн. Дєуыл ма исты куы ’рцєуа... С о с л а н. Дєу ничи фєрсы! Паддзах Уєлхез! Дє цуры дє фырт нє лєууы, фєлє де ’фсєддон! У є л х е з. Лєг дє ємє дын дєттын лєджы бар. С о с л а н. Мє лєджы бар исгє у єрмєст мє цирхъ ємє мє зондєй, Баба. У є л х е з. Уый лєджы дзуапп у. Уєхи цєттє кєнут стєрмє. Єз та уе ’рбаздєхтмє бєстєйыл єрзилон, базонон адємы зєрдє- йыуаг, єфсєддонты уавєр. Хєсты арт ссыгъди нє тєккє къєсєрмє! Ємбєрзєн 2-аг архайд Паддзахы галуан. Уєлхез иунєгєй. У є л х е з. Куыд єрєгмє цєуынц тонагєнджытє, къуырийє фылдєр куы рацыди, стєры куы ацыдысты, уєдєй абонмє... Мє кєстєр, мє иунєг бындарыл ма исты куы ’рцєуа, уєд мє галуаны бындур фехєлдзєн, бабын уыдзєн мє паддзахад... Стыр Иунєг Хуыцау, дє цєст мын ма бауарзєд ахєм євирхъау бєллєх! Єдарц бєгъатыр лєг у, хєсты — хин, къуырцдзєвєны — амалджын, кєд нє бауадзид ме стєрдзауты знаджы марг хєлуарджы тынты баха- уын. Мад-єхсин нє баурєдта йє хистєр хъєбул Ємбаланы сєфт, йє фєдыл ацыди мєрдты бєстєм. Баззадтєн Сослан ємє Зєри- нєимє, бирє мє уарзынц, єз сє ноджы фылдєр )’арзын, фєлє мын мє сагъєстє, мє хъуыддєгтє сє зєрдємє хєстєг нє исынц, ємє сау хъєды халонау иунєг дєн. Цыдєр мє уромы, єндєр хъєдмє ацєуин ємє бирєгъау ниуин. А дунейыл мын ницыуал баззад мє туг райсынєй фєстємє. Хєст, тагъддєр хєст! (Дуры- нєй уадзы спнонмсе ронг.) Уастырджи, Никкола, мє бєлццєттє — ує уазєг, ує фєдзєхст! (Нуазы.) Ронг дєр мын мє зєрдєйы рыст нє сабыр кєны. Цы фєци уыцы фєлхєрст Айуан? Кєд мє аир- хєфсид йє гъєла дзєнгєдайє, ємє мє сагъєс фєрогдєр уаид... А й у а н (кьєсєрєй єрбахызт). Мєнє дєн! У є л х е з. Єрцардтай мє, хєрзчъепп! А й у а н. Паддзах, рагон таурєгъ єви нырыккон? У є л х е з. Цы хин та єрхъуыды кодтай, бынтыхуымгєнєг? 121
А й у а н. Мєнєй бындєрты чи хуым кєны, ахємтє дєр ис. Дє галуаны бындур дын уырытє куы скъахой, уымєй тєрсгє кєн, фєлє єдас та єппындєр ма у. У є л х е з. Мє ехс! А й у а н. Цавєр ехс? У є л х е з. Дєу кємєй фєнємын, уый. А й у а н (кєцєйдєр зєлдаг хєцънл єрбадавта). Гъа, мє паддзах!.. Єгєр ма ныццєв, мє буар хєрєджы цармы хуызєн имо- нау у, ємє стєппєлттє уыдзєн! У є л х е з. Тєхуды, дє цєсгомы цармєй дыуує дзабыры ба- дар! А й у а н. Дє зєриндаг концарыхътє та — мєн! У є л х е з. Ехс! А й у а н (ехс єм дєтты). Гъа, гъа!.. Дєхи дзы єгєр ма ныццєв, мє паддзах. У є л х е з (рог къєрццытє кєны Айуаны). Кафгє! А й у а н (єнєбары кафы). Уауу! Ацы цєф — мє гъєла сєры мызд, ацы цъыкк — мє дзєгъєлдзур євзаджы мызд, ай та — мє зєрдє сєгъы сыдзы хуызєн гом кєй у, уый тыххєй, гъеуый та — мє куырм паддзахєн йє цєстытє кєй дзєбєх кєнын... У є л х е з (ехс фехсы). Куыд загътай? Фесєф! Айуан фєлидзы. Фєстємє раздєх! А й у а н (єрбаздєхти). Мєнє дєн! У є л х е з. Цавєр таурєгъ ракєнынмє мын хъавыдтє? А й у а н. Уыцы таурєгъ рагон дєр у, нырыккон дєр. У є л х е з. Дзур! А й у а н. Зєронд хєрєг йє къєлєуєн фєдзєхста: искєй хуым- мє макуы бацу, дє рагъєй дын гєрзытє рауадздзысты; єхсєны хуыммє-иу бацу — цалынмє адєм кєрєдзимє дзурой: «Ды йє раз- дах», «Нє, ды йє раздах», уєдмє ды дєхи дзєбєх бафсаддзынє. У є л х е з. Дє уыци-уыци цы амоны? А й у а н. Дє бынаты сбад, паддзах, ємє дын єй зєгъон. У є л х е з (йє бынаты сбадти). Дзур! А й у а н (йєхи йєм хєстєг байста, йє иу къухєй йє хъыдзы кєны, иннє къух та йын йє дзыппы ауагъта). Дзыгы-дзыгы... У є л х е з. Цы кусыс? (Худєгєй бакъєцєл.) Иуварс, гъєла быдзєу! (Айуан єй хъыдзы цы къухєй кодта, уый йын рацахста.) А й у а н. Паддзах! Хъыдзы дє чи кєны, уыцы къух уыныс, дє дзыпмє чи ныббырыд, уый та нє уыныс. Уый дын мє уыци-уыци! Дє алыварс кєй єрємбырд кодтай, уыдон дє сє рахиз къухтєй хъыдзы кєнынц, сє галиутєй та дын дє дзыппытє къахынц. У є л х е з. Фесєф! Єдарцєн зєгъдзынєн, ємє дє уый ныу- уєй кєндзєн Хазары базары! Уєвгє дєуыл йє къахсєрфєн хєцъил дєр ничи ратдзєн. Дымд-далагъан фєу! А й у а н. Цєуын, цєуын... (Дуаргєрон єрлєууыди.) Йед... Дє галуаны бын уєрмытєй иуы... Єдарцы коймє зєгъын. Цыдєр єна- хуыр цєрєгой дары цєгатварс уынгєг уєрмы. Саджы хуызєн у, ємє саг нєу, сєгуыты хуызєн у, ємє сєгуыт нєу, фєранчы хуы- 122
зєн у, ємє фєранк нєу, адєймаджы хуызєн у, ємє адєймаг нєу. Ноджы ма йє Єдарц дары хъадаманты. У є л х е з. Уый та цы диссаг у? А й у а н. А дунейыл диссєгтєй фылдєр цы ис? (Ацєуы.) У є л х е з. Кєд сєнттє цєгъды? Нє, йє цєстыты єрттывды йын бєрєгєй уыдтон хин ємє зонд... Уырытє... Мє зєрдєйы рыст мын кєд сисид, зєгъгє, уый мын єй фєтыхджындєр кодта. Ехсєй чи кєй надта? Уый мєн! Єрбайхъуыст уадындзтє ємє хєстон хєтєлты цагъд, бєхты къєхты хъєр. Адємы хъєлєба, хъєртє: «Паддзах Уєлхезєн єнусон кад ємє намыс!» У є л х е з. Єрбаздєхтысты! Хуыцау, табу дєхицєн. Къєсєрыл єрбахызтысты Є д а р ц ємє Д з а н х ъ є л и ц. Є д а р ц. Мє паддзах! Фарн бахизєд дє галуаны сыгъзєрин къєсєрыл! Бар ратт. У є л х е з. Мидємє! Мидємє! Мє цєстытє уєм куы ныуурс сты. Дзур! Кєм и Сослан? Є д а р ц. Сослан дєр зындзєн. У є л х е з. Дзєбєх, єнєнизєй раирвєзт? Є д а р ц. Йє сєрєй иунєг єрду дєр нє фєхъуыд. У є л х е з. Дзур! Єдарц. Паддзах! Стєры, демє ныхасгонд куыд уыдыстєм, афтє мемє єртєсєдє барєджы райстон. Ємбисєхсєв сын сє арєн- гєсты амардтам ємє бабырстам сє тєккє стырдєр ємє хъєздыг- дєр хъєу Донгєронмє. Ныццагътам, хєцынхъом чи уыди, уыцы нєлгоймєгтєн сє фылдєры. Нєхицєй дєр фєхъуыд єртиссєдз лєджы — рухсаг уєнт. Єрбатардтам сєдє уацайраджы — євзонг сылгоймєгтє, сывєллєттє, куыстхъом нєлгоймєгтє. Уыдонимє — хъєуы мулк ємє фос. Фєстємє здєхгєйє ныл Цыллє фєндагыл сємбєлд дзуттєгты хъєздыг чырє — Гуырдзымє сєудєджеры цыдысты. Сєхи сын ныппырх кодтам, сє чырє сын байстам — ссєдз теуайы цы фєрєзтой, уыйбєрц хєзнатє: сыгъзєринєй зєгъай, євзист, єрхуы дзаума. Зынаргъ хъуымєцты стыр тынтє, алыхуы- зон адджинєгтє... Дєхєдєг сє фендзынє, мє паддзах. Уєлхез. Дзур. Єз цы фехъусынмє єнхъєлмє кєсын, уый нєма фехъуыстон. Є д а р ц. Уый дєр фехъусдзынє, мє паддзах. Уацары райстам Дєллаг Ас-Хъабаны иунєг бындар Нєуєджы! У є л х е з. Ує, Хуыцау дыл йє бєллєх макуы єруадза! Уый єцєг у?! Є д а р ц (йє цнрхъ сласы). Мєнє мє цирхъ куыд єцєг у, афтє. У є л х е з (йє хьєбысы йє кєны). Єцєг?! Куыд, цы хуызы? Є д а р ц. Уєллаг Ас-Хъабаны ис къулыбадєг ус Ахиминє. Єлхєд мын у сыгъзєрин ємє зынаргъ лєвєрттєй. Нє бабырсты єхсєв Армдары фырт Нєуєджы єрбасайдта Донгєроны хъєумє йє уарзон чызг Уазєфтинємє. Ныр сє дыуує дєр дє къухы сты. У є л х е з. Єдарц! Стыр єгъдауы аккаг дє ємє дын стыр єгъдау кєнын. Уадз ємє єгас дуне дєр зона, Дєллаг Ас-Хъабаны бєс- 123
тєйы паддзах лєджыхъєд ємє єууєнкєн куыд аргъ кєны, уый. Цы мулк єрбантой кодтай, уымєн дєр, уацайрєгтєн дєр сє дє- сєймаг хай — дєу! Є д а р ц (йє зонгуытыл єрлєууыд). Мє паддзах! Єгєр мє буц кєныс. Єз єххєст кодтон мє хєстон хєс. Кєд иучысыл исты мє къухы бафтыд, уєд — дєу фєрцы. Де ’ууєнк, дє бардзырд — єрдын, єз — фат. Єхс мє, кєдєм дє фєнды, уырдєм — цырен- калгє нынныхсдзынєн знагєн йє тєккє зєрдєйы. У є л х е з (сыстын єй кодта). Фест, фест! (Дзанхъєлицмє.) Ды дєр мє рохы нє баззайдзынє. Дзанхъєлиц. Арфє кєнын, нє зынаргъ паддзах! У є л х е з. Ємє уєддєр уыцы лєппу кєм ис? Нєхионєй зєгъын. Є д а р ц. Йе ’мбєлттє йыл галуаны цур єрбамбырд сты. Дє бындар, паддзах, дє сыгъзєринхъулджын къєлєтджын кємєн ныу- уадздзынє — мин азы нын дзєбєх, єнєнизєй цєр! — уый стєры йєхи равдыста стыр єхсар ємє зонды хицауєй. Домбай! Дзанхъєлиц. Знєгты джебогътєй нє тарст, фєлє Уазєф тинєйы куы федта, уєд зєрдєхъарм фєци... Є д а р ц. Дє дзыхыл хєц! У є л х е з. Уадз єй дзурын. Куыд зєрдєхъарм? Дзанхъєлиц. Ома... йє рєсугъддзинадєй. У є л х е з. Цы? Расыг стут? Цытє дзурут?! Дзанхъєлиц. Хатыр, нє паддзах... Є д а р ц. Мє зынаргъ паддзах! Ма йєм хъус. Сослан хынджы- лєг кодта, ай та йє єцєгмє бамбєрста. Тонагєнєджы сєры цы зонды чысыл мур ис, уый уыйбєрцытє нє ахсы ... Уєлхез (хъуыдыты аныгъуылд. Єрєджиау). Цєут, баулє- фут. Єдарц, фєсдзєуинтєн зєгъ: аккаг адємы се ’ппєты дєр изє- ры — паддзахы куывддонмє! Фидиуєг єгас бєстыл дєр фехъусын кєнєд Армдары фырты уацар. Алы хъєу дєр скєнєд куывд иннабо- нєй иннабонмє, мацєуыл бацауєрдєнт стурвосєй, лыстєг фосєй. Є д а р ц. Дє зєрдє мацємє ’хсайєд, мє паддзах, нє фыдєл- ты єгъдау йє бынаты уыдзєн. Бар ратт, ємє цєуєм. У є л х е з. Цы у, цавєр сырды мыггаг, уєрмы хъадаманбастєй кєй дарыс? Єдарц. А-а!... Уый сырды мыггаг нєу, фєлє адєймаг дєр нал у. Дыуує мєйы размє Уєллаг Ас-Хъабаны бєстємє куы ныб- бырстам, уєд єй уым дзєгъєл быдыры єрцахстам. Бызгъуырты, бєгъєввадєй, йє къухы — лєдзєг. Фыццаг єй мєгуыргур фен- хъєлдтам, фєлє нын не знєгты єхсєн цы хєрзгєнджытє ис, уыдон нын радзырдтой, йє сєрызонд, дам, ма йєхимє куы уыди, уєд нын нє адємєй бирє фєцагъта. У є л х е з. Ємє йє иннє уацайрєгтєй уєлдай хицєн уєрмы цємєн дарыс? Є д а р ц. Куы зєгъын, мє паддзах, адєймаг нал у. У є л х е з. Фенын мын єй кєн. Цєугєут. Єдарц ємє Дзанхъєлиц ацєуынц. Єрбацыд Сослан. С о с л а н. Дє бон хорз, баба! У є л х е з. Єрцу, лєппу, мє иунєг бындар, мє хъєбысы дє 124
ныттухон, єгайтма дзєбєх, сєрєгасєй хєдзар ссардтай. Дєуыл ма мын исты куьг ’рцєуа... (Хъєбыс кєны Сосланєн.) С о с л а н. Ма мын тєрс, баба, євзєр быныл зайы! У є л х е з. Єдарц мын мє зєрдє барухс кодта дє койє. С о с л а н. Єдарц мєнєй кємєн єппєлыди, уый дєр дзы рох кєм уыдаид. Сывєллонау мє хъахъхъєдта, ємє йєм мєстєй тъєпп хаудтон. Єнєуый та єхсарджын ємє хъаруджын у, хинєй та — йе ’мыдзаг. У є л х е з. Хєсты хин ныфс ємє хєцєнгарзы ємсєр лєууы. Мє зєрдємє нє цєуы дє хуыз — фєлмаст, єнкъард. С о с л а н. Єнєхуыссєг дєн. У є л х е з. Ныр баулєф. Цємєй дын барухс кєнон дє зєрдє, лєппу? С о с л а н. Цырагъ дзы ссудз. Уєлхез. Куыдєй? Сослан. Мєгъа... У є л х е з. Мє сыгъзєринфистон єхсаргард дын лєвар кєнын. Дє кары мын єй Византийы паддзах хєрзиуєгєн саккаг кодта, йе знєгты йын куы ныппырх кодтон, уєд. Мє саджысиутєй конд са- гъадахъ, ме ’фсургъты рєгъау дєр абонєй фєстємє дєу сты. Уымєй уєлдай ма, дєхи дзыхєй цы курай, уый — дє хай. С о с л а н. Уєдє дєхи дзыхєй цы загътай, уыдон дєхицєн уадз, фєлє мєхи дзыхєй цы курон, уый мын кєй ратдзынє, ууыл та ард бахєр. У є л х е з. Лєппу! Дє цуры чи лєууы, уый дє ферох. Паддза- хы дзырд паддзахы дзырд у, ард хєрын дзы цємєн хъєуы? С о с л а н. Баба. Ды мын фыд дє, фєлє мын паддзах дєр дє. Ємє паддзах мє фыдыл куы фєуєлахиз уа, уымєй єдас нє дєн. У є л х е з. Мєнєн дєуєй зынаргъдєр зєххыл ницы ис. Хорз. Хєрын ард. С о с л а н. Уєдє хъус, баба! Нырмє кєй зыдтай, єз уыцы Сос- лан нал дєн. Єз аууон дєн, єз мард дєн! У є л х е з. Лєппу, єнхъєлдєн, рынчын дє? Дзєбєхгєнджы- тєм фєдзурон... С о с л а н. Макємє дзур! Мє хос дє къухы ис... У є л х е з. Дзур, лєппу! С о с л а н. Уацары райстам нє туджджыны уарзон чызг Уазєф- тинєйы... Уєлхез. Ємє? С о с л а н. Цы ма мє фєрсыс, баба? У є л х е з (ныххудгп). Дзырдтой мын дє хабар. Зєрдєхъєрмттє кодтай йє уындєй. Уєдє дє уымєй єндєр лаз ма уєд, дєттын дын єй. Сослан. Баба! Дзєгъєлы худыс. Бахатыр мын кєн... Єнє уый... У є л х е з. Загътон дын — дє бар ыл цєуы! С о с л а н. Ды цы хъуыды кєныс, уымєй стырдєр єфхєрд нєма баййєфтон мє царды мидєг! Уазєфтинєйы дєр чъизи кєныс, дє фырты дєр! У є л х е з. Рынчын дє, лєппу! Цємєй ує чъизи кєнын? Нє 125
галуаны иу ємє дыуує рєсугъд уацайраг чызджы ис? Ємє сє уындєй зєрддзєфтє хъуамє кєнєм? Хорз. Мауал хъєрз. Галуа- ны лєггадгєнєг чызджыты нымєцыл єй єфтауын. Цагъайраджы номєй йєм ничи сдзурдзєн. Цєрдзєни дє цуры. Цы ма дє хъєуы? С о с л а н. Паддзах! Дє иунєг фырты зєрдєйы єрхєм куынє уыныс, уєд ма иннє адємы рыст та куыд бамбардзынє? У є л х е з. Хуыцау мє демє ралгъыста! Цы ма мє агурыс?! С о с л а н. Ард мын бахордтай. У є л х е з. Мєнгард никуы уыдтєн ємє нє дєн. С о с л а н. Уєдє хъус. Уазєфтинє дє галуанмє хъуамє єрба- цєуа чындзы номєй! У є л х е з. Цы загътай? С о с л а н. Цы фехъуыстай, уый. У є л х е з (сонт худт ксепы). Ницы фехъуыстон. Єппындєр ницы фехъуыстон! Цу, лєппу, баулєф. С о с л а н. Баба! Ард бахордтай, мєхи дзыхєй дє цы агурон, уый кєй сєххєст кєндзынє... У є л х е з. Банцай! Гєнєн цємєн нє уа, ахєм хъуыддагыл ард хєрєн нєй. Мєиє дын галуан. Мє бєстє єнєхъєнєй дєр дєу у. Ды дє мє фєдон, мє бындар, лєг єнусмє нє цєры, иу боны сєр ды уыдзынє паддзах. Ємє йє ус цагъайраг кємєн у, ахєм пад- дзах кєд федтай? Єви нын нє туджы хъєстє єнусмє фидиссаг кєнынмє хъавыс? Тєнзєрдє паддзахєн йє паддзахад — хєлд ємє джырыззаг, знєгты амєддаг. Ацы галуанмє нє цагъайраджы чын- дзєн єрбахуыдтай, зєгъгє, уыцы кой куыддєр дунейыл айхъуыса, афтє нє сєр худинагєй сєфтмє цєуы. Нєй, лєппу, єнусон єгъдєуттє ємє фєтк халєн, чи сє хала, ууыл та мєгуыры бон кєны. Нє паддзахады сєраппонд дє риуы амар дє уарзондзинад, ныцъцъист єй кєн, гєды мысты куыд ныцъцъист кєны, афтє. Дє тєригъєд аппар дє удєй бырєттєм чъизи хєцъилау, нє хъуыдда- гыл чысыл къєм дєр кємєй абада, ахєм хъуыдытє ємє фєндтє єгъатырєй дє зєрдє ємє дє зондєй стон! Уый дын мє фєстаг дзырд. Уый дын мє тєрхон. Єрбацєуынц Є д а р ц ємє Ц а г ъ а й р а г, йє къєхтыл дєр, йє къухтыл дєр — хъадамантє. Єдарц. Бар ратт, цытджын паддзах! Цы цагъайрагєй фар- стай, уый єрбакодтон. Кєд дє мє сєр нал хъєуы, уєд єз ацєуон. У є л х е з. Чысыл фєлєуу. ( Цагъайрагмє.) Чи дє, цы дє, кє- цєй дє? Цагъайраг єдзынєг кєсы Уєлхезмє. Єдарц. Дзургє нє кєны, гоби у, мє паддзах. У є л х е з. Мє бєстєйы ахєм єгъдау ис, ємє паддзахєн єлда- рєй, цагъайрагєй ныллєг чи нє єркува, уымєн йє сєр къуыргє кєнынц. Къуыттыйєн дєр. Гобийєн дєр. Цагъайраг єдзынєг кєсы Уєлхезмє. У є л х е з (йєхицєн). Єцєг куы загъта Айуан, йє цєстєнгас цыдєр євиллон у, уынын дзы цєф саджы тарст ємє фєранчы ныфсы мынєг єрттывд. 126
Єдарц. Дыуує мєйы ницыма бахордта. У єлхез. Зєххыл чи никуыма уыд, ахєм диссаг! Кєд ын исчи сусєгєй кєрдзыны къєбєр ныппары уєрммє. Є д а р ц. Уымєн уєвєн нєй, мє паддзах — уєрм тонагєнджытє хъахъхъєнынц єхсєвєй, бонєй. У єлхез. А дунейыл бирє диссєгтє ис. Фєлє єппєтєй дис- сагдєр та уый уаид, ємє, цагъайраг, паддзахєн ныллєг нє акув- гєйє, ардыгєй куы ацєуид. Хъусгє кєны? Єдарц. Авд хохы фєстє дзынгатє сынєр куы фєцєгъдынц, уєд уый дєр хъусы. У єлхез. Кєд нын не ’взаг не ’мбары? Єдарц. Куыд нє! Уєллаг ємє Дєллаг Хъабан^иу адєм сты, мыййаг, єндєр євзагыл куынє дзурынц не знєгтє. Йє рєстєджы Армдары тонагєнджыты хицау уыди, дє хъєутєй дын уацары бирє фєтардта, дє адємы туджы йєхи бирє фєнадта. Уєлхез. Ує, дє цєрєнбон бирє уа, Єдарц, мєнєн мє фыд- дєр знаджы цєстырухсєн чи дары! Є д а р ц (йє зонгуытыл єрхаудта). Хатыр, мє паддзах... Ацы цагъайраджы дєхєдєг єрбакєнын кодтай дє галуанмє... У є л х е з. Мє адємы тугєй дєнгєл кєй у, уый мын нє загъ- тай, єнаккаг! Дє кардєй йє лыстєг къуыхтє цєуылнє ныккодтай, йє цєстытє йын цєуылнє скъахтай? Є д а р ц. Никєй бон у мєн сраст кєнын. Мє адзал дєр дє къухєй, мє паддзах, Хуыцауы арфєйы дзырды хуызєн райсдзы- нєн. Фєлє мєм чысыл байхъус. Уєлхез. Дзур! Єдарц. Ацы цагъайраг кєддєр уыди Армдары уонєхсарты хъаруджындєр. Фєлє йыл тыхєвзарєн ерысты осмєнты богал фє- уєлахиз. Армдар ын уый нє ныххатыр кодта — ныууєй йє кодта Хазары базары... Єз дєр мєнє фєстаг стєры базыдтон хабєрттє. Ныр дыуує мєйы комдзаджы хъєстє нєма фєци. Хєрын нє комы. Цымє, зєгъын, цас бафєраздзєн. У є л х е з. Уєлємє сыст! Хъєугє ма мє кєныс. Є д а р ц (сыстад). Мє цард, хєстон лєджы цард, нывонд дє- уєн, мє цытджын паддзах! У є л х е з. Байдзаг кєн синон! /Едарц синон байдзаг кодта ронгєй. У є л х е з. Табу Стыр Иунєг Хуыцауєн! Цємє куывтон, уый мыл єрцыди. (Нуазы.) Єххормагєй дыуує мєйы? Цєуєнты фє- цыдтєн, хєтєнты фєхаттєн — нє федтон ахєм диссаг. Єдарц, цас ма бафєраздзєн ацы цєрєгой єххормагєй? Є д а р ц. Алцємєн дєр — рєстєг тєрхонгєнєг, мє паддзах. У є л х е з. Раст зєгъыс, фєлє рєстєг абоны онг не знєгтєн сєфты тєрхон нєма рахаста. Є д а р ц. Куыд фылдєр ивгъуыйа рєстєг, афтє йє тєрхон карз- дєр уыдзєни. Уымєн євдисєн — Армдары фырты уацар. У є л х е з. Єз дєр мє зєрдє ууыл дарын. Диссаг мєм кєсы ацы цагъайраг. Къєсєрыл куыд сєрбєрзондєй єрбахызти, куыд сєрбєрзондєй лєууы мє цуры, цыма паддзах єз нє дєн, фєлє 127
уый у. (Худы.) Куыд єм кєсын, афтємєй нє фєстємє здєхгєйє дєр куыдзы хъуыды дєр не ’ркєндзєн. С о с л а н. Єз єй сахуыр кєндзынєн сєрєй кувыныл. (Ехс райста, нємы цагъайраджы.) Єркув дє сєрєй, єнамонд цагъай- раг, кєм дє, уый нє уыныс?! Айуан дуарєй єрбакаст ємє феддєдуар. Кувгє! Єртас! Єртас ныллєг, къуытты куыдз! Єртас, кєннод дын ныртєккє мє цирхъ дє тєккє зєрдєйы ныссадздзынєн! Фєзынынц 3 є р и н є ємє А й у а н. Айуан (сусєгєй). Тагъддєр, Зєринє! Мары мєгуыр єна- монды! (Ацєуы.) С о с л а н! Нє адємы тугєй кєй банызтай, уый дын судзгє рон- дзєй фєкалын кєндзынєн! 3 є р и н є (йєхи ныццєвы Сосланыл). Сослан! Сослан! Єрра фєдє? Куыд нємыс паддзахы галуаны хъадамантєй баст єнєбон адєймаджы?! С о с л а н (нуварс єй схойы). Иуварс, Зєринє! Кєм уыныс адєймаг? Мєнє ацы сырд, нє адємы фыд нын хомєй чи бахордта, уый адєймаг хоныс? 3 є р и н є (Сосланєн йє ехс байста). Чифєнды уєд, цыфєн- ды уєд, єрра сырды дєр бастєй нєлгоймаджы хуызєн нєлгоймаг нє ныццєвдзєн! Худинаг! Худинаг! Баба! У є л х е з. Мє дзыкъуыла чызг! Де ’фсымєр тагъд паддзахы бынаты сбаддзєн. Цы гєнгє йын у, уый хъуамє йєхєдєг зона. Цагъайраг. Є-є-з Хуыц-а-а-уєй уєл-да-ай ни-и-кємєнку-у- вын... Єдарц (фестьєлфыд). Нє къуытты сдзырдта!... У є л х е з. Диссєгтє... Хуыцау, табу дєхицєн, кєд нєм ацы цагъайраджы фєлгонцы исты нысан єрвитыс... Армдар фєлвардзєн йє маст райсын. Арєнгєсты нымєц єртє хатты фєфылдєр код- тон, єфсад цєттє кєнын. Єдарц, цы дын бафєдзєхстон, уый кєн. Цон,єз иу уысм баулєфон. Уєлхез ємє Єдарц ацєуынц. 3 є р и н є. О, мє бон!.. Мєнє йє туг кєлы ехсы цєфтєй. Цы бакуыстай, ме ’фсымєр? С о с л а н. Ныууадз мє, Зєринє! Цы сты ехсы цєфтє?! Ныр- тєккє єз єгас дуне дєр мє цирхъєй ныкъкъуыхтє кєнин. 3 є р и н є. Цы дыл єрцыди? Єз дын дє зєрдєйы фєлмєнмє куы хєлєг кодтон. Де ’ккой-иу мє куы хастай сывєллонєй... С о с л а н. Зєринє, Зєринє! 3 є р и н є (тарстсей). Цы кєныс, Сослан? С о с л а н. Федтай, єгъатырєй ехсєй куыд надтон цагъайраджы? 3 є р и н є. Уєртє, мєгуыр, йє туг алырдыгєй куы кєлы! С о с л а н. Мєнє-ма ехсмє єркєс — йє кєроныл єфсєйнаг цыргъ схъис фидаргонд ис. Гъемє єз цагъайраджы уымєй надтон. Ємє ды уый федтай. Фєлє мєн ноджы риссагдєр ехсєй куыд нємынц, уый та нє уыныс! 3 є р и н є. Сослан... Фєлєуу, єз Дыджызємє бадзурон. 128
Д ы д ж ы з є (єрбацыди). Єз ам дєн, мє удлєууєн. Федтон, фехъуыстон... Хостє єрбахастон мєнє ацы мєгуыры цєфтєн... 3 є р и н є. Чи дє нємы, мє иунєг єфсымєр? С о с л а н. Дє фыд ємє мє фыд... Фєлє мын уый мє буар нє нємы, буары рыстєн бабыхсєн ис. Мє фыд мын сау тєппєлттє скодта мє зєрдє! Мє уарзондзинад! Д ы д ж ы з є. Мє гыццыл лєппу! Ємбарын дє райдыдтон... С о с л а н. Уазєфтинє! Уазєфтинє! Єнє уый цєрын мє бон не суыдзєн. Дыджызє. Мєнє ацы кєрдєджыты фых дон аназ — фен- цондєр дын уыдзєни. Уазєфтинє та дын кєдєм лидзы, дє цагъай- раг у, дє бар ыл цєуы алы хуызы дєр. (Хос бадардта Сосланмє.) С о с л а н (хос иуварс ракъуырдта). Ды дєр мє фыды ныхєстє куы кєныс! Мєн иунєг хуызы хъєуы Уазєфтинє — бинойнагєн! Зєринє, Дыджызє (иумсе). Уымєн гєнєн нєй! 3 є р и н є. Сослан, кєй фырт дє, уый ферох кодтай? Цагъай- раг чызг — Дєллаг Ас-Хъабаны бєстєйы єхсин! Зарєг ныл скєн- дзысты, нє худинаг єгас дунейыл айхъуысдзєн, дє цєуєты та дын хондзысты хъуымайєгтє. Нє хур ныл аныгуылдзєн, нє пад- дзахад бабын уыдзєн. С о с л а н. Мє уарзондзинадєн бынат кєм нєй, уыцы паддза- хад мєн ницємєн хъєуы. Бабын уєд! 3 є р и н є. Банцай, банцай! Нє фыдєлтє сє хид ємє сє ту- гєй, сє цирхъ ємє сє зондєй... С о с л а н (йє дзырд ын исы). Емынє, рын, стонг, фыдбылыз- ты ныхмє фидар лєугєйє, знєгты єгъатырєй цєгъдгєйє цы стыр паддзахад сарєзтой... (Худы.) Нє фыды сидтытє хорз сахуыр код- тай, єрмєст ма дє къухы синон куы уаид!... 3 є р и н є. Уыдон дєуєн ноджы тынгдєр зєрдылдаринаг сты: ацы стыр паддзахад дєуєн сарєзтой, ды та йє цавєрдєр цагъай- раг чызджы чъизи къєхты бынмє єппарыс! С о с л а н. Зєринє! Дзєгъєлы мын къахыс мє зєрдє! Сєрра дєн! Уазєфтинєйы къєхтє чъизи куыд схуыдтай? Уыдон сыгъдєг сыгъзєринєй конд сты! 3 є р и н є. Єцєгєй куы сєрра дє, ме ’фсымєр! Нє сомы пад- дзах! Кєм и дє нєлгоймаджы сєрыстыр хъару? Єви де уєнгты нє паддзах-фыдєлты туг нал хъазы? Ныммєл фєлтау! С о с л а н (амоны цагъайрагмє). Мєнє ацы цагъайраджы уынут? Бакуымдта паддзахєн сєрєй кувын? Нє бакуымдта ємє нє бакомдзєн. Мє уарзт дєр никєй коммє бакєсдзєн, ничи йє басєтдзєн. Мєлєт дєр нє! Єз нє фыды тєрхон куы фехъуыстон, уєд мє маст ацы мєгуырыл акалдтон... Мєхи не ’мбєрстон. Цагъайраг. Арфє дын кєнын. С о с л а н. Ды та мєнєй быдзєудєр куы дє! (Ацєуы.) 3 є р и н є. Цєй тыххєй йын арфє кєныс? Цагъайраг. Йєрыстєймєкєйфєхайджын кодта, уыйтых- хєй. 3 є р и н є. Ды дєр ма рыстхъуаг дє? Цагъайраг. О. 3 є р и н є. Цємєн дє хъєуы рыст? 9 Малити Васо 129
Цагъайраг. Цас фылдєр риссон, уыйас мє фылдєр уарз- дзысты Хуыцау ємє Зєриат. 3 є р и н є. Зєриат та чи у? Цагъайраг. Мє чысыл хо... авдаздзыд. 3 є р и н є. Кєм вєййы? Цагъайраг. Мемє. 3 є р и н є. Уєрмы? Цагъайраг. Уєрмы. 3 є р и н є. Ує, мєгуыр дє бон... Цагъайраг. Хуыцаумє дын кувдзынєн. 3 є р и н є. Мєнє Дєллаг Ас-Хъабаны стыр аргъуаны сауджын! (Фєзмы йє.) «Хуыцаумє дын кувдзынєн». Нє адємы нын куы цагътай, уєд дєр Хуыцаумє куывтай? Д ы д ж ы з є (бацєуы Цагъайрагмє). Дє цєфтєм дын єркє- сон, мєгуырдєйраг. Дє буар тугєрхєм тєппєлттє куы фестад. Ныртєккє дын сє хостєй байсєрддзынєн. Цагъайраг. МєбєстыдынХуыцаураарфєкєнєд, мємадыхай. 3 є р и н є. Цагъайрагєн ам мадыхай нєй! Цагъайраг. Уєдє мыл цємєн тыхсут? 3 є р и н є. Сєйгє фосыл куыд фєтыхсынц, афтє дыл тыхсєм. Цагъайраг. Уєдє ує курын, ємє мє уадзут мєхи адыл. Д ы д ж ы з є. Уадзєм дє, уадзєм... Мєнє дын дє хъєнтє ба- бєттон. Єдарцы тонагєнджытє дєм фєскъєсєр єнхъєлмє кєсынц, ныртєккє та дє дє уынгєг уєрмы ныппардзысты, мєгуыр дє бон. Цагъайраг. Мєхи дєр уырдєм фєнды. 3 є р и н є. Ай нын цы у?! Цы нын кєнынмє хъавы? Фєлєуу- ма, дзєбєх єм єркєсон, цавєр сырды мыггаг у? (Хєстєг єм бацыд, йє цєстытєм ын єдзынєг кєсы.) Дыджызє!! Д ы д ж ы з є. Цы кєныс, мє чызг? Цємєй фєтарстє? 3 є р и н є. Тагъддєр фєдзур тонагєнджытєм! Д ы д ж ы з є. Мє боны рад... Цы дыл єрцыди? 3 є р и н є. Тагъддєр! Дымд куыд фєуа мє цєстыты цурєй! Тонагєнджытє фєзынынц. Хєр-хєрєй фєласынц Цагъайраджы. 3 є р и н є. Уый цагъайраг нєу. Уый сайтан у, євдиу! Дыджызє. Туг мыл куыд ныууарыд! Дє цєсгомы хуызы цъыртт куы нал ис... 3 є р и н є. Дєлимон! Сау хъама мын ныссагъта мє тєккє зєр- дєйы...Амарут єй! Амарут єй!.. Д ы д ж ы з є. Цытє дзурыс, мє удлєууєн? Хуыцауєй фєтєрс! Дє удмє уыйас тєригъєд цємєн исыс? (Хос ын дары.) Гъа, хос аназ, ємє дє чемы єрцєуай. 3 є р и н є. Цыдєр кодтон, Дыджызє... Мє сєр зилы. Йє цєс- тытєм ын куы ныккастєн, уєд цыма цъєх арвы єнєбын арфмє ныххаудтєн... Д ы д ж ы з є. Куыд загътай? Чызг! Дє адзалы къахыл куы ныл- лєууыдтє! Куыд? Нє, нє, єрмєст уый нє! О Хуынау, мєхи Хуы- цау! Ахъаз бакє, феххуыс кє мє мєгуыр чызгєн. Йє зєрдє йын сєттын ма бауадз, ме Сфєлдисєг! Ємбєрзєн 130
3-аг архайд Паддзахы галуан. Сослан иунєгєй. С о с л а н. Паддзахы фырт! Фидєны паддзах! Фєлтау фыййау. йе мєгуыргуры фырт куы уыдаин... Цы кєнон мє зєрдєйєн? Сау сагъєстє мыл агъуыд куыйтау куы сагъуыдысты. Хурх мє кєны єрхєндєг, мє туг мын цъиры. (Дурын райста, рауагъта синонмє ронг.) Цєй,мє фыды бафєзмон, уый дєр йєхи ацы холлагєй фє- дзєбєх кєны. Єрбацыд 3 є р и н є. 3 є р и н є (Сосланєн йє синон ємє дурын байста, сє бына- гпы сє євєры). Гъе, гъе, уый ма дє хъуыди! С о с л а н. Мє хо! Куыд дєм кєсын, афтємєй, мєн цы хъєуы, уымє дєуєй дєсныдєр ничи у. 3 є р и н є. Ды хынджылєг кєныс, фєлє єцєгєй дєр афтє у. С о с л а н. Тєхуды, ємє худын дє бон уєд, ємє дє дзыхыдзаг ныххуд! 3 є р и н є. Ма мєсты кєн. Хойы зєрдє — єфсымєрмє, єф- сымєры зєрдє — хъєдмє. С о с л а н. Сымахєй хъєдмє нє, фєлє раст ингєнмє фєлидз! 3 є р и н є. Сослан, цємєн афтє зєгъыс? Мєнєн дєр мє риуы, мыййаг, зєрдєйы бєсты дур євєрд куы нєй. Ємбарын дын дє хъизємар... С о с л а н (фєджих). Ды? Мє хъизємар ємбарыс? Ємє дыл цы ’рцыди? Фєлєуу-ма, фєлєуу... Дє цєсгом — фєлурс, дє цєс- тыты — єрхєндєг, цыдєр рухсы цъыта ма дзы кємдєр зыны... Єгъ-гъа, мє хо, ды дєр дзы бахаудтай! Нє мын схъєр кєндзынє ме суинаг сиахсы ном? 3 є р и н є. Нє, ме ’фсымєр, фєрєдыдтє... Иу фєнд мєм ис. Уазєфтинєйы ардєм єрбахондзынєн. С о с л а н. Галуанмє? Єцєгєй зєгъыс? 3 є р и н є. Єцєгєй! С о с л а н. Нє, галуанмє нє. Єндєр искуыдєм. 3 є р и н є. Галуанмє. Єрмєст паддзахы галуанмє. Уєд Уазєф- тинєйы бауырндзєн, дє уарзондзинад єцєг ємє сыгъдєг кєй у. С о с л а н. Мє гыццыл хо! Мє зєрдєйы иунєг фєлєууєн ды дє. Зєринє. Уазєфтинєйы феныны размє уал Ацємєзы уадындзмє байхъус. С о с л а н. Уый та мє кєцырдыгєй хъєуы? 3 є р и н є. Хъєуы, хъєуы, Сослан. Уазєфтинє куы єрбацєуа. уєд дзырдтєй зєгъын нє базондзынє дє уарзт. (Єдоємє дзуры.) Ацємєз! Рауай! Єрбацыд А ц є м є з єд уадындз. Зєринє ацєуы. А ц є м є з. Дє бон хорз, мє хицау! С о с л а н. Єгас цу, Ацємєз. Цы зєгъдзынє? А ц є м є з. Зєринєйы фєндонєй лєууын дє цуры. С о с л а н. Уєдє цєгъдгє! Ацємєз уадындзєй цєгъды. 131
Сослан. Нє, нє! Уыцы цагъд Уазєфтинєйы зєрдємє нє бахъардзєн. Єндєр цагъд. Ацємєз цєгъды. С о с л а н. Нє,нє! Уый дєр мын мє зєрдєйы єрхєндєг не ’вди- сы. Єндєр, єндєр цагъд! Ацємєз цєгъды. С о с л а н (мєстыйє). Хъус-ма, дє уадындз цы фєци? А ц є м є з. Мє уадындз — мє къухы, мє хицау. Сослан. Уый цєй уадындз у? Фєдєгъдєй конд хуымєтє- джы хєтєл! Ацємєз. Хицау, курын дє, мє уадындз мын ма ’фхєр. Мє фыд мын стыр мулкєн уый ныууагъта. Сослан. Уєдє дзы цєгъдын цєуылнє зоныс? А ц є м є з. Єфхєрыс мє, хицау. С о с л а н. Цєугє. Никєм мє хъєуыс. Ацємєз сєргуыбырєй фєцєйцєуы дуармє, уыцы рєстєг 3 є р и н є єрбацыд. Зєринє. Боренє! А ц є м є з (фестъєлфыд). Боренє цы? 3 є р и н є. Єрцахстой йє, йє къухтє, йє къєхтыл ын хъада- мантє бакодтой, афтємєй йє арф ныккєндмє ныппєрстой. Ды йєм уєлбылєй бынмє кєсыс, фєлє йын дє бон баххуыс кєнын нєу. Цєгъд! Цєгъд Боренєйєн дє уадындзєй! (Єддємє.) Ды- джызє, єрбакєн Уазєфтинєйы! Дыджызє Уазєфтинєйы къухыл хєцы, афтємєй йє єрбакодта. Зєринє ємє Дыджызє ацєуынц. Сослан (йєхицєн). Уазєфтинє, мє азмєц... Кєсын дєм куынє уєндын... (Хьєрєй.) Уазєфтинє, исты зєгъ, дє дзырд мын фехъусын кєн... Уазєфтинє. Єз цагъайраг дєн. Мєнмє дзырды бар нє хауы, уєлдайдєр ме знєгты паддзахы галуаны. С о с л а н.. Паддзахы галуан! Дур дзы дурыл мауал баззайєд, кєд дєуєн знаг у, уєд! Уазєфтинє. Нєуєджы знаг мєнєн знаг у. С о с л а н. Нєуєгыл дєхи цємєн бєттыс? Уый нє туджджын у. Ды та нын ницы кодтай. Уазєфтинє. Уєдє ам цємєн дєн? Сослан. Нєуєгимє куынє уыдаис уыцы изєр, уєд ам нє уаис. Уєвгє дзы уый тыххєй бузныг дєн. Уазєфтинє. Нє хуыздєрты нын ныццагътат, нє хъєуы ємбис нын уацайрєгтєй єрбатардтат. Хуыцауы сконд раст адєм... Хъомгєстє, фыййєуттє, цуанонтє, сывєллєттє, сылгоймєгтє. Уыдон дєр Нєуєгимє уыдысты? Сослан. Уазєфтинє! Мах бєстєй сымахмє цымингайуацай- рєгтє ис, уыдон та? Уыдон тыххєй Нєуєджы искуы бафарстай? Уазєфтинє кєуы. Уадындзы сабыр єнкъард цагъд хъуысы. С о с л а н. Курын дє, ма ку... Ныххатыр кєн, дє зєрдє дын 132
кєй риссын кєнын... Ацы галуан кєд дєу нє хъєуы, уєд мєн дєр нє хъєуы. Ис єндєр галуан — мє зєрдєйы дєуєн кєй скодтон, уыцы галуан. Уазєфтинє. Уыцы галуан кєй у, уымєн хайыр уєд, мєн дзы ницы хъуыддаг ис. С о с л а н. Уазєфтинє! Баууєнд мыл... Єнє дєу мын цард нал ис. Ам цєрын дє кєд нє фєнды, уєд фєлидздзыстєм Сыгъзєрин Єрдонгмє — Тохтємыс мын єрєджы єхсаргард балєвар кодта. Кєд дє уырдєм нє фєнды — фєлидзєм Мысырмє, йе та Єхсинты коммє... Арвы кєронмє! Кєдєм зєгъай, уырдєм! Хъус! Уый уадындзы цагъд нєу, уый мєнє ацы риуєй ивылы мє сагъєс, ме ’рхуым! Хъус! Уазєфтинє. Къуырма нє дєн. С о с л а н. Гєр, мє удєй дєм єппын ницы хъары? Уазєфтинє. Цагъайрагмє ницыуал фєхъары. С о с л а н. Уєдє дє цєссыгтє цємєн кєлынц? Уазєфтинє. Нєуєджы євирхъау мардєй куыд мардзыс- тут, йє сєр ын михыл куыд єрсадздзыстут, уый мын дзуры уадындз, ємє кєуын. С о с л а н. Нєуєджы кой цємєн кєныс? Уадындзы зєлтє мє зєрдєйы бынєй цєуынц! Уазєфтинє. Кєй зєрдєйы бынєй цєуынц, уый уадындз йєхєдєг хуыздєр зоны. С о с л а н (Ацємєзы кьухєй раскъєфта уадындз, зєххыл єй цєвы). Гъа, уєдє, кєд мыл ацы уадындз дєр гадзрахатєй цєуы, уєд! Цыдєриддєр мє уарзондзинады ныхмє лєууа — пырх ємє дєрєнгонд уыдзєн! (Єддємє.) Єдарц! Єдарц, Дзанхъєлиц ємєдыуує тонагєнєджы фєзынынц. С о с л а н. Єдарц! Уазєфтинєйы — йє уатмє. Цєстыгагуыйау єй хъахъхъє — дє сєрєй дзуапп дєттыс. Йє зєрдє истєуыл фє- худти — хъаст мє мачи ракєнєд. Мєнє уадындзєйцєгъдєджы та ехсєй иучысыл єрцъыччытє кєнут ємє йє йє къєсмє ауадзут. Є д а р ц. Ды зєгъ, єндєр кєнын нє бар уадз, хицау. Сослан (тонагєнджытєм). Цємє ма кєсут? Акєнут сє! Єдарц, ды та чысыл бафєстиат у. Тонагєнджытє акєнынц Уазєфтинє ємє Ацємєзы. С о с л а н. Кєм ис мє туджджын? Є д а р ц. Дард нєу. Мєнє галуаны бын уєрмытєй иуы уырыйы бадт кєны. С о с л а н. Ныртєккє ам куыд уа, афтє! Є д а р ц. Хатыр... Дзєбєх дє нє бамбєрстон. С о с л а н. Ма мє дзурын кєн, дєхи фыдбылызы ма тъысс! Є д а р ц. Мє хицау! Єнє паддзахы барлєвєрдєй мє бон нєу ує туджджын уацайраджы ацы сыгъзєрин галуанмє єрбакєнын. С о с л а н. Паддзахимє мєхєдєг фидаудзынын. Єххєст кєн, цы дын зєгъын, уый! Є д а р ц. Хорз, мє хицау. С о с л а н. Хъус! Йє хъадамантє йын рафтау. Є д а р ц. Цы сфєнд кодтай, мє хицау? С о с л а н. Стєй йєм дзєбєх цирхъ ратдзынє. 133
Є д а р ц. Куыд? Ує туджджын цагъайраг єнє хъадамантєй, єд хєцєнгєрзтє паддзахы галуанмє?.. С о с л а н. Раст мє бамбєрстай. Є д а р ц. Мє бон нєу... Уый, чи никуыма єрцыд, ахєм євир- хъау хъуыддаг уыдзєн. Дєуыл исты куы ’рцєуа, уєд мын паддзах мє сєр михыл єрсадздзєн. С о с л а н. Уый та мє хъуыддаг нєу. Рувасау хин дє, дє сєрєн та исты амал єрхъуыды кєндзынє. Суртєгєнєджы каст мєм цы кєныс? Цєугє, єххєст кєн бардзырд! Єдарц ацєуы. С о с л а н. Уыцы аивєрдєхт, уыцы бєстырєсугъд Уазєфтинє йє удєй фылдєр кєй уарзы, уый, цымє, цавєр гуырд у? Бавзарон дє, Нєуєг, бавзарон — чи дє, цы дє, цємєй конд дє. Цалынмє ды єгас уай, уалынмє Уазєфтинєйы зєрдє дардзынє дє тугєй- дзаг къухты. Цыфєнды уєд! Чи фєуєлахиз уа, уый фєуєлахиз уєд! (Йє цирхъ сласы, кєстытє йєм кєны.) Нырмє мє никуы фєсайдтай, мє цирхъ, фєлє мє абонєй тынгдєр дє сєр никуы хъуыди — ма мє фєхудинаг кєн! Ацємєз хъуызгє єрбацєуы. Йє уадындз зєххєй сисы. С о с л а н. Ды та кєцєй фєзындтє? А ц є м є з. Мєнє мє уадындз... С о с л а н. Ницы йын уыди? А ц є м є з. Иучысыл фєфаз... С о с л а н. Ног дын балхєндзынєн. А ц є м є з. Алцємєн балхєнєн нєй. С о с л а н.Уый та цы хоныс? (Ныхъхъуыды ксены.) Уєвгє, раст зєгъыс. Ехсєй дє тынг фєнадтой? А ц є м є з. Дєхєдєг хорз цы зоныс, уымєй ма мє цємєн фєр- сыс, мє хицау? С о с л а н. Омє хатыр бакєн... (Йєхицєн.) Лєджы куыд ничи ємбары... (Хъєрєй.) Ардєм куыд єрбаирвєзтє? А ц є м є з. Єдарц тонагєнджытимє кєдємдєр фєцєуы, дуар- гєстє та ронг нуазынц ємє мє не ’рхъуыды кодтой. С о с л а н. Уыдон дєр мє фыды фєзмынц. Єгъдау нал и, мє фыды козбау йеддємє ницы хъєуы, ємє кєм цы давєг ємє ха- масхор ис, уыдон ыл, сау бындзытє мыдыл куыд єрдзыгуыр вєйй- ынц, афтє єрдзыгуыр сты... Ацємєз, уєдє дє ничи федта? Ацємєз. Ничи. С о с л а н. Уєртє гауызы фєстє дєхи бамбєхс. Фєстєдєр ам цы фенай, уый радзурдзынє паддзах ємє Зєринєйєн. Єфтаугє дєр мацы бакє, єппаргє дєр. Уєвгє, дєуєй хуыздєр лєг кєуыл баууєнда? Єдарц єрбацєуы — дєхи амбєхс! Єдарц єрбакєны Нєуєджы. Є д а р ц. Дє дзырд дын сєххєст кодтон, мє хицау. С о с л а н. Ратт єм цирхъ ємє ацу. Фєсдуар лєуу, мидємє макєй єрбауадз, цалынмє дын мєхєдєг зєгъон, уєдмє. Є д а р ц. Мєнє нє хуыздєр цирхъытєй иу. (Цирхъ ратты Нєуєгмє, ацєуы.) 134
С о с л а н. Уєллаг Ас-Хъабаны бєстєйы паддзахы фырт Нє- уєг! Тугєйдзаг алвєндаг нє сиу кодта! Мах сымах хуызєн нє уацай- рєгты фысты ’ргєвст нє кєнєм. Сидын дєм лєгєй-лєгмє тохмє! Н є у є г. Єз фєхєрд дєн. Дє бар мыл цєуы, цємєн дє 6а- хъуыд мемє лєгєй-лєгмє хєцын? Ує туджджынты куыд фєма- рут, афтє мє амар ємє єнємєт уай. Науєд мє къух уєззау у, цы вєййы, куыд вєййы... С о с л а н. Ха-ха-ха... Фєтєрсын мє кодтай! Уазєфтинєйы фєн- дєй дє єрбакодтон галуанмє. Нєуєг. Сайыс, налат куыдз! Уазєфтинєйы кой ма кє дє чъизи євзагєй! С о с л а н. Уый мє зєрдємє цєуы. Ме знаг цас тынгдєр судза мєстєй, афтє мєнєн мє тых фылдєр кєны. Нє дыууєйє єгасєй чи баззайа, Уазєфтинє уыдзєни уый! Райдайєм! Нєуєг. Райдайєм! Хєцынц цирхъытєй. С о с л а н. Ха-ха-ха! Къодах йє фыццаг цєфєй бєрєг у! Мє бєсты дєм иу хъуымыздзых сывєллоны куы рауагътаин. Н є у є г. Раст зєгъыс. Хъуымыздзых дєуєй хуыздєр хєцы- даид. Сослан. Дє мєлєт єрцыди, нє цыфыддєр знаг Армдары фырт! Хуыцау дын дє уд йєхимє цємєй райса, уый тыххєй дє мєлєты размє радзур, ме ’фсымєры мын куыд мардтат, уый! Н є у є г. Де ’фсымєр дын єй йєхєдєг хуыздєр радзурдзєн — тагъд сємбєлдзыстут фаллаг дунейы! Сослан. Сымах агъуыд куыйтєй фыддєр стут! Нє уын ба- тайдзєн ме ’фсымєры туг! Н є у є г. Мє фыдыфсымєрты туг та? Хуыцауы рєстєй нын нє адємєй кєй фєцагътат, уыдон туг та? Нє, Хуыцау уын нє ныххатыр кєндзєн ує бирє фыдракєндтє! Уазєфтинєйы єфхєрд, Уазєфтинєйы цєссыгтє!... Тох скарз. Сослан цєфєй єрхаудта, йє цирхъ иуварсмє ахаудта. Н є у є г (цирхъ дєтпты Сослапмє). Хєц дє цирхъыл ємє сыст. Сослан. Сыстдзынєн, уєдє! (Цирхъы єнцєйтты сысты- ныл фєлвары, фєлсе фєстємє єрхауо.) Нєуєг. Ехх, Сослан, Сослан, цы бакуыстай дєхицєн?.. С о с л а н. Куыдзау фєрєй, кєд уый дє уынаффєйы фыст нєу, уєд! Цєв мє! Н є у є г. Нє. Мах иудзєфон стєм. С о с л а н. Цєв мє, єлгъыст, цєв! Амар мє, уєлєуыл ма мє цард цы у єгадєй? Єнєуый дєр цєттє уыдтєн мєлєтмє — єнє Уазєфтинєйє мыл хур нє кастаид. Фєлє уый дєу уарзы... Амар мє, науєд дє ныртєккє лыстєг къуыхтє скєнын кєндзынєн! Н є у є г. Дєу амарон, нє амарон — ардыгєй єз удєгасєй нал аирвєздзынєн. Єнєбон адєймаджы цєвын та нє туджы нєй. С о с л а н. Цъаммар! Уазєфтинє дєу хуызєны куыд бауарзта? Цавєр кєлєнтє йын скодтат? Н є у є г. Дє туг кєлы...Хуысс єнцад ємє хъус. Де ’фсымєры 135
тыххєй мє фарстай ємє фехъус рєстдзинад! Де ’фсымєры туг дын райстон єз мєхєдєг! Сослан (фєлвары та сыстыныл, єрхауы). Ды? Ме ’фсы- мєры туг? Сайыс, мєнгард! Н є у є г (йє цирхьы фындзєй йсе ныхыл туг рахъарыныонг дзуар бафтыдта). дє ныхєстєн — уый мє дзуапп. Йє ингєны былыл чи фєлєууы, уый сайынтєй нал фєхъазы. Фарон нєм Єдарцы тонагєнджытє куы єрбабырстой, уєд дын де ’фсымєр Ємбаланы уацары райстам. Цємєй єгады мєлєтєй фервєза, уый тєххєй йє ракодтон лєгєй-лєгмє тохмє, мєнє ды мєн куыд ра- кодтай, афтє. Хєцыди фєранкау. Тох йє карзы куы бацыд, уєд ын нє балхонтєй иу йє фєсонты мыдзыра ныссагъта — євєццє- гєн, мєнєн фєтарсти. Фєлє йын єз нє ныххатыр кодтон йє га- лиу ми — амардтон єй уыцы ран. С о с л а н. Нєуєг! Н є у є г. Мєлгє-мєлын мє де ’фсымєр схуыдта єфсымєр... Кєрєдзи туг, дам, цєй тыххєй нуазєм, иу адєм куы стєм. Афтє ма сфєрєзта... Фєдзур дуаргєстєм. Хєрзбон єнустєм. Уазєфти- нєйы дє уарзондзинадыл фєдзєхсын... С о с л а н. Фєлєуу... Рог цєф дєн... Ницы мын уыдзєн... Ис- тытє-ма мын радзур, ме ’фсымєр... Н є у є г. Ис уєм цагъайраг, дыуує мєйы комдзаг йє дзыхмє нє исы... С о с л а н. Ис ахєм. Н є у є г. Уымєн фыр над ємє єфхєрдєй йє зонд фєцыди, алы бон дєр ын йє сєр михєй хойынц... Йєхи нал хъуыды кєны. Уыцы євирхъау митє та йын кєны ує тонагєнджыты хицау. С о с л а н. Єдарц? Єдарц сєм фєсдуарєй хъусы. Н є у є г. Йе ’цєг ном у Дзасботаз. С о с л а н. Мє зєрдє йє зыдта, євдиу кєй у... Нє рєдийыс, ме ’фсымєр? Н є у є г. Йє галиу хъусєй йє роцъомє цы носы арф ауєдз цєуы, уымєй йє базыдтон. Йє мєнгард цєстєнгасєй. Кєддєр мє фыды рахиз цонг уыди, йє тонагєнджыты хицау. С о с л а н. Ємє йын уыцы мєгуыр цагъайраг цы кодта? Н є у є г. Авд азы размє мє фыд расидт уонєхсарты ерыстє... Єдарц ємє тонагєнджытє єрбалєбурдтой галуанмє. Єдарц цирхъєй ныр- рєхойы Сосланы. Нєуєг хєцы тонагєнджытимє. Уыцы рєстєг Ацємєз йе ’мбєхсєн бынатєй рагєпп кєны. Сосланы цирхъ фелвєста ємє хєцы Нє- уєджы ємварс Єдарц ємє тонагєнджытимє. Тонагєнджытєй иу фємард. Є д а р ц. Фєдис! Гєстє, тагъд ардєм! Паддзахы фырт Сосланы йє туджджын уацайраг Нєуєг ємє Ацємєз амардтой! Фєдис!! Н є у є г (Ацємєзмє). Чи дє, цы дє — нє зонын, фєлє лидзгє кєн! А ц є м є з. Ды та? Н є у є г. Єз сє бауромдзынєн. Лидзгє! А ц є м є з. Нє, иунєгєй дє нє ныууадздзынєн. 136
Н є у є г. Ды хабєрттє куынє радзурай, уєд нє бєстєты ’хсєн хєст ногєй райдайдзєн. Лидзгє! Ацємєз алыгъд. Гєстє єрбакалдысты. Амарынц Нєуєджы. Є д а р ц. Ацємєзы сургє! Йе йе ’гас, йе йє мард! Ємбєрзєн ДЫККАГ АКТ 4-сгм архайд Паддзахы галуан. Уєлхез иунєгєй. У є л х е з. Хуыцау, цы дын кодтон, дєлємє ’рхауай, нывєндтє дын куы хастон, кувєг адємєн стыр аргъуан куы сарєзтон, уєд мын мє дыуує фырты знєгтєн цємєн бахєрын кодтай? Мє мыг- гаг мын цємєн сыскъуыдтай, євєстаг мє цємєн фєкодтай, цы дын кодтон? Кєм и дє рєстдзинад?! (Нуазы ронг.) Нє, Хуыцау, дєумє рєстдзинад нєй ємє нє уыди! Рєстдзинад мєнєн мєхимє ис — тагъд єй скъахдзынєн цирхъ ємє арцы фындзєй знєгты сєрыкъуыдыртєй, сє цєстыты къуырфытєй! Мє иунєг хуыцау — мє маст, тєрхонгєнєг — цъєх цырен! Дє быны судздздзєни зєхх, Армдар, туджы уылєнты бын фєуыдзєн де ’лгъыст бєстє! Дє арфє дєр мє нє хъєуы, Хуыцау, дє фыдєхєй дєр дын нє тєр- сын! (Арвмє єртхъирєн кєны.) Хєст, хєст! Мє балхонты сєр ємє ныфс Саг а дыуує боны зындзєни! Єдарц! Є д а р ц (єрбацыд).Хъусып дєм,мє паддзах. У є л х е з. Ємбырд сты балхонтє? Є д а р ц. Мєнє фєсдуар лєууынц, єнхъєлмє кєсынц дє дзырдмє. Уєлхез. Єрбакєн сє. Є д а р ц. Ныртєккє, мє паддзах. Боренєйы та? У є л х е з. А! Мє сєр бынтондєр сдзєгъєл. Уыцы хъапхайы дєр куы агуырдтон! Уый уал ракєн! Єдарц ацєуы, стєй фєзыны Дзанхъєлицимє, єрбдкєнынц Боренєйы бєстытєй. У є л х е з. Хєстєгдєр, хєстєгдєр. О, мєгуыр Боренє, дєхи хуызєн куы нал дє. Сау над дын куы фєкодтой. Райхалут ын йє бєстытє! Дзанхъєлиц райхєлдта Боренєйы бєстытє. У є л х е з. Ехх, Боренє! Мєхєдєг дєр хуыздєр уавєры нє дєн. Ныртєккє мє зєрдє адєймаг куы фестид, уєд фенис сау- дзєфтєй мард зєронд лєг...(Рацу-бац1/ кєны.) Є д а р ц (Дзанхъєлицєн сусєгєи). Цы уын загътон, уый ба- кодтат? Ныммардтат Цагъайраджы? Дзанхъєлиц (сусєгєй). Зєринє нын нє адємы аивта, Цагъайраджы уєрмєн йєхєдєг нывєрдта гєстє. Єдарц. Мє дзырд, кєннод ує сєртє! Йє доныл ын марг ныккєнут! 137
У є л х е з. Мє иунєг цъєх чызг Зєринєимє сывєллонєй нырмє галуаны иумє хъомыл кодтат. Хуыцау євдисєн, мєхи хъє- булы бєрц дє уарзтон... Боренє кєуы. У є л х е з. Ацємєз кєм ис, уый зєгъ, ємє сєрибар дє. Б о р е н є. Нє зонын. У є л х е з. Сыгъзєринєй, хєзнайє дє зєрдє цыдєриддєр зєгъа — дє хай уыдзысты. Б о р е н є. Нє зонын. У є л х е з. Кєд нын ды феххуыс кєнай йе ’рцахсынмє, уєд єй марын нє бауадздзынєн. Ард дын хєрын. Кєд єй нєхєдєг єрцах- сєм, уєд та йє удєгасєй арты басудзын кєндзынєн. Зєгъ, кєм ис? Б о р е н є. Нє зонын. Стєй йє куы зонон, уєддєр єй не схъєр кєндзынєн. У є л х е з. Уєдє мєнєн цы гєнгє у? Мє бындары мын мєхи хєдзары дє хєтєлєйцєгъдєг ємє мє туджджын амардтой... Б о р е н є. Нє, мє паддзах! Ацємєз искєй амарыны бєсты йєхи амардзєн! У є л х е з. Ехх, рєузонд чызджытє! Куыд ницы ємбарут ємє уын куыд єнцон цєрєн у! Мє бындары мын дє уарзон куыд мард- та, уый федтой мєнє ацы дыуує лєджы. Цєй мастмє йє мардта, уый дєр хъуамє зонис — чидєр єй сардыдта, цыма мє фырт дє хєзгул у. Б о р е н є. Ацємєз йє къух адєймагмє нє сисдзєн! У є л х е з. Уєдє цємєн алыгъд? Б о р е н є. Нє зонын. У є л х е з. Єз дын єй зєгъдзынєн. Дє хєтєлєйцєгъдєг у би- рєгъ фысы цармы. Дєу дєр асайдта ємє мах дєр. Зєгъ, кєм ис? Б о р е н є. Нє зонын. У є л х е з. Уєдє дє тєригъєд — дєхи. Єдарц! Дєттын дын ацы сылы! Цы дє фєнды, уый йын кєн. Фєлє хуыздєр уаид, Сомихмє йє куы аласис — уым ахєм рєсугъд сылгоймаджы тынг стыр аргъєй балхєндзысты. Є д а р ц. Ды куыд зєгъай, мє паддзах,афтє бакєндзынєн. Зєринє єрбацыд. Б о р е н є (кєугєйсе). Зєринє, Зєринє! Ма мє бауадз Єдар- цєн цагъайрагєй раттын! 3 є р и н є (йєхыцєй йє асхуыста). Банцай! Б о р е н є. Ацємєзы дєуєй хуыздєр чи зоны? Йє цагъдмє-иу дєуєн дєр дє цєссыг куы ’руад. 3 є р и н є. Мєнмє цєссыг нал ис. Б о р е н є. А дунейыл рєстдзинад нєй, фєлє дзы тєригъєд дєр нал ис? Єрбакєс-ма, цыхуызєттє мє бакодтой Єдарц ємє Дзанхъєлиц... Є д а р ц. Єхсин Зєринє! Боренємє уыди цєстдард. Дысон єй Бонвєрноны скастыл хъєды єрцахстой. Йє хордзены уыди гуы- дын ємє гуымбыл. 3 є р и н є. Афтє уыди, Боренє? 138
Б о р е н є. Афтє... Чидєр мын загъта, Ацємєз, дам, хъєды йєхи ємбєхсы... 3 є р и н є. Чи дын загъта? Б о р е н є. Уый уын нє зєгъдзынєн. 3 є р и н є. Уєдє уєд мєн рєстдзинєдтє-тєригъєдтыл цємєн домыс? Рєстдзинад дє бахъуыди? Не знаг нын нє мыггаг сыскъуыд- та! Гъеуый дын нє судзгє сау рєстдзинад! Тєригъєд? Ємє ме ’фсы- мєртєн чи батєригъєд кодта? Нє, Боренє, искєй зын иннємє нє хъары, алчидєр йєхиуыл кєуы. У є л х е з. Єдарц, акєн єй! Єдарц ємє Дзанхъєлиц бауадысты Боренємє. 3 є р и н є. Иуварс! Єз кємє дзурын?! Иуварс! Баба, мєхи бар уадз Боренєйы. У є л х е з. Кой дєр єй ма скєн! Мє тєрхон загътон! 3 є р и н є. Мє тєрхон та нымады никуы цєуы ацы галуаны? Чи ма дын баззади, баба? Дє фырт дєр, дє чызг дєр єз дєн! Є д а р ц. Стыр хатыр курын... Бинонты хъаугъайы мє дзых нє тъыссын, фєлє... У є л х е з. Дзур. Ды дєр мын бинойнагєй уєлдай нал дє. Є д а р ц. Раст зєгъы єхсин. Бындарєн ма дын иунєг уый баз- зад, ємє йє фєндон хъуамє стыр нымады цєуа... У є л х е з. Омє кєд ды дєр афтє зєгъыс... Фєлє сыл єууєнк нєй. Ацємєз йєхи фысєй сабырдєр дардта... Ай дєр нын исты фыдбылыз куы сараза... Є д а р ц. Тонагєнджытє йєм сє хъус дардзысты. 3 є р и н є. Иунєг хъусдард дєр нє! (Єддємє.) Дыджызє! Дыджызє єрбацыд. 3 є р и н є. Мєнє Боренєйы хон. Мє уатмє. Дыджызє акєны Боренєйы. У є л х е з. Дзанхъєлиц! Ам дын цы куыстаг ис? Цєугє! Дзанхъєлиц ацєуы. Уєлхез. Чызг, цу ды дєр. Ныртєккє нєм Єфсєддон Уынаффє уыдзєн. 3 є р и н є. Ме ’фсєддон дарєс — мє уєлє! У є л х е з. Уымєй цы зєгъынмє хъавыс? 3 є р и н є. Ме ’фсымєр Єнбаланы куы амардтой, уєд ын Уынаффєйы йє бынат бацахста Сослан. Ныр Сослан нал ис, ємє йє бынат мєнмє хауы. У є л х е з. Ды мє фырттыл дєхи ма бар. Ды сылєстєг дє. Цы зєгъдзынє, Єдарц? Є д а р ц. Мє паддзах! Хуыцау рєстытє нє кєны, фєлє дын бындарєн иунєг чызг кєм ныууагъта, уым паддзахады хъуыддєг- ты дє фєстє уымєй фылдєр бар никємє хауы. У є л х е з. Єдарц, мє рахиз цонг! Уыцы дзуапмє єнхъєлмє кастєн єз дєр. Фєдзур балхонтєм! Є д а р ц (єддємє). Балхонтє! Мидємє! Балхонтє єрбацыдысты. Рєнхъєй ралєууыдысты. 139
У є л х е з. Уєллаг Ас-Хъабаны паддзах Армдар йе ’фсад цєттє кєны нє бєстємє єрбабырсынмє. Дзырдхєсджытє хъусын кєнынц: Абхазы, Цєргєсты бєстєйы ємє иннє сыхаг адємты єлдєрттєм йє рувас-євзаг сласта, стыр лєвєрттє сын ракодта, ноджы сын зєрдє євєры, нє бєстєйы раст ємбис нын хєлєйфагєн кєй ратдзєн, йе ’мварс хєстмє чи рацєуа, уыдонєн. Балхонтє! Цъаммар Армдар ма- хєн цы къєппєг єрцєттє кодта, уым хъуамє йєхєдєг бахауа куырм уырыйы хуызєн!. Нє бауадздзыстєм нєхи фосау цагъайрєгтєй фє- тєрын, нє мадєлтє, нє хоты, нє устыты фєджырыззаг кєнын! Балхонтє (иумє). Фєлтау — мєлєт! У є л х е з. Цалынмє Армдар стыр єфсад нєма єрємбырд код- та, уєдмє йє ныццєвєм! Бырсгє не ’нусон знєгтє, нє туджджынты бєстєм! Балхонтє (нумє). Бырсгє, бырсгє, бырсгє! У є л х е з. Къуыри! Къуыримє уат хъуамє хєрзцєттє! Балхонтє (иумє). Цєттє, цєттє! У є л х е з. Уєллаг Ас-Хъабаны єнєхєрд бєстє єртє боны ємє єртє єхсєвы уыдзєни ує бар! Уацайрагєй, нєлгоймагєй, сыл- гоймагєй, фосєй, мулкєй, хєзнайє — цыдєриддєр байсат, уымєн йє фєндзєймаг хай уыдзєни уєхи! Балхонтє (иумє). Уєлахиз! Уєлахиз! Уєлахиз! Къєсєрыл фєзынди С а г. У є л х е з. Хуыцау нє фарс кєй у, уымєн євдисєн: ме ’фсады фєтєг Саг єрбахєццє стєрєй! Балхонтє (иумє). Єгас цєуєд Саг! С а г (тєфєрфєс кєны Уєлхезєн). Рухсаг уєнт Ємбалан ємє Сослан... У є л х е з. Єрцу, мє болатфарс хєстон, мє хъєбысы дє ныт- тухон! (Сагєн хьєоыс кєны.) Єнєхъиамєт у... Цы ’рцыди, уымєн гєнєн нал ис... Дыуує азы дє нал федтам. Фєрсын дє ма бахъєуєд. Саг. Осмєнтє дєрєнгонд єрцыдысты. Византийы паддзах Иоанн Палеолог дын стыр салам ємє арфєимє стыр зынаргъ лє- вєрттє рарвыста. У є л х е з. Йє цєрєнбон бирє. Нє зиантє цєйбєрц сты? С а г. Цємєй дын раппєлон, мє паддзах. Хєсты де ’фсадєй бєгъатырєй фємард мины бєрц. Дард ємє тєссаг фєндєгтыл дєр нє алыхуызон низтє ємє бєллєхтєй фєхъуыди єртє фондзыс- сєдзы. Фєстємє здєхгєйє нын нє иу нау денджызон тыхгєн- джытє фєдєлдон кодтой. Бєргє сє ныппырх кодтам, фєлє ме ’фсєддонтєй дєр бирє фєхъуыди. Афтємєй ма фыдыуєзєгыл де ’фсєддонтєй сєрєгас ємє дзєбєхєй сємбєлд єхсєзсєдєйы. У є л х е з. Ахєм дард фєндєгтыл, ахєм дєргъвєтин стєры ма уыйбєрц адєм кєй фервєзын кодтай, уымєй дє стыр бузныг дєн. Ды дє тєккє стырдєр хєрзиуєджы аккаг ємє дє йєхєдєг ар- дзєн. Саг! Єдєппєт дын дыуує боны ис дє фєллад суадзынєн. Уыйфєстє хъуамє де ’хсыст цирхъ ныссадзай мє туджджын Арм- дары цъаммар хурхы! С а г. Мє паддзах! Курын дє ємє мєм байхъус. Цалынмє дзырд фєуон, уєдмє мє ма бауром. 140
У є л х е з. Уєдє ма хуыздєр кємє байхъусдзынєн? С а г. Фєстємє здєхгєйє федтон нє адємы цард. Хъєутє бын- тон єдзєллагмє єрхаудысты, кусєг адєм сыдєй мєлынц. Зєгъын дын: хєст райдайыны фаг єфсад ємє хъару не ’рємбырд кєн- дзынє! Єфсєддонтыл нымад нєлгоймєгтєн сє цармєй сє фєрс- чытє разындысты, арц хєссынхъом дзы бирєтє нал сты. Сє бєх- тєй сєм бирє нал баззад — сє бинонтє цємєй сыдєй ма амєлой, уый амалєн сє єргєвдынц. У є л х е з. Ємбарын дын дє хъыг, Саг. Фєлє Хуыцауы ныхмє паддзахы бон дєр ницы у. Ныр дыуує азы, ды стєры куы ацыдтє, уєдєй нырмє арвєй иу єртах не ’рхауд. Хус рєстєг хєссы, фо- сєн холлаг нєй... С а г. Паддзах, хатыр мын бакєн ме ’ргом ныхас. Дє адєм сы- дєй цємєй ма мєлой, уый хос дєхи къухы уыди, Хуыцауы цємєн аххосджын кєныс? У є л х е з. Уый цавєр хос у, мє къухы кєй дарын? Саг. Де ’фсад бирє бєстєтєй цы стыр мулк ємє хєзнатє байстой, Цыллє фєндагыл сєудєджертєй цы илци исєм, уыдо- нєй балхєнєн уыди бирє хор ємє фосы холлаг єндєр бєстєтєй! У є л х е з. Саг! Ме ’вєрєнтє афтид сты! С а г. Дєхиуыл кєй єрємбырд кодтай, уыцы сайд ємє давєг адємы євєрєнтє та цъупдзаг сты! Хицєутты бынєтты євєрыс дє хєстєджыты, козбау ємє алы єнаккаг адємы, уыдон та сєхиуыл ємбырд кєнынц сє устыты хєстєджыты, сє хєрєфыртты, сєхи хуызєтты. Ємє сєм хъыпп скєнын ничи уєнды. Тєрхонгєнджы- тєн гєртам чи нє ратты, уый ахєстоны баппарынц, йє мулк ын ратєлєт кєнынц. Хъалонисджытє мєгуыр адємы царм бирєгътау стигъынц. Иннє ахєм дє тонагєнджытє! У є л х е з. Бирє ма дєм хъусдзынєн?! С а г. Фєдєн. У є л х е з. Саг! Бирє азты иумє фєцыдыстєм стыр хєстытє ємє стєрты. Бирє хєттыты фервєзын кодтам кєрєдзи. Єфсы- мєртє загътам кєрєдзийє. Дє ныфс, дє хєстон уєлахизтыл адєм зарджытє скодтой. Єрмєстдєр дєуєн ис бар паддзахы азымы ба- дарын. Фєлє ныртєккє нє! Єрцыди рєстєг, Хуыцау нын нє мыдзыра Армдары хурхмє йєхєдєг куы аразы! Ємє мах кєрє- дзимє куы фєуєм, уєд нє туджджыны фєндиаг фєуыдзыстєм. Армдары сєр дє джебогъыл заргє куы єрбахєссай, уєд бєстон єрныхас кєндзыстєм паддзахады хъуыддєгтыл! Къєсєрыл фєзыны Ф и д и у є г. Ф и д и у є г. Бар ратт, цытджын паддзах! У є л х е з. Чи дє ’рбауагъта сусєг Єфсєддон Уынаффємє?! Ф и д и у є г. Євиллон хабар, мє паддзах! Уєлхез. Дзур! Фидиуєг. Уєллаг Ас-Хъабаны бєстєм ныббырста Ахсахъ- Темыр! Уєлхез. Цы? Куыд? Кєд? Ф и д и у є г. Дысонєхсєв. Сылгоймагєй, нєлгоймагєй, зєрон- дєй, сывєллонєй — никєуыл ауєрды. Йе ’фсєдтє мєтыхты ты- 141
мыгътєй фылдєр сты. Хъєутє пырх кєнынц, арт сыл єфтауынц. Зєлдєдзыды стыр аргъуанєй пысунєтє сарєзтой, сыгъдєг Чырыс- ти, Мады-Майрєм ємє иннє сыгъдєг удты фєлгонцтыл сє чъизи къєхтєй хєтынц!.. У є л х е з. Фаг у! Цєугє. Дє хєрзєггурєггаг дє єййафдзєн! Фидиуєг ацєуы. У є л х е з (йє зонгуытыл єрлєууыд). О ме Скєнєг Хуыцау! Мє куывд мын фехъуыстай! Мє бинонты мын чи ныццагъта, єну- сон рысты хъама мын раст йє фистонмє мє зєрдєйы чи ныссагъ- та, уый мын йє бын ємє сєфтєй мє хъизємєрттє бафидєд! Табу, табу Дєуєн, Сыгъдєг Сыгъзєрин Хуыцау, дє цєст уыны алцы- дєр, рохы ницы ныууагътай! (Фестад.) Балхонтє! Фехъуыстат хабар. Ныр Армдары махмє нал равдєлдзєн — йе ’фсєдтє єрє- вєрдта Ахсахъ-Темыры ныхмє. Єртє боны фєстє Бонвєрноны скастыл — бырсгє! Балхонтє (иумє). Бырсгє! У є л х е з. Куыдз рєйєг дєр ныл нє фєуыдзєн! С а г. Паддзах! Дє сєрызонд фєцыди, паддзах! У є л х е з. Алцємєн дєр кєрон ис, Саг! Мє гєдзєйєн дєр! С а г. Гєр, уый не ’мбарыс, ємє не сєфт кєй єрцыд?! Ахсахъ- Темыр куыддєр Уєллаг Ас-Хъабан басєтта, афтє йє махмє хъєуы! Є д а р ц. Кєй фєтєрсын кєнай, Саг, ахємєй ам ничи ис. Уєртє уынджы сывєллєттє хъазынц. Саг. Паддзах! Кємє хъусыс?! (Єдарцмє амоны.) Мєнє ахєм сыдзысдєрджыты ардыдєй ма бабын кєн нє бєстє! Є д а р ц (йє цирхъ фелвєста). Єз мє паддзахєн лєггад кє- нын, ємє мєхи єфхєрын нє бауадздзынєн! Зєринє. Банцайут! Уєлхез. Чызг, цєугє ардыгєй. Єфсєддон Уынаффє къє- цєл-чындзытєй хъазєн бынат нєу. 3 є р и н є. Баба! Єфсєддон Уынаффєйы алкємєн дєр бар ис йє хъуыды зєгъынмє. Байхъусєм Сагмє — цы фєнд єм ис? Є д а р ц. Йє гадзрахат фєнд ємбєрст у. 3 є р и н є. Дєуєн ємбєрст у, мєнєн — нє. Ахсахъ-Темыры кой рагєй цєуы, дунетє дзы ємризєджы ризынц. Є д а р ц. Хатыр, єхсин Зєринє! Ахсахъ-Темыр чи у ємє цы у, уый мах Сагєй євзєрдєр нє зонєм. Саг стєры куы уыди, уєд мах дєр бындзытє нє ахстам. Нє бєстєйы сєрты цъиу тєхын нє уєнды, кад паддзах Уєлхезєн! Кєд Ахсахъ-Темыры йє адзалы къуылых къах махырдєм хєсса, уєд ын йе ’ннє къах дєр асєт- дзыстєм. Єфсєдтє арєнтыл євєрд сты, фыдгул цыфєнды тых- джын уєд — ингєны фаг ын ссардзыстєм зєхх. Саг нє бєгъатыр єфсады зєрдє ємє ныфс ахєм тєссаг сахат кєй сєтты, уымєй стырдєр гадзрахат ма цы уа нє паддзахы ныхмє, нє адємы ныхмє! Кєй дзыхєй уасы, уый дєр бєрєг у. У є л х е з. Кєй дзыхєй? Є д а р ц. Нє дзырдхєсджытє куыд хъусын кєнынц, афтємєй Византийы Саг ємє Армдары єфсады фєтєг Тауыс кєрєдзийє єфсымєртє загътой. 142
У є л х е з. Уый єцєг у, Саг? С а г. Византийыл тыхст бон куы скодта, уєд Армдар дєр уыр- дєм арвыста стыр єфсад. Ємє тымбылкъухы єнгуылдзты хуызєн знаджы ныхмє баиу уыдаиккам єви кєрєдзи цагътаиккам? Є д а р ц. Махєн Уєллаг Ас-Хъабанєй фыддєр знаг нєй! Саг. Паддзах! Балхонтє! Уєллаг ємє Дєллаг Ас-Хъабанты бєстєты адєм иу сты, сє ном сє уєлє — ассєгтє. Иу євзагєй дзурєм, иу туг, иу стєг стєм, иу єгъдау кєнєм, нє авдєнтєм нє мадєлтєй кєй хъуыстам, уыцы зарджытє дєр нын иумєйаг сты. Паддзах, дє зєрдєйыл куынє фєуєлахиз уай, уєд нє дыуує бє- стєйы дєр бабын уыдзысты! У є л х е з. Цыбырдєр! Цы дє фєнды? Саг. Тєтєр-мангол дєр нє уый тыххєй ныццагътой, нє пад- дзєхтє кєрєдзимє знаджы цєстєй кєй кастысты, кєрєдзийєн хатыр кєнын кєй нє фєрєзтой ємє сє тыхтє кєй нє баиу код- той. Мауал єруадзєм уыцы бынысєфты рєдыд! У є л х е з. Нєма загътай дє фєнд! Саг. Уєлхез! Рєстєгмє ферох кєн дє тугисыны фєнд. Де ’фсєдтє Армдары єфсєдтимє иумє єрлєууєнт Ахсахъ-Темыры ныхмє — иугєйттєй йын ницы бакєндзыстєм! Уєлхез (ронг нуазы). О, Саг, Саг! Адєймагєн базоныны фєтк нєй. Єз та дє мє рахиз цонг хуыдтон. Мє туджджыны сє- рыл мын ме ’фсады цєгъдын кєны! Балхонтє! Ує фєтєг паддза- хады знаг, гадзрахат разынди! Тєрхон ын рахєссут уєхєдєг! Є д а р ц. Маргє! У є л х е з. Балхонтє! Цємєн лєуут хъусєй? Єви сымах дєр мє сєфт фєнды? Ємє уєд уєхєдєг дєр сєфгє кєнут! Балхонтє (иумє). Маргє! У є л х е з. Єфсады фєтєджы цирхъ дын радтон, Саг. Кє- ронмє йын йє намыс хєссын нє бафєрєзтай. Райхал дє рон ємє йє зєххыл єрєвєр. Дєуєй лєгдєр чи у, уый йє сисдзєн. Саг йє цирхъ єд рон євєры зєххыл. У є л х е з. Єфсєддон Уынаффє дын рахаста марыны тєрхон. Хъуамє лєвєрд єрцєуис тонагєнджыты къухмє. Фєлє мє бон нєу дєу єгады мардєй амарын. Нєй дын сєрибармє ауадзєн дєр — ме ’фсады ємбис мын Армдары тырысаты бын балєууын кєндзынє. Хъадаманбастєй уєрммє єппєрст єрцєудзынє, цалынмє хєст фєуа, уєдмє! Єдарц! Саг нырмє кєй дардта, уыцы цирхъ дєуєн лєвєрд цєуы фєтєджы номимє! Сис єй ємє йын йє кад йє бы- наты сєвєр! Є д а р ц (систа Саджы цирхъ. Йє зонгуытыл єрлєууыд, цир- хъєн ба ксены). Мє цытджын паддзах! Дє арфєйы дзырдєй мє- ныл єрєнцади стыр кадджын хєс — ацы цирхъєй дє бєстєйы кад ємє ном хъахъхъєнын. Ард хєрын, дє туджджынты ныхмє тохы йє ком цъєх цырен кєй калдзєн ємє єгадєй мє къухєй кєй никуы єрхаудзєн! Уєлхез. Сыст. Єууєндын. 1-аг балхон (йє цирхъ євєры зсеххыл). Мє паддзах, кєд 143
Саг йє цирхъы намыс хєссын нє фєразы, уєд махєй иу дєр нєу хєцєнгарз дарыны аккаг! ¦ У є л х е з. Ды дєр ме знаджы фарс дє?! Ды дєр мыл гадзраха- тєй цєуыс?! Єдарц 1-аг балхоны йє цирхъєй амары. Уєлхез (мардмє амоны). Паддзахы ныхмє чидєриддєр цєуа, уымєн — мєнє йє фєстаг! Є д а р ц. Цытджын паддзах! Ныххатыр мын кєн ме ’ргом дзырд. Дєхи загъдау, Саг бирє сгуыхтдзинєдтє равдыста, ємє йє єфсєд- донтє бирє уарзынц. Тєрсын, йє сєрыл куы сыстой... Знєгтєн йєхи кєй ауєй кодта, уый цємєй зонынц? У є л х е з. Зєгъ дє фєнд, єфсады фєтєг! Є д а р ц. Єгасєй уадзєн нєй Сагєн! Уєлхез (ныхьхъуыды кодта. Рацу-бацу кєны). Саг! Раст зєгъы Єдарц. Дє мард де ’гасєй пайдадєр уыдзєн паддзахадєн. Хатыр бакєн. Дє мардыл дын кєудзынєн... С а г. Ды мын мє мардыл кєудзынє, єз та дыл дє удєгасєй кєуын — йє маст саугуырм кєй бакодта ємє йє туг райсыны тых- хєй єгас ассєгты бынысєфтмє чи тєры Єдарц ємє уый хуызєн мєнгард адємы ардыдєй! (Єдарцыл йєхи ныццєвы, йє цирхь ын байсы.) Лєгдєр ує чи у — рацєуєд! Єгєр раджы мыл кєуыс, мє кєнгє єфсымєр-паддзах! Фєстєрдыгєй йєм єрбахъуызы Дзанхъєлиц. Арц ын йє фєсонты ныссадзы. Саг амєлы. Уєлхез. Балхонтє! Цєугєут уе ’фсєдтєм. Иннєбон Бон- вєрноны скастыл — бырсгє. Не знєгты мулкєй, сє хорєй фервє- зын кєнєм ацы сыгъды рєстєг нє адємы. Сымах дєр мє рох нє уыдзыстут — зонут мын мє рєдау къух! Цєугєут! Мєрдты хєссут... Балхонтє ацєуынц, ахєссынц мєрдты. Баззайынц Уєлхез, Зєринє, Єдарц, Дзанхъєлиц. Є д а р ц. Мє паддзах! Мє зєрдємє нє фєцыди, балхонтєй иуєй-иутє сєхи куыд дардтой, уый. У є л х е з. Єз дєр цыдєртє бафиппайдтон. Саджы мєлєт нын куынє ныххатыр кєной. Чысыл гуырысхо дєр кєуыл ис, уыдон баивын хъєуы. Фєлє кємєй? Є д а р ц. Мє паддзах! Авд азы дєргъы дєуєн лєггад кєнын мє тонагєнджытимє. Дє зєрдє сє искємє искуы фехсайдта? У є л х е з. Дє фєнд? Є д а р ц. Балхонтєн сє фылдєры мєхи адємєй баивын... У є л х е з. Єфсады фєтєг ды дє. Дє сєрєй дзуапп дєттыс. Є д а р ц. Де ’ууєнк фєсайыны бєсты мє зєрдєйы мєнє ацы цирхъ ныссадздзынєн! У є л х е з. Тонагєнджытєн хицау кєм ссарєм? Є д а р ц. Агурын єй нє хъєуы. Мєнє мє фарсмє лєууы — Дзанхъєлиц. У є л х е з. Разы. Цу, єфсадыл єрзил, базон, басгар, разєнгард кєн, єххуыс. Фєтєгєн цы ’мбєлы, уый кєн. Єдарц ємє Дзанхъєлиц ацєуынц. 144
3 є р и н є (йєхнцєн дзурєгау). Бабайы бєрц дє куы уарз- тон, Саг... Гадзрахатєй ныл цємєн рацыдтє?.. У є л х е з. Паддзахады уидєгтыл мысты дєндагдзєф дєр бє- рєг кєны, ємє сын тєссаг куы вєййы, уєд паддзах свєййы єгъа- тыр ємє євирхъау. Хи хъєбулыл дєр ахєм сахат бацауєрдєн нєй. 3 є р и н є. Мєныл дєр? У є л х е з. Нє, нє! Хуыцау дє ма фехъусєд! Фєлєуу-ма, дє цєссыгтє куы уайынц... Цы кєныс, мє хъєбул, рухсы цъыта ма мє удмє иунєг дєуєй куы хъары... 3 є р и н є. Нє зонын, цы кєнын, баба! Кєуын мєм цєуы ємє кєуын. Кєуын мє мад ємє ме ’фсымєртыл. Кєуын Сагыл. Кє- уын дєуыл, мєхиуыл. Кєуын Уазєфтинєйыл! Єдарцєн єй рад- тай. Уый дзы фєхынджылєг кодта, стєй йє ныууєй кодта Хъыры- мы ханєн. Бирє дын куы фєлєгъстє кодтон, оаба, Уазєфтинєйы єфхєрын ма бауадз, зєгъгє! Уєлхез. Де ’фсымєр Уазєфтинєйы аххосєй бабын! Нє, ныййарєджы зєрдє не ’мбарыс, мє чызг. Ды йє дєхицєн лєггад- гєнєгєй истай, фєлє мєныл ахъуыды кодтай? Йє алы фенд дєр мын мє цєстытыл уайын кодтаид мє хъєбулы йє туджы євдылгє! 3 є р и н є. Баба! Куыд ницы дєм хъары! Сосланєн зынаргъ чи уыди, уый йє фєсмард махєн хъуамє ноджы зынаргъдєр уыдаид! Єдарц Уазєфтинєйє нє фєхынджылєг кодта, фєлє Сосланы уарзондзинадєй! У є л х е з (йє зєрдєйыл хєцы). Цєвут мє, рєхойут мє! Иуыр- дыгєй — мє туджджынтє, иннєрдыгєй — мє кєнгє єфсымєр - Саг, мє гадзрахат балхонтє, Ацємєз!.. Ныр та мє иунєг чызг! (Фестьєлфыд.) Сослан, мє туджы ’ртах, ды дєр мєм мєрдты бєстєй єртхъирєн кєныс? (пуазы.) Єрсабыр у, зєрдє! Нырма разєй ис, зєххыл чи никуыма уыди, уыцы тугныккалд! Иуварс, зєрдєсєттєн хъуыдытє! Тєригъєдєн йє бынат — дурты бын! Хуыцау зєххыл цы сфєлдыста, уыдонєй паддзахадєй зынаргъдєр ницы ис. Ємє уый сєраппонд цєттє уєвын хъєуы цємєфєнды дєр — суанг лєджы туг баназынмє дєр. Уый дын мє фєстаг фє- дзєхст. 3 є р и н є. Адєймаджы зєрдєйє стырдєр паддзахад нєй, ємє уый чи хала, уыцы паддзахад йєхєдєг дєр хєлгє кєны. (Ацєуы.) Уєлхез. Цыдєр кєнын... Цыдєр мє агъуыйын кєны... Ах- сахъ-Темыры кой? Мєгъа... Єдарц... Нє, нє, уый мыл гадзрахатєй никуы рацєудзєн! Уєдє цы кєнын? Ємбєрзєн 5-єм архайд Паддзахы галуан. 3 є р и н є ємє Д ы д ж ы з є. Д ы д ж ы з є. О мє гыццыл чызг! Цыхуызєн мын сдє? Дєхи куы бахордтай... Сослан нын кєдєй нал ис, уєдєй мєйє фылдєр рацыд. Хуыцаумє дєр, Сосланмє дєр — мєрдты дзєнєты бадинаг — раст нє фєкєсдзєн, дєхи уєлгъєдєй кєй бахус кодтай... 3 є р и н є. Дыджызє!.. Канд Сосланыл нєу мє рыст. Нє гал- 10 Малити Васо 145
уаны цытє цєуы, уый не ’мбарын... Єви дуне афтє арєзт у, ємє дзы бынат нєдєр рєстдзинадєн ис, нєдєр зєрдєйы рєсугъд фєн- дєн? Д ы д ж ы з є. Нє зонын, цы дын зєгъон, мє урс уєрыкк... 3 є р и н є. Ємє уєдє Хуыцау нєй! Д ы д ж ы з є. Нє, нє! Афтє ма дзур, мє боны рад! О Стыр Иунєг Хуыцау! Бахатыр кєн мє чысыл чызгєн! Цы дзуры, уый йє фыр тыхст ємє рыстєй дзуры, йє уд та дєу агуры... Не Сфєл- дисєг, феххуыс ын кєн!... 3 є р и н є. Дє Хуыцауєн йє зєрды баххуыс кєнын куы уыда- ид, уєд нын нє бинонты нє туджджынтєн нє ныццєгъдын кодта- ид. Фєлє раст ємє зылын не ’взары. Д ы д ж ы з є. Євзары, чызг, євзары, уєдє ма чи ’взары. Хуы- цау ує туджджынтыл дєр куынє ауєрды, гєлєхха... 3 є р и н є. ’Мє нын кєрєдзи туг цєуыл нуазын кєны? Дыджызє. Хуыцауы фєндєн базонєн нєй... Чи зоны, ує фыдєлтє исты тєригъєд дарынц... 3 є р и н є. Дыджызє! Ме ’нєныййарєг мад! Кємєн ма схъєр кєндзынє дє сусєг? Дыджызє (хъуыдыты аныгъуылд. Єрєджаау). Кєддєр Уєллаг ємє Дєллаг Ас-Хъабантє иу бєстє уыдысты, иу паддзахы уынаффєйы бын цардысты. Кєрєттє нє уыди уыцы бєстєйы зєххытєн, йє быдыртє тымыгъ дардтой бєхты, стурвосы рєгъєут- тєй, лыстєг фосы єнєнымєц дзугтєй. Йе ’фсєдты къєхтыхъєр хъуысти арвы кєрєттєм, бирє бєстєтє басаста, цагъайрєгтєй уєлдай сау куыст ничиуал кодта. Фєлє мулк сайтаны холлаг у, ємє єлдєрттє кєрєдзимє суцъа кодтой, уымє фылдєр цємєн ис, уый мєнєй цємєй лєгдєр у, зєгъгє. Кєрєдзи ныхмє фесты, адємы кєрєдзийыл ардыдтой, кєрєдзийы сын цєгъдын кодтой. Афтємєй єрлємєгъ Стыр Ассаг паддзахад, ємє йє тєтєр-мангол басастой... 3 є р и н є. Раст цыма абоны хабєрттє дзурыс! Уєддєр афтє євзєр уыдысты бонджын адєм? Д ы д ж ы з є. Зыд, хєлєг, хєрам адєймагєн йемє райгуырынц. Адєм ивгє нє кєнынц. 3 є р и н є. Уєдє сын Хуыцау сє мыггаг цєуылнє сыскъуыны? Д ы д ж ы з є. Ємє ма уєд Хуыцау йє уарзондзинад кєуыл ба- фєдзєхсдзєн? 3 є р и н є. Зыд, хєрам, хєлєг гуырдзєй чи рахєссы, Хуыцау йє уарзондзинад уыдоныл фєдзєхсы?! Д ы д ж ы з є. Гуырдзєй адєймаг рахєссы Хуыцауы уарзондзи- над дєр, ємє уый фыдєхыл куы фєуєлахиз вєййы, уєд свєййы Хуыцауы уарзон. 3 є р и н є. Дыджызє, мє сєр мын разилын кодтай... Дє дзури- наг дє ма ферох уєд. Дыджызє. О. Тєтєр-мангол єрбабырстой, Стыр Асы дзє- гєрєгєфтауєг бєласыл сєфты дымгєимє ставд их єрцыди, аф- тид зєнг ємє ма дзы саст къалиутє аззад. Фєлє рєстєг цыди, ємє єфхєрд бєлас фєстємє ног талатє рауагъта, єрмєст йє ас нал ссардта. Ас дыуує дихы фєци — Уєллаг Ас-Хъабан ємє Дєл- 146
лаг Ас-Хъабан. Арєныл лєууыди стыр хъєу Рєздон ємє йыл дыуує паддзахы — дє фыдыфыд Авдан ємє Армдары фыд Астан нє фи- дыдтой — алчидєр єй йєхи хуыдта. Фєстагмє бафидыдтой ууыл, ємє дыууєрдыгєй дєр тєккє номдзыддєр хистєры єрхуыдтой дзырддаг хъєумє. Уыцы хистєртєй иу загъта: «Ард хєрын, Уєл- лаг Ас-Хъабаны зєххыл кєй лєууын!» Иннє та загъта: «Ард хє- рын, Дєллаг Ас-Хъабаны зєххыл кєй лєууын!» 3 є р и н є. Тєрхонхєссєг хистєртєй чидєр мєнгард разын- ди, нє? Д ы д ж ы з є. Нє, сє дыуує дєр Хуыцауы бын раст дзырдтой, раст лєгтє уыдысты. 3 є р и н є. Ницы дын ємбарын, Дыджызє! Хъєу дыуує пад- дзахадєн иумєйаг уыди? Дыджызє. Охх, мє чызг, мє зєрдєйы ингєнєй мын мє рагон рыст цємєн скъахтай? Хъєу иумєйаг нє уыди, фєлє зє- ронд лєгтєй алчидєр йєхи зєххыл лєууыди, уымєн ємє сє иуы єрчъиты хосы бєсты уыди, цы зєххєй рацыд, уыцы зєххы сы- джыт. Гъе, афтємєй уый дєр йєхи зєххыл лєууыд. 3 є р и н є. Кєцы бєстєйє уыди уыцы зєронд лєг? Дыджызє. Махєй... 3 є р и н є. Чи уыди? Д ы д ж ы з є. Мє фыд Фєрнаг. 3 є р и н є. Цємєн афтє бакодта? Д ы д ж ы з є. Єндєр гєнєн ын нє уыд, дє паддзах-фыдыфыд карз лєг уыди. 3 є р и н є. Уыцы хабар ничи базыдта? Д ы д ж ы з є. Нє зонын... Уєдмє хєст райдыдта Уєллаг ємє Дєллаг Хъабанты єхсєн. Нє фєсивєд кєрєдзи цагътой, кєрєдзи хъєутыл арт єфтыдтой. Мє фыдєн йє сєрызонд фєцыд, лєгєтмє фєлыгъд. Уым єй мардєй ссардтой... 3 є р и н є. Исчи йє амардта? Д ы д ж ы з є. Дє фыдыфыд Авдан. Йє галиу ми куы схъєр уа, уымєй тарсти. 3 є р и н є. Уєдє мах дє туджджынтє куы стєм! Ам цємєн дє? Д ы д ж ы з є. Хуыцау туджджынєй бахизєд! Дє фыды дєр дын єз схастон, сымах — йє цоты дєр... Мєхи бинонтєй уєлдай мын не стут... 3 є р и н є. Дє фыды дын амардтам, ды та нє мады уарзтєй уарзыс? Уый у дє Хуыцауы уарзондзинад? Дыджызє. Уый, мє боны рад, уый...Мє фыд цы аз амард, уыцы аз амардис мє иунєг лєппу дєр хъуырты низєй — афєдз дєр ыл нє цыди. Мє сєрыхицау та хєсты фесєфт. Мєн ує Нана єрбахуыдта галуанмє Дыджызєйє — дє фыд ме ’намонд хъєбу- лимє иу бон райгуырдысты. 3 є р и н є. Куыд бакуымдтай дє туджджыны дє дзидзийє хєс- сын? Д ы д ж ы з є. Єз галуанмє єрбацыдтєн мє туг исынмє. Сфєнд кодтон сывєллоны — дє фыды — амарын. Маргєй байсєрстон мє дзидзи ємє йєм авдєнмє єргуыбыр кодтон. О Хуыцау, ныххатыр мын кєн, ныххатыр мын кєн! Сывєллон мєм йє гуккытє хєрдмє 147
сивєзта, бахудти мєм... Єз галуанєй ралыгъдтєн. Фєсвєд ран богъ- богъєй бирє фєкуыдтон... Уыйфєстє та, мє мард сывєллонмє мє риуы цы уарзт хастон, уый дє фыдєн, стєй сымахєн радтон... Гъе, афтє мє фервєзын кодта Хуыцауы уарзондзинад... 3 є р и н є. Дыджызє, цы кєныс? Ємризєджы куы ризыс? Фє- лєуу, Боренємє фєдзурон... Дыджызє. Нє хъєуы, мє зєрдиаг... Афтє дє риумє мє сєр єркъул кєнон... (Зєрннєйы хьєбысмє йє сєр єруагъта.) Мє фыд мын загъта... Ме ’рчъиты сусєг, дам, мын цы бон схъєр кєнай, уыцы бон мєлгє кєндзынє... Охх, куыд бафєлладтєн цєрынєй... 3 є р и н є. Дыджызє! Дыджызє! Нє мє хъусыс? Нал улє- фы... О, о... Йє уд систа... Мє нана... Ємбєрзєн 6-сем архайд Паддзахы галуан. Уєлхез рацу-бацу кєны. У є л х е з. Євирхъау хабєрттє хъуысы... Ахсахъ-Темыр нє бє- стєм єрбахєстєг. Арєнтыл єрєвєрдтон ме ’ппєт тыхтє дєр — фистєг єфсадєй ссєдз мины, бєхджынтєй дєр уыйбєрц, сє ра- зєй лєууынц фатєхсджытє — дєс мин лєджы. Ахсахъ-Темырыл ничима фєуєлахиз, дуне йє къєхты бын хъєрзы, кєм єрєфсєры, уым зайєг хал нал рєзы. Бавзарєм нє хъару, къуылых сайтан, — мєлгє, уєд хєсты! (Ныхъхъуыоы кєны.) Ме ’фсады єхсєн змєс- тытє цєуы Саджы сєрыл...Чи зоны, байхъусын єм хъуыдис... Фєлє мє туджджын Армдарм, мє хъєбулты мын чи бахордта, уый фарсмє куыд єрлєууон? Ехх, куыд ничи мє ємбары ацы зєххыл! Саг!.. Ацы сєфты рєстєг мє дєуєй хуыздєр бєргє ничи хъуыдис... Єдарц дєр єцєг хєстон лєг у, фєтєджы курдиат єм ис, фєлє йыл єфсєддонтє дзєбєх не ’ууєндынц... А й у а н (къєсєрєй єрбахызт). Мєнє дєн! У є л х е з. Чи дє єрбауагъта? Ныртєккє мє дєумє євдєлы? Фесєф! А й у а н. Дє дзырдєй фєзындтєн, дє дзырдєй єрбайсєфдзы- нєн. У є л х е з. Мєхєдєг дєм куы арвыстон... Мєнє мє сєр куыд сдзєгъєл... Цы дзурынц адєм? А й у а н. Исчи исты куы сдзуры, уєд ын йе ’взаг єрбалыг кє- нынц. Цыма худгє кєныс, афтє дє дєндєгтє зыхъхъырєй дар! У є л х е з. Чи сты уыцы євзаглыггєнджытє? А й у а н. Йє худ йє сєрєй хуыссєны дєр чи нє исы, уый. Уєлхез. Єдарц? А й у а н. Дзасботаз. У є л х е з. Уый та чи у? А й у а н. Єфсады фєтєг ємє дє тонагєнджыты хицау. Уєлхез. Єдарцы кой кєныс, уєдє? Дзєбєх єй нє зоныс. Єз дє йемє базонгє кєндзынєн — рагєй дын хъавы де’взаг ахауын кєнынмє! А й у а н. Ныр нєма. Нє мє ’вдєлы зонгєтє-йедтє кєнынмє. 148
У є л х е з. Цы дзурынц адєм не стєры тыххєй? А й у а н. Чи — фєдисмє, чи — къєбицмє. Уєлхез. Афтє чи дзуры, уымєн єцєгєй дєр йе ’взаг лыг- гєнинаг у. Бєстєйыл фыдоон скодта, уыдон та адємы халынц сє цъаммар євзєгтєй! Уыйбєрц фєллой сын єрбаластон не знєгты зєххєй, уыдон та мє фыдгой кєнынц. Армдар йе ’фсадимє фєдисы ис єви куывды, уый мє хъуыддаг нєу. Ахсахъ-Темыр сє бындзагъд кєнєд, мах та сын се ’ппєт мулк нєхирдыгєй фєкєндзыстєм. А й у а н. Ахсахъ-Темыр, дам, йє къуылых къахыл ассаг кафт кєны. У є л х е з. Куыд кафы? А й у а н (йє иу кьахыл кафы). Мєнє афтє. У є л х е з. Єргом дзур! А й у а н. Адєм афтє дзурынц, паддзах Уєлхез, дам, йє дыуує къахыл куыд лєууы, уымєй уый йє иу къахыл бирє фидардєр лєууы. Уєлхез. Саджы ’взагєй уасынц! Мєн Армдар къахєн дєр ємє къухєн дєр нє хъєуы! Мєн хъєуы єрмєст йє сєфт, йє зєхх, йє мулк! Куыд уєндынц дзурын?! Адємы рагъыл ехс куынє хъаза, уєд фыдуаг кєнынц! А й у а н. Адєм афтє сфыдуаг сты, ємє фєндаггєрєтты фєл- дєхтытєй лєууынц. У є л х е з. Куыд фєлдєхтытєй? А й у а н. Сыдєй мєлынц. Уєлхез. Ємє сын Уєллаг Ас-Хъабанєй цы хор ємє фос ратєлєт кодтон, уыдон цы фесты? А й у а н. Уыдон дєр сє бынаты. У є л х е з. Цавєр бынаты? А й у а н. Тонагєнджытє, хъалонисджытє, тєрхонылєгтє, сєр- къуыртє, давджытє, цєстфєлдахджытє, сыдзысдєрджытє, уыдон хєстєджытє, стєй хєстєджыты хєстєджытє — гъе, гъеуыдон гуы- бынты. Уыдон рондзєй дєр нє бафсєддзысты. У є л х е з. Сайыс, мєнгард! Єз дзырд радтон, фос ємє хор, сыдєй чи мєлы, уыдоныл байуарыны тыххєй! Де ’взаг дєуєн дєр адзєнгєл ласдзєн Єдарц! А й у а н. Дзєгъєлы дын схъєр кодтон, паддзах, євзаг мыл кєй ис. У є л х е з. Ныртєккє балцы цєуын мє балимє. Адємыл єрзи- лон. Дє ныхєстє раст куынє разыной, уєд дын адємєн ємбисон- ды карз тєрхон кєндзынєн! А й у а н. Олийы тєрхон ма рахєсс ды дєр, мє паддзах! У є л х е з. Уый та цавєр тєрхон у? А й у а н. Цыппар мыддармє уыди иу сєныкк — сєхи йыл ир- хєфстой. Йє къєхтє фєйнєхуызон уыдысты, ємє мыддартєй алчи йєхицєн къах равзєрста, ай мєн у, зєгъгє. Иєхсєв сєныкк арты фарсмє бафынєй, ємє йє иу къахыл зынг бафтыд. Ралидз-балидз систа ємє мыдєйдзаг чыргъєдтє дєр басыгъдысты. Єртє мыдда- ры сє хъаст бахастой тєрхоны лєг Олиймє, зынг чыргъєдтыл чи бафтыдта, уыцы къахы хицауыл. Олий тєрхон рахаста: єртє мыд- дарєн цыппєрєм бафидєд сє зианы аргъ. Раст тєрхон рахаста, мє паддзах? У є л х е з. Раст! 149
А й у а н. Нє, раст нє уыди Олийы тєрхон. Судзгє къахы иннє єртє къахы куынє хастаиккой, уєд мыды чыргъєдтє нє басыгъ- даиккой. У є л х е з (ныхъхъуыды кодта). Раст зєгъыс, рувас! Цєй охыл мын ракодтай ацы таурєгъ? А й у а н. Сєныччы єртє къахы — Єдарц ємє йє тонагєнджытє. Зынг дєм єрбахастой, Єнбалан ємє уал дзы Сосланы басыгътой, фєлє дє галуан єнєхъєнєй дєр куы басудза... У є л х е з. Дєлимон! Фесєф! Айуан алыгъд. Къєсєрыл фєзынд Ф и д и у є г. Ф и д и у є г. Мє паддзах! Ахсахъ-Темыр єрбабырста нє бєстєм! У є л х е з. Куыд єрбабырста? Ф и д и у є г. Ахсахъ-Темыры єфсєндзых борєтєй нє цъєх бы- дыртє батар сты, не ’фсадыл єфсєнбыд кауєй єнгомдєр, фидар- дєр єртыгуыр сты. Нє раздзєуєг хєстонтє, нє фєсивєд знаджы къухєй туглєсєн кєнынц!... У є л х е з. Кєм ис фєтєг Єдарц?! Ф и д и у є г. Йє тонагєнджытимє де ’фсадєй дзєвгар хай йє фєдыл асайдта, афтємєй Ахсахъ-Темыры ємварс хєцы нє ныхмє! У є л х е з. Тагъд — мє бєх! Мє хъахъхъєнджытєй, мє балєй ма ам чи ис, уыдонєн зєгъ: єрзилєнт бєстєйыл! Зєрондєй, ногєй, нєлгоймагєй, сылгоймагєй — се ’ппєт дєр хєстмє знаджы ныхмє! Уєлхез ємє Фидиуєг ацєуынц. Єрбацєуынц 3 є р и н є мє Б о р е н є. 3 є р и н є. Мє зєрдє йє зыдта! Єдарц — сау калм.мє фыды хъарм ронмє бабырыд ємє йын йє тєвд туг цъырдта! Йє маргєй йын йє зонд фєцєуын кодта! Єз дєр хуыздєр нє разындтєн... Йє калмы цєстытєй-иу мє аныхъуырынмє хъавыди... Иухатт мєхи нал баурєдтон, йе ’хсєрфарс ын ныццавтон. Уый мєм бахудти, йє сєрєй мын акуывта, йє цєстыты каст та ноджы гадзадєр фєци. Куыд нє єй амардтон! Б о р е н є. Мах чызджытє стєм, Зєринє, мах бон марын нєу... 3 є р и н є. Барєвзарєн нал ис, Боренє! Мєлгє нын єрцєу- дзєн єд хєцєнгарз! Мах сылгоймєгтє нал стєм, мах хєстонтє стєм! Кєм мын стут, Єнбалан ємє Сослан? Ує ингєнтє куыд нє стонут?! Б о р е н є. Нє, нє, Ацємєз нє амардта!.. 3 є р и н є. Кєуын та ма райдай. Тугуарєн єркодта, ды та «Ацє- мєз», «Ацємєз» кєныс! Лєггадгєнєг чызджыты арвыстон хъєу- тыл: ємбырд кєнынц сылгоймєгты єфсад. Б о р е н є (йєхицєн). Кєд єз дєр хєсты ферох кєнин ме ’рхуым. Райхъуысы уадындзы цагъд. Б о р е н є. Ацємєз! Єгас у! (Фєцудыдта. Зсеринє йыл фє- хєцыди.) 3 є р и н є. Цавєр дє? Єви дєуєй уєлдай уарзон никуы никє- мєн уыди? А ц є м є з єрбацыд. А ц є м є з. Ує бон хорз. 150
Б о р е н є. Ацємєз... Єнєниз дє?.. А ц є м є з. Саг-сырды хуызєн. 3 є р и н є. Ємє саг-сырды хуызєн чи нал у, уыдон тыххєй та цы зєгъдзынє? А ц є м є з. Ехх, Зєринє! Де ’фсымєр Сосланы дын Нєуєг нє амардта, фєлє Єдарц... 3 є р и н є. Цємєн? А ц є м є з. Нєуєг Єдарцы тыххєй цыдєр сусєг зыдта... Уєр- мы кєй дарут, уыцы цагъайраджы дєр ахєм уавєрмє уый єртард- та... 3 є р и н є (фестъєлфыд). Ацємєз! Гєстєн зєгъ, ємє мєм цагъайраджы єрбакєнєнт! А ц є м є з. Гєстє се ’ппєт дєр хєстмє ацыдысты... 3 є р и н є. О, куыд мє ферох и... Ды та хєсты цєуылнє дє? А ц є м є з. Єдарцы тонагєнджытє мє фєдыл зылдысты, ємє хохы лєгєты цардтєн. Хєсты хабар абон фехъуыстон. Б о р е н є. Царм ємє дє стджытєй уєлдай куы ницыуал баз- зад... А ц є м є з. Мє уадындз та? Б о р е н є (йє уадындз ын райста, йє риумє йє єлхъивы). Дє уадындз... Мєнєн дєр єнє ай цард ад нє кєны... 3 є р и н є. Тєхуды, уарзынмє кєй євдєлы! Цєй хъал дє, Бо- ренє! Ацємєз! Єрбакє цагъайраджы. А ц є м є з. Цагъайраг фєсдуар лєууы. Єз єй, галуанмє куыд- дєр єрбацыдтєн, афтє уєрмєй сластон. Уадындзы цагъдмє куыд лємбынєг ємє єхсызгонєй хъуыста, уымє гєсгє мє уырны, йє зонд фєстємє йєхимє єрцєудзєн. (Єрбакєны Цагъайраджы.) 3 є р и н є. Цєут, Ацємєз ємє Боренє! Ныр ує ничиуал хъєуы. А ц є м є з. Зєринє, бахатыр кєн. Мєнє Боренєимє нє ны- хєстє кєрєдзийєн фєкєиєм, стєй єз фєцєуын хєстмє. Б о р е н є. Єз дєр — демє. Иунєг сахат дєр нал фєуыдзынєн єнє дєу! 3 є р и н є. Лєгтыдзуар — уе ’мбал! Тагъд хєсты быдыры фем- бєлдзыстєм. Боренє ємє Ацємєз ацєуынц. 3 є р и н є (Цагъайрагмє). Чи дє, цы дє, цы зєд, цы дуаг? Єви сайтан дє? Цагъайраг. Зєд дєр дєн, дуаг дєр, сайтан дєр. 3 є р и н є. Чи дє? Цагъайраг. Ничи ємє алчи. 3 є р и н є. Дє ном цы хуыйны? Цагъайраг. Нє зонын. 3 є р и н є. Єнєном адєймаг нєй. Кєд адєймаг нє дє? Цал- дєр мєйы дєу хуызєн єххормагєй чи фєцарди, ахєм нєма рай- гуырд. Цагъайраг. Куынє райгуырдаид, уєд дє цуры нє лєууид. 3 є р и н є. Кєцєй дє? Цагъайраг. Алкєцєй дєр. 3 є р и н є. Хуыцауєй? 151
Цагъайраг. Хуыцауєй. 3 є р и н є. Уєдє кєд Хуыцауєй дє, уєд уєрмы хъадаманбас- тєй цы ми кєныс? Цагъайраг. Хъадамантєй баст нє дєн, уєрм та мын стыр єнєкєрон дуне у. 3 є р и н є. Куыд стыр дуне? Фезмєлєн дзы куы нєй! Цагъайраг. Єз фєуєлахиз дєн уєрмы къуындєгыл. Сєри- барєй зилын бєстєтє ємє денджызтыл. Арвмє дєр стєхын мє чысыл хо Зєриатимє. 3 є р и н є. Дєуєн дє зонд фєцыд, єз та дє ме ’дылы фєрсты- тєй хъизємарєй марын... Цагъайраг. Мєнєн мє зонд нє фєцыд. 3 є р и н є. Уєдє сєнттє цємєн цєгъдыс? Цагъайраг. Сєнттєнє цєгъдын. Єз кєм дєн, уырдєм куы ’рбахєццє уай, уєд Зєриаты фендзынє. 3 є р и н є (йєхицєн). Мє сєр зилы... Цы кєлєны тыхєй мє єлвасы йєхимє ацы удгоймаг! Йє цєстыты єнєбын арфы цыма єнєхъєн дуне аныгъуылдзєн, афтє мєм кєсы. Євєццєгєн, єз дєр ацы цагъайраджы хуызєн зондцух дєн... Ф и д и у є г (кьєссерєй єрбахызт). Бар ратт, єхсин! 3 є р и н є. Мидємє. Дзур. Ф и д и у є г. Хорз хабархєссєг нє дєн... Уєллаг Ас-Хъабанєй Ахсахъ-Темыры тєссєй махмє чи лидзы, уыдон нє хъєутє сє- химє нє уадзынц — знєгтыл сє нымайынц. Сывєллєттє, зєрєдтє хуры тєвдмє, уарынтєм, стонгєй, єнє фєкєсєгєй мєлынц, хєцгє низтє сыл сагъуыдысты. Дзєгъєл быдыртє байдзаг сты мєрдтєй, фєндєгтыл рацєуєн нєй се смагєй... Уынгєй хъуысы адємы знєт уынєр. 3 є р и н є. Уый циу? Ф и д и у є г. Иу бєллєх йє фєдыл сайы иннє бєллєх! Адєм паддзахы хъєуы фидєрттє єрбатыдтой ємє галуаныл єртымыгъ сты. 3 є р и н є. Цы сє хъєуы? Ф и д и у є г. Єхсин! Хєстєгдєр бацу рудзынгмє ємє сє фе- хъусдзынє Адємы дзолгъо-молгъо тыхджындєр кєны. Хъєртє: «Паддзах Уєлхез дыуує Ас-Хъабанты дєр бабын кодта!» «Мєлєт!» «Єфсады фєтєг Саг кєм ис?! Иунєг уый бон уыди Ахсахъ-Темыры єруромын!» «Саджы амардта Уєлхез!» «Йє галуан ын басудзын хъєуы!» 3 є р и н є. Раст зєгъынц... Ф и д и у є г. Галуан куы басудзой, уєд адємы зєрдє бынтон- дєр амєлдзєн... 3 є р и н є. Сє ардауєг чи у? Ф и д и у є г. Иу лєг. Йє цєсгом — басылыхъхъєй тыхт. Єдарц тонагєнджытєн кєй схицау кодта, уый хуызєн мєм фєкаст. Єнє- мєнг уый у. Дзанхъєлиц. 3 є р и н є. Цу, адємєн зєгъ: єхсины фєнды сє тєрхонмє байхъусын. Се ’хсєнєй минєвєрттє равзарєнт. Єрмєст Дзан- хъєлиц дєр семє куыд уа, афтє. 152
Ф и д и у є г. Куынє бакома... 3 є р и н є. Сусєгєй йын зєгъ: минєвєртты хистєрєн єхсин йє зєрдє балхєндзєн сыгъзєринєй! Ф и д и у є г. Хорз. (Фєцєуы.) 3 є р и н є (Цагъайрагмє). Цагъайраг, цом иннє хатєнмє. Дє хъадамантє дын рафтауын кєндзынєн, ємє уал ам цєрдзынє. (Акєны йє. Иу уысмы фєстє фєзыны, йє къухы — цирхъ. Пад- дзахы бынаты єрбады.) Єрбацєуынц минєвєрттє. Дзанхъєлицєн йє цєсгом басылыхъхъєй тыхт. Минєвєрттє (иумє). Дє бон хорз, єхсин! 3 є р и н є. Хистєрєн кєй равзєрстат? Дзанхъєлиц. Мєн. 3 є р и н є. Дзур! Дзанхъєлиц. Дзурын єппєт адємы номєй! Нє бєстєйыл сєфты заман кєй скодта, уый у нє паддзах Уєлхезы аххос! 3 є р и н є. Бєлвырддєр! Дзанхъєлиц. Уєллаг Ас-Хъабанимє нє тыхтє куы баиу кодтаиккам, уєд ныл Ахсахъ-Темыр уєлахиз нє кєнид! 3 є р и н є. Разы демє! Дзанхъєлиц. Єхсин! Дє фыдєлтє сєхи уды масты фєдыл ассєгтєн кєрєдзи бахєрын кодтой, ємє мєнє — нє фєстаг! 3 є р и н є. Раст у дє дзырд. Дзанхъєлиц. Паддзах гадзрахатєй амардта єфсады фєтєг Саджы! 3 є р и н є. Цы домут? Дзанхъєлиц. Адєм сє маст нал уромынц. Саджы туг! 3 є р и н є. Тугфиддоны аргъ? Дзанхъєлиц. Галуаныл — арт, дєу та, єхсин, єхсєны тєр- хонмє! 3 є р и н є. Мє фыдєлты фыдракєндтє, Саджы туг єлхєнын сыгъзєринєй. Дзанхъєлиц. Сыгъзєрин сымах нал у, єппєт адємы у. 3 є р и н є. Єппєт адємы? Ємє дзы уєд дєумє цы ’рхаудзєн? Дзанхъєлиц. Єз мєхи мєт нє кєнын! 3 є р и н є. Хорз, дє бар дєхи. Фєлє куыд кєсын, афтємєй сє зондджынтєй нє дє. Паддзахы сыгъзєринтє арф євєрд сты, цалынмє сє сымах агурат, уєдмє йе паддзах єрбахєццє уыдзєн, йе — Ахсахъ-Темыр. Минєвєрттєй иу (Дзанхъєлицмє). Чидє, цыдє — нє дє зонын, фєлє махмє дєр дзырды бар хауы. Єз разы дєн єхси- ны фєндыл. Дзанхъєлиц. Єхсин! Разы! Фєлєсыгъзєриндєрбєрцзоны! 3 є р и н є. Паддзахы сыгъзєрин єнєбєрц у. Єрцу ємє райс дє хай! Дзанхъєлиц бацєуы Зєринємє. Зєринє йын йє армы цыдєр нывєрдта. Дзанхъєлиц. Адон єрхуыйы гєппєлтє куы сты! 153
3 є р и н є. Уый аргъ дєр нє дє! (Йє цирхъєй йын йє хурх ахауын кодта.) Ацы уєййаг куыдзєн йє басылыхъхъ райхалут! Минєвєрттє райхєлдтой Дзанхъєлицы басылыхъхъ. Минєвєрттє (иумє). Тонагєнджыты хицау Дзанхъєлиц! Єдарцы рахиз цонг! Нє цыфыддєр знаг! Нє царм нын бастыгътой! 3 є р и н є. Цєут, адємєн фехъусын кєнут, цы федтат, уый. Минєвєрттє фєхєссынц марды. Ф и д и у є г. Цы кєныс, єхсин? 3 є р и н є. Ницы, ницы... иу хуыпп мын дон. Ф и д и у є г (дон ын дєтты). Дєхиуыл фєхєц... Марын єнцон нєу... Фєлє цы бачындєуа? Адємы хъєлєба хъуысы. Зєринє. Дзурєн мєсыгмє рацу. Адємєн фехъусын кєн, дыуує ныхасы сын зєгъон. Фидиуєг (дзурєи мєсыгєй). Хорз адєм! Фарн уєм бадзу- рєд. Чысыл фєсабыр уєд ує хъаугъа! Байхъусут. Уемє дзурдзє- ни єхсин! X ъ є р т є. «Нє бєстє куы бабын, уєд ма нын цы зєгъдзєн?!» «Мєкъуырєй єргєвдинєгтє!» «Тугцъиртє!» «Бауадзут єхсины дзурын!» 3 є р и н є. Асы адєм! Ныртєккє мє цирхъєй ахауын кодтон Дзанхъєлицы хурх! Кєд ма уе ’хсєн ахємтє ис — марут сє єгъа- тырєй! Зонут рєстдзинад: Саджы амардтой Єдарц ємє Дзанхъє- лиц! Мє фыды нє раст кєнын, ахєм сау кєлмыты йє роны кєй дардта, уый тугєй бафиддзєн! Єдарц ємє уын Дзанхъєлицы хуы- зєттє паддзахы номєй ує царм стыгътой, ує ныфс уын састой. Ныфс кємє нал ис, уый та къахсєрфєн хєцъил свєййы! Уый нє сєрмє ма ’рхєссєм! Мє фыдєлты фыдракєндты тыххєй дзуапп дєттын мє тугєй! Сыст, асы адєм, сыст знаджы ныхмє єд цъил, єд мил! Єгады бєсты — мєлєт. Бєх кємє ис — бєхыл,бєх кємє нєй — уый фистєгєй, хєцєнгарз кємє ис — уый хєцєнгарзимє, хєцєнгарз кємє нєй — уый сагоимє, сагой кємє нєй — уый хъи- лимє! Нє фыдєлтє, нє хъал фєсивєд кєм сєфынц, уырдєм — фєдисы! Мєхєдєг цєуын ує разєй! Хъєртє: «Ацы бєстє чи бахордта, уый йє хъахъхъєнєд!» «Єхсин — нє фєтєг!», «Єгады бєсты — мєлєт!» Ємбєрзєн 7-єм архайд Ф и д и у є г паддзах У є л х е з ы л хєцы, афтємєй йє єрбакєны. Бадын єй кєны. Ф и д и у є г. Мє паддзах! Чысыл бабыхс! Ныртєккє дын дє цєфтє бабєтдзынєн! (Худы.) У є л х е з. Цєуыл худыс? Ф и д и у є г. Мєгъа, мє худын нє уромын... Мєнє дє буар цєфтєй нал зыны... 154
У є л х е з. Цєфтє мє буарыл не сты. Цєфтє Дєллаг Ас-Хъа- баны буарыл сты. Ф и д и у є г. Уєддєр ма дєллєгтє ємє уєллєгтє кєныс? (Худы.) Паддзах, цы кєныс? У є л х е з. Мєлєг адєймаг цы фєкєны — мєлын... Ф и д и у є г. Дохтыр! Гєстє! Тагъддєр! Мєнє нє паддзах мєлгє кєны! Уєвгє, кємє дзурын, галуаны куы ничиуал ис... Фєлєуу-ма, єрдєбои цєуыл худтєн? Уынгєй цєуы карз хєсты уынєр. Цирхъыты зєлланг, уєрдєтты цєлхы- ты хъинц-хъинц, барабанты гыбар-гыбур. Уыцы євирхъау уынєр хєстє- гєй-хєстєгдєр кєны. Ф и д и у є г. Єнхъєлдєн, фидары дуєрттє єрбатыдтой! (Йє хьустыл ныххєцыди.) Нє, хєстєг мєм ма цу, мє сайтан! Уый зєххон дєрєгъдзєгай нєу, уый дє хуылфєй ивылы, дє кєлєн- тєйдзаг хуылфєй. Нє дє бауадздзынєн мє хъустєм! Уєдє нє хъєрдєрєй чи ныххуда — ды єви єз?! (Худєгєй басур.) Паддзах (єрчъицыднга). Дон... Ф и д и у є г. Паддзах! Сайтан мєныл худы, єз та ууыл. Цымє нє чи кєй рамбулид?! (Кєл-кєлєй худы.) Уєлхез. Дон... Ф и д и у є г. Дон? Ємє дон та циу? Ды чи дє? Ды сайтан дє! Дєлдзєх фєу! (Алидзы.) Уєлхез. Йє зонд фєцыд... Дон... А й у а н (къєсєрєй єрбахызт). Паддзах, фыдджынєфсєстєй дє зєрдє дон єрцагуырдта? (Дон ын дєтты.) Гъа, мє хур, гъа, аназ. Ронг дє нє хъєуы? У є л х е з (йє дон ын акъуырдта). Єз мєлгє кєнын, ды та мє хынджылєг кєныс? Цъаммар, ды дєр мє ныууєй кодтай! А й у а н. Бєргє дє ныууєй кєнин, фєлє дє єлхєнєг нєй. Уєлхез. Фесєф! А й у а н. Нє, иунєгєй дє нє уадзын. Єз дєр демє цєуын. Уєлхез. Кєдєм? А й у а н. Дєллаг хъєумє. Єрмєст уым нє бынєттє баивдзыс- тєм — єз уыдзынєн паддзах, ды та — айуан... Нє фембєлдмє... мє зынаргъ... Уєлхез... (Мардєй єрхауы.) У є л х е з. Мєгуыр Айуан. Дє туг дє фєрстєй куы кєлы, єз та дє єфхєргє куы кодтон... Єз дын айуанєн дєр нє бєззын... Зєринєйы бєстытєй єрбакєны Єдарц. Є д а р ц. Мєнє дє фыд дєр ам ис. Єнхъєлдєн, йє уд Хуыца- уєн балєвар кодта, кєд ын єй бакома, уєд. Зєринє. Баба! Баба!.. Айуан... Єдарц (Уєлхезмє бацєуы, уигъы йє). Паддзах, кєм дє, дзєнєты єви зындоны? Уєлхез. Дон... Є д а р ц (дєтты йын дон). Гъа, мє нуазєн! У є л х е з (Єдарцы къух ракъуыры). Дє къухєй удыхос дєр — нє!.. Уый бєсты мын мє фєстаг курдиат сєххєст кєн, кєд дєм адєймаджы тугєй иу чысыл єртах ис, уєд... 155
Є д а р ц. Уый та цы хоныс? Мє бирє хєрзтє дє ферох сты? Єз дєу тыххєй цы нє бакєндзынєн. У є л х е з. Уєдє мє цєв, єз дын кєй радтон, уыцы цирхъєй! 3 є р и н є. Баба! Агъуыд куыдзмє адєймаджы туджы ’ртахтє агурыс? Дє сєрмє куыд єрхастай амєй исты ракурын. Фєлтау цыфєнды хъизємарєй дєр амєл! У є л х е з. Мє мады гуыбынєй рєдыдєй райгуырдтєн, чызг... Ныххатыр мын кєн мє фєстаг рєдыд... Є д а р ц. Федтай, Уєлхез, дє чызг дын євгъау кєны мє цир- хъы цєф. Дзєхст — ємє дє хъизємєрттє фесты! Фєлє Ахсахъ- Темыры фєнды дєу удєгасєй фенын. У є л х е з. Мєрдты йын гєбєр хєрєгєй фєхєт! Єдарц. Мєрдты йє цєй хєрєг хъєуы, йє къуылых къах дєр йє фаг у. Ныртєккє дє мє тонагєнджытє бахєццє кєндзыс- ты сє бєхтыл дунеты паддзах Ахсахъ-Темыры сыгъзєрин цатырмє. Гъей, єрмєст мєлынвєнд ма скєн! Єхсин, дєу кой дєр йє хъус- тыл єрцыди, зєххыл, дам, йє уынд, йє кондєн ємбал нєй. Мєхи- цєн дє бєргє ауєрстон, бєргє дєм бамыр-мыр кєнин, фєлє дє фыдгулы Ахсахъ-Темыры фыдєх баййафєд! Дє хєрзєггурггаг мєн — йєхицєн дє номылусєн исы. Йє номылустытє та минєй фылдєр сты. Мє зонд, мє хъаруйєн мын аккаг аргъ скодта — Уєллаг ємє мє Дєллаг Хъабантєн нывєрдта паддзахєй. Зєринє. Кємєн ма уыдзынє паддзах, ассєгтє бындзагъд куы фесты! Є д а р ц. Зєххытє уєд, єндєр єдзєрєг нє уыдзысты. 3 є р и н є. Мє мєгуыр Дыджызє! Цємєн мє баууєндын код- тай Хуыцауыл? Ацы єлгъыстимє Хуыцауєн бынат нєй дунейыл! Цагъайраг (раиєуы йєхатєнєи). Ис Хуыцау, Хуыцау ис! Є д а р ц (сонтєй). Цы уынын? Нєма ныххєдмєл дє? Дзан- хъєлиц дын дє доныл єртє хатты марг куы ныккодта! Єви дын мєлєт нєй?! Цагъайраг. Нєй. Є д а р ц. Єз чи дєн, уый зоныс? Цагъайраг. Нє зонын. Є д а р ц. Дєхєдєг чи уыдтє, уый дєр нє хъуыды кєныс? Цагъайраг. Нє. Є д а р ц. Гєр, єппындєр ницы хъуыды кєныс? Цагъайраг. Хуыцау ємє Зєриаты. Є д а р ц. Зєринє, ацы цагъайрагєй єгомыг фос єз сарєзтон. Йе ’ндєрг, йє аууон та цєрєд — мєн чысыл дєр чи бафхєра, уымє цы кєсы, уый євдисєнєн єй дардзынєн уєрмы. Уєвгє, паддзах ай фєрцы сдєн, уый мє куынє бафхєрдтаид, уєд Армда- ры тонагєнджыты хицауєй баззадаин, ємє ныр мє мард ємбиид Армдары марды фарсмє. Раст у, раст, ацы дунейы конд, Зєринє, хъаст дзы ма кє — Хуыцауєн дєр дзы бынат ис, мєнєн дєр. Уынгєй сывєллоны кєуын райхъуыст. Цагъайраг (ныхъхъугяапа). Сывєллонкєуы! Сывєллонкєуы!.. Є д а р ц. Ныртєккє цєйбєрц сывєллєттє кєуы, уый кєй нє 156
зоныс, цагъайраг, уый дє амонд у. Ємє дын уыцы хорздзинад єз ракодтон. Цагъайраг. Кєуы... Кєуы... (Йє дзыхыдзаг ныхъхъєр код- та.) Зєриат кєуы! (Уадзыгєй єрхауы зєхмє.) Є д а р ц. Уый ма дє хъуыди — суртє кєнын дєр куы райдыд- тай. Афтємєй дын уєрмы дарєн нєй, дє сєр къуыргє єрцєудзєни. Цагъайраг (єрчъицы. Фестад.) Кєм дєн? Єдарц. Уєрмы. 3 є р и н є. Ды кєм цардтє дє хо Зєриатимє, уыцы дуне дєр дын абон єгъатырєй куы ныппырх кодта мєнє ацы лєгсырд! Сывєллєтты кєуын ноджы тынгдєр хъуысы. Цагъайраг. Зєриат! Мє гыццыл хо! Єдарц. Нє, Цагъайраг! Мє тонагєнджытимє ємбисєхсєв дє хєдзармє куы бабырстам, уєд дын дє ныййарджытимє дє хойы дєр амардтам. Цагъайраг. Зєриат! Зєриат! Фєцєуындєм!.. (Фєцеейцєуы.) Є д а р ц (йє размє єрлєууыд). Кєдєм? Дє Зєриаты дын авд азы размє амардтон. Цагъайраг (фестъєлфыд). Дзасботаз! Є д а р ц. Мєнє мард рахъил! Мєнє мард райхъал! Цагъайраг. Дзасботаз, ды а дунейыл куы нал дє, уєд кє- цєй фєзындтє? Є д а р ц. Уый ды нал дє, єз та а дунейыл мєхицєн скодтон паддзахы бынат! Хъуысы сывєллєтты кєуын. Цагъайраг. Дзасботаз! Цємєн амардтай мє ныййарджыты, мє чысыл хо Зєриаты? Цы дын кодтой? Цы мын фєкодтай мє фыды сєр, Зєриат єй мєрдты бєсты агуры ємє йє нє ары! Є д а р ц. Уыдон мын ницы кодтой, фєлє дын дє зєрдє цє- мєй тынгдєр фєриссын кєнон, уымєн хуыздєр амал нє уыди. Дє фыды сєр та дын Дзанхъєлицы єдылы алыг кодта, михыл, дам, єй хєссєм, афтємєй нын хъєлдзєгдєр уыдзєн. Єрымыс Уєллаг Ас-Хъабаны бєстєйы тыхєвзарєн фєз. Уонєхсартєн се ’ппєтыл дєр фєуєлахиз дєн. Армдар мє номыл синон систа ємє загъта: «Мє иунєг чызджы дын аккаг кєнын!». Уєд ма ды цы хъылмамє рагєпп кодтай фєзмє?! Цагъайраг. Гуйман дєуєй хъаруджындєр уыд. Фєлє ды мєнгард разындтє, фехєлдтай уонєхсарты сыгъдєг фєтк. Гуйман дыл уєлахиз кєнын куы райдыдта, уєд ын, дє дысы кєй дардтай ємбєхстєй, уыцы рыг йє цєстыты бакалдтай, ємє куы акуырм, уєд ын йє сєр дє цирхъєй ахауын кодтай! Є д а р ц. Райгас ме ’нусон фыдбылыз! Банцай! Цагъайраг. Уєд мєныл цыди євддєс азы. Тыхєвзарєн фєзмє рацыдтєн Гуйманы туг исынмє! Єдарц. Банцай! Цагъайраг. Мє цирхъы фындз де ’хсєрфарсыл єрцыд галиу єрфыгєй дє роцъомє — уєртє нос ауєдзау бєрєг дары. Дыккаг цє- фєй дє хъус фєхауд, ємє дє худ єхсєв дєр дє сєрєй нал систай. 157
Єдарц. О, о, ме ’нусон худинаг райгас! О, уєд Армдар мє- ныл куыд фєхудти! Сывєллон, дам, дє фєхынджылєг кодта, дє сыдзєг байдзаг кодтай! Йє тонагєнджытєй, йе ’фсєддонтєй дзы разы чи нє уыди, уыдон єрємбырд кодтон ємє єрбалыгъдтєн мєнє ацы єнцонсайєн гъєламє (Уєлхезмє амоны ). Мастисєн хъама дзы сарєзтон. Мє худинаг мын чи базона, уымєн цєрєн нєй. Зєринєйы рєсугъд, євгъау дє, фєлє цы бачындєуа? Ах- сахъ-Темырєн та исты єфсон скєндзынєн. (Йє цнрхъ сласта, фєцєуы Зєринмє.) Цагъаираг (йє размє єрлєууыди). Мє удєгасєй — нє! Є д а р ц. Хорз, дє уд цємєй єгас мауал уа, уымєн мєнє йє хос. Гуйманы сєры хуызєн дын дє сєр дыуує дихы фєкєндзынєн. Єдарц Цагъайраджы цєвы цирхъєй. Цагъайраг йє хъадамантєй йєхи хъахъхъєны. Хъадамантє цєфєй дыуує дихы фесты, Єдарцы цирхъ та иуварс атахт. Хъєбысєй хєцынц. Цагъайраг єй абырста, ныххурх єй кодта. Цагъайраг (йє зонгуытыл серлєууыд, кувы). О мє Хуы- цау! Бахатыр мын кєн! Адєймаг нє, фєлє бындз дєр никуы амар- дзынєн, зєгъгє дын дзырд куы радтон... Цємєн мє райхъал код- тай? Дєу ємє Зєриатимє кєм цардтєн, уыцы дуне куыд сыгъдєг ємє рєсугъд уыди! Ацы дуне та чъизи у, нє мє фєнды йє уынын... 3 є р и н є. Цагъайраг! Ацы дуне сыгъдєггєнєг дєхєдєг дє. Хуыцау дє уый тыххєй рарвыста зєхмє... Цагъайраг (Зєринсейы бєстытє цирхъєй слыгтє кєны). Бахатыр кєн... 3 є р и н є (Уєлхезмє бацєуы). Баба! Амарди... Айуан, ды дєр мын ныххатыр кєн, цы уын бакєнон, цєссыгтє мєм нал баззад... Цагъайраг! Ныртєккє Ахсахъ-Темыры балбирєгътє ам уыдзысты. Лидзєм! Не ’фсадєй ма цы муртє баззад, уыдон фєстаг мєлєтдзаг тох кєнынц галуаны фидарыл... Лидзєм! Цагъайраг(амоныйєкъєхтыхъадамантєм). Адонимєкє- дєм? Лидз дєхєдєг! 3 є р и н є. Єри-ма цирхъ! (Цирхъєй хойы хъадамантє.) Цагъайраг. Єри мєхимє цирхъ, Зєринє. Мєхєдєг бавза- рон... (Цєвы хъадамантє.) Нєй, ницы сын бакєндзыстєм. Мауал фєстиат кєн, Зєринє! 3 є р и н є. Иунєгєй дє нє ныууадздзынєн! Уынгєй хъуысы сывєллєтты кєуын. Цагъайраг. Сывєллєттє... Зєриат кєуы... Сывєллєтты хъєр. «Нана!», «Нана!» 3 є р и н є. Кємє дзурынц? Кєй хонынц Нана? Цагъайраг. Дєу! Фервєзын сє кєн! 3 є р и н є (йєхицєн). Єз — нана? Уарзон дєр мын куы нєма уыди... (Хъєрєй.) Нал дє фендзынєн. Хєрзбон! Фидары бынты ис сусєг фєндаг, ємє сє ууылты акєндзынєн галуаны кєртєй. Цагъайраг. Тагъддєр! Єхсинты коммє лидзут! Уым ссар- дзыстут Зєды лєгєт. Зымєг дзы хъарм у, сєрд — сатєг. Лидзгє! Єз иу уысмы бєрц уєддєр бауромдзынєн мє цирхъєй тыхгєнджыты. 3 є р и н є. Дє ном мын зєгъ! 158
Цагъайраг. Мє ном єрхъуыды кєнын мє бон нєу. Нє фє- сивєд се ’ппєт дєр хєсты фесєфтысты. Уыдон нємттєй дє зєр- дємє тынгдєр чи цєуы, уый равзар. Уый уыдзєн мє ном. 3 є р и н є. Хєрзбон! Баба, Айуан, ныххатыр кєнут, ує мєрдтє уын єнєныгєдєй кєй уадзын... (Ацєуы. Дардєй.) Цагъайраг! Ном дын нєма ссардтон, фєлє дє куыд уарзын, уый куы зонис! Цагъайраг (йєхицєн). Єз дє куыд уарзын, уый та зонгє дєр ничи бакєндзєн... Нє адємєн дєр мєн хуызєн у йє карнє: йє хауєггаг хъадаманты хилдзєни зєххыл. Ахсахъ-Темыры єфсєддонтє дуар єрбатыдтой. Цагъайраг семє тох кєны. Дыууєйы амардта. Йє цирхъ йє къухєй ахаудта. Ахсахъ-Темыр. Маргє нє! (Цагъайрагєн.) Чи дє? Цагъайраг. Цагъайраг. Ахсахъ-Темыр. Цагъайраг? Никуыма федтон ахєм хъєба- тыр цагъайраг! Уєвгє дыл хъадамантє ис... Дє цєстєнгас мын дзу- ры, єнєсєттон кєй дє. Аргъ дын кєиын, ємє дє марын нє бауадз- дзынєн. Фєлє мын мє хуыздєр хєстонтєй цалдєры амардтай, ємє дє єнєфхєрдєй дєр куыд ныууадзон? Дє цєстытє дын скъа- хон єви дын де ’взаг алыг кєнон? Цагъайраг. Мє цєстытє мын скъах. Ахсахъ-Темыр (хєстонтєм). Йє фєндон сєххєст кє- иут ацы хъєбатыр лєгєн! (Ацєуы.) Хєстонтє абырсынц Цагъайраджы. Фєсдзєуин. Фєлєуут! Амєн йє хин не ’мбарут? Цалынмє йє адємєн євзаг уа, уєдмє сын сєфєн нєй! Сафинагєй та сафи- наг сты, не ’фсадєй нын адонєй фылдєр никуы ничима ныццагъта! Йе ’взаг ын алыг кєнут, ємє уєд сє мыггаг сыскъуыйдзєн! Хєстонтєй иу. Цытджынханыдзырдраивыннєбоннєу! Фєсдзєуин. Уый мєхи бар уадзут. Зонгє дєр єй нє ба- кєндзєн. Ахауын ын кєнут йе ’взаг йє тєккє рєбынтыл! Хєстонтєй иннє. Фод афтє! Йе ’взаг ын лыг кєнєм, кєд сє адємы мыггаг сыскъуыид! Ємбєрзєн 2000 аз, 2004 аз.
Тєлмацтє СЄДЄ ЯПОЙНАГ ПОЭТИ СЄДЄ ЄМДЗЄВГИ 1. ТЭНДЗИ ТЭННО F27—671) — Япони єртин єстєймаг император. Тэнно — «єрвон паддзах». Фєззигон будури Кєлєдздзаг уосонгєн Є каує — къєдзтє ’ма зихъиртє. Уомє гєсгє мє дустє Єхсєвон єртєхєй — дзєлвєйдзаг. 2. ДЗИТО-ТЭННО F45—702) — Япони цуппор фиццаг императрицє. Уалдзєг раевгъудєй. Єнгъєлдєн, сєрдє ралєудтєй. Уорс хєлттєй уфт хъєппєлтєн Сє гетен хускъє кєнуй дє рєгътєбєл, Єрвон хонх Кагуяма! 3. КАКИНОМОТО-НО ХИТОМАРО (Рамардєй УШ-аг єноси райдайєни) — Япони фиццаг устур поэт. Идард єдзєм-ємир хуєнхти Даргъкъєдзелє фазан рєхцуй. Дєргъвєтин єй є къєдзелє фазанєн. Аци даргъ, єнєфєугє єхсєвє Еунєгєй куд хуссон? 4. ЯМАБЭ-НО АКАХИТО (УШ-аг єноси фиццаг єрдєг) — куста галауани, устур бунєттє нє ахєста. Тагой донбакєлєнмє Бацєудзєн єма цєстєбєл гъаздзєй: О, уорснивєнст — Фудзий бєрзонд цъонги сєрмє Уаруй, уаруй мет.
5. САРУМАРУ-ДАЮ (УШ-аг єноси фиццаг ємбес ?) — ном нєй, амонуй — «хєтєнхауєг моладзан маймулий хєццє». Хуєнхти наргути Тєгєри сифти рєдзєгъдти Фєццєйцєуй саг. Єз игъосун кедєр гъєрзун. О, єдта, куд єнкъардєй фєззєг! 6. ОТОМО-НО ЯКАМОТИ G16—785 ?) — фєстаг устур поэт «Манъёсю»-й доги. Халєнттє арвбєл Тєхгє хед саразтонцє Бєллеццаг фембєлдєн: Цєхєр калуй уорс халас, — Мадта уєд — тарф єхсєвє? 7. АБЭ-НО НАКАМАРО F98—770) — уєздан муггагєй рацєуєг. Арви итигъдадє! Идєрттєбєл фєлгєсун. Куд?! Аци мєйє Ме ’взонг бонти дєр искєсидє Касуги, Микаси хонхи сєрмє? 8. КИСЭН-ХОС AХ-аг єнос) — нимадтонцє уй «поэзий єхсєз кєлєнгєнєгемєй» еуебєл. Мє уосонгє — гъєди тарфи, Кєми хєтунцє сєгтє. Гъе уотє цєрун. Адєм ба столици єнгъєлунцє: Удзияма — зєрдристи уєлдєр цъонг. 9. ОНО-НО КОМАТИ AХ-аг єноси ємбес) — силгоймаг9нимадтонцє ’й «поэзий єхсєз кєлєнгєнєгемєй» еуебєл. Дзєгъєли ракалдта дзєгєрєг, Цидєр фєцєй балий деденєг. О, мє царди цубур радє! Цъунди гъєстє нє кєнун, Уотемєй кєсун уарундзастєй. П Малити Васо 161
10. СЭМИМАРУ Є царди хабєрттє бєрєг нє ’нцє. Адтєй, дан, мєгургор, хъєрєу. Мадта е єй силгоймаги ахъєл?! Фєццєудзєнє єви єрбаздєхдзєнє — А єй фєххецєни бунат. Зонгєй, єнєзонгєй — Неке рахездзєй Фембєлди еувєрсти! 11. САНГИ ТАКАМУРА (802—852) — финста япойнагау єма китайагау. Денгизи фєзєбєл Цуппаринсєй сакъадахемє Нур ленк кєнєн. Є зєрдєбєл кємєн лєуун, уонєн Зєгъє аци хабар, о, кєсалгдзау цолахъ! 12. СОДЗЁ ХЭНДЗЁ (816—890) — императорти муггагєй, нимадтонцє уй «поэзии єхсєз кєлєнгєнєгемєй» еуебєл. О, дунгє єрвтєбєл, Тєхє *ма расорє Єврєгъти цъопп мє цєстєнгасєй! Еу цєстиникъулд ма Рацєра тємєссаг кєфтити аййевадє! 13. ЁДЗЕЙ-ИН Япони фєндзай євдєймаг император. Цукубай бєрзєндтєй Ледзуй Минаногава — Цєугєдон «Ма кєсє!». Єдонугєй мєлєг уарзт Уоми скъахта арф хъум. 14. КАВАРА-НО САДАЙДЗИН (822—895) — паддзєхти муггагєй. «Синобу» — сосєг єрхун, Митиноку — бєстєй нивєфтуд, Ка схєлє-мулє кодта дє хєлттє? Катай ка бауагъта дє зєрди? Єз фудгин ку нє дєн...
15. КОКО-ТЭННО (830-887) - Япони фєндзай єстєймаг император. Уалдзигон будурти Ємбурд кєнун цъєх кєрдєг Дєуєн лєварєн. Мє дустєбєл ба єнєсцохєй Уаруй, уаруй мет. 16. ТЮНАГОН ЮКИХИРА (818—893) — паддзєхти муггагєй. Фєххецєн хєстєг уєд — Єз бєстє Инабамє цєун, — Єма єндєр рауєн Нєзити дзубандий фегъосдзєн: «Хезун», єма уайтагъд фездєхдзєн! 17. АРИВАРА-НО НАРИХИРА-НО АСОН (825—880) — Тюнагон Юкихири кєапєр єнсувєр. Тухгин хуцєутти доги Нє фегъустон уєхєн дессаг хабар. Цєугєдон Тацути Сбастонцє мин халемєй, Сахурстонцє ’й фєззєги сурх зєринєй. 18. ФУДЗИВАРА-НО ТОСИЮКИ-НО АСОН (Рамардсей 901-аг анзи ?) — зундгонд паддзахадон косєг. Е Суминоэй билтємє Єхсєвєй-бонєй лєборунцє уолєнтє. Ду ба єхсєвє дєр нє зиннис! Бєрєг єй, еске цєстєнгасєй тєрсис Мє фунти фєндєгтєбєл. 19. ИСЭ (Рамардєй 939-аг анзи ?) — поэтессє. Є фиосе адтєй провинци Исэй губернатор. Уотсе ’й уомєн хонунцє, е 9цєг ном ба бєрєг нєй. Наниви дондзєсти Хъєзити зєнгити ’хсєн зихъиртєй Ци ес нарєгдєр? Ду дєр мин уотє зєгъис: цєрє, Дє хєццє єппун не ’мбєлгєй?
20. МОТОЁСИ СИННО (890—943) — паддзахи фурт. Мєнєн уєлдай нєбал ес нур! Єз — цума Нанива-денгизи Ервєзунгєнєг нисан дєн. Уадзє, уолєнти фесєфон, Фал уой размє фембєлдзєн дє хєццє! 21. СОСЭЙ-ХОСИ (Є райгурд єма мєлєти єнзтє бєрєг нє 9нцє). Ду загътай: «Єрцєудзєн», ’Ма алли ’хсєвє дєр Аци Даргъ мєйи байвадмє Єнгъєлмє кастєн... Мєйє ’скєсидє ’Ма иуазєг уидє бони рохси уєнгє. 22. БУНЪЯ-НО ЯСУХИДЭ (Рамардєй 1Х-аг єноси кєрон) — ездон муггагєй рацєуєг. Е єрбатєхуй, ’Ма фєззигон кєрдєг райвайуй, Бєлєстє тасунцє. Єцєгєйдєр, хуєнхтє ’ма дунгєн Сє исеуи райгуруй бурдєн. 23. ОЭ-НО ТИСАТО (Рамардєй Х-аг єноси райдайєни) — рагон номдзуд ахургєнотє єма литераторти муггагєй рацєуєг. Кєсун мєйємє, Єма мє зєрди райгуруй Мин мин єрхєндєги, Кєд фєззєг еунєг мєнмє Не ’рцєуй, уєддєр... 24. КАНКЭ (845—903) — е ’цєг ном — Сугавара-но Митидзанэ. Канкэ — є кадгин ном. Балций ранєхстєри Нє арм афтед єй. О, Лєвєртти хонх! Фал дє сурх сифти хъєдавє Бауарздзєй Хєтєнхаути хуцау!
25. САНДЗЁ-НО УДАЙДЗИН (8707-932?) - ездон лєг. Фудзивара-но Садакати кадгин ном Дзєгъєли не ’схудтонцє адєм Уой Фембєлдтити бєрзонд цъонг: Уоми — хъєдавє «Еумє ниффунєй уєн». Хуєцє ’йбєл, е дин амондзєй Мєнмє сосєг над. 26. ТЭЙСИНКО (880—949) — канцлер Фудзивара-но. Тадахирай фєсмєлєти ном. О, сурх тєгєр бєлєстє Огурай хуєнхти бєрзєндтєбєл, Кєд уин зєрдє ес, Уєд-ма бахезетє еуей, Тєккє уєлдєр Фєззинд. 27. ТЮНАГОН КАНЭСУКЭ (877—933) — поэзий фиццаг антологи аразгутєй еу. Гъосинти тъєпєн фєзє. Бунєй ирайгє *ма кєлгєй Ледзуй цєугєдон-сауєр. Цєстиникъулди бєрцє ’й рауидтон, Уєд мє єрхєндєг цєбєл хуєруй? 28. МИНАМОТО-НО МУНЭЮКИ-НО АСОН (Рамардєй 939-аг анзи) — паддзєхти муггагєй, зундгонд поэт. Зуймон афони Ами, хуєнхбєстаг гъєуи, Никки єнкъарддєрєй, Мєрдиронхи бєстау си Еу сум не ’гъусуй. 29. ОСИКОТИ-НО МИЦУНЭ (Є ном игъустєй 900—920-єнзти) — поэзий фиццаг антологи аразгутєй еу. Цєун — кумєфєнди уєд, Иссердзєн ести, не ссердзєн... Фиццаг халас єрбадтєй, Зелуй мє сєр фур десєй: Хєтун уорс деденгути будури.
30. МИБУ-НО ТАДАМИНЭ (Рамардєй Х-аг єноси 20-аг єнзти зєрондєй) — поэзий фиццаг антологи аразгутєй еу. Уотє уазал зиндтєй Мєйє сєумєцъєхи арвбєл, Мах ку фєххецєн ан, уєд. Уєдєй нурмє сєуєхседти скастєй Єнкъарддєр сахат нє зонун. 31. САКАНОУЭ-НО КОРЭНОРИ (Рамардєй Х-аг єноси 20-аг єнзти). Бон минкъий фєцъцъєхєй, Мєнмє еу усмє уотє фєккастєй: Е мєйє стулдєй. Уорс мет уаруй Єгас гъєубєл Есиной. 32.ХАРУМИТИ-НО ЦУРАКИ (Рамардєй 920-аг анзи). Циуавєр аузтитє саразта Дунгє дєнттєбєл, Хуєнхти адєгти? А, е сурх сифтє Дони цєун нє уадзунцє! 33. КИ-НО ТОМОНОРИ (Рамардот 905-аг анзи?). Уалдзигон бон, Єносон рохс єнємєтєй Єрттевєнтє ку фєккалуй, Уєд балитє сє деденєг калунбєл Мє зєрди катай цємєн фєлгъаунцє? 34. ФУДЗИВАРА-НО ОКИКАДЗЭ (Є ном игъустєй 910-аг анзи). Нур ба ма кємєй зєгъдзєн: Ман’ айє мє рагон зонгє ’й? Нєзи Такасагой зєронд єй, Гєр, мє бон нєй є хєццє радзорун, Куд мє рагон лимєни хєццє? 166
35. КИ-НО ЦУРАЮКИ (868—945) — поэзий фиццаг антологи аразгутєй еу, раздзубандий автор. ’Ма ци дзуапп радтон? Мєнєн дє зєрдє єнєзонгє ’й. Фал адгин єй рагийау Аци гъєу мєнєн: раздєрау си Деденгути тєф ивулуй. 36. КИЁХАРА-НО ФУКАЯБУ (Рамардєй 923-аг анзи?). Сєрддон єхсєвє. Тарф єй нурма и тар, Фал бон ивайуй. Еци мегъи цъоппи аууон Мєйє єхе банимєхса? 37. БУНЪЯ-НО АСАЯСУ (Х-аг єноси райдайєн). Фєззигон дунгє Уорс єртєхти тъинггитє Єгас будурбєл нийдзахта. Уотє тєхунцє хєлеуєй, Єнєхалєй налхъут-налмастє. 38. УКОН (Хаг єноси фиццаг ємбес) — галауани ездон силгоймєгтєй еу. Бунтон феронх дєн, Мєхебєл нє тухсун, Єз ард бахуардтон уарзтбєл, Мє уод мин тєрегъєд єлхъевуй: Мєгурєг! Ци фєууодзєнєй е? 39. САНГИ ХИТОСИ (Х-аг єноси фиццаг ємбес). Асадзий будури — Листєг бамбук будури. Мєхе бєргє нимахстон, Фал зєрдє байдзагєй. Цємєн єй уарзун уотє тухгин?!
40. ТАЙРА-НО КАНЭМОРИ (Рамардєй 990-аг анзи). Мєхе хъєбєр нимахстон, Фал мє уарзт є хузє Равдиста єгєр єргом. «Катайхузєй цємєн хєтис?» — Алке дєр фєрсуй мєн. 41. МИБУ-НО ТАДАМ (Х-аг єноси астєу). Мє уарзти кой /Егєр раги фєххєлеуєй Єгас дзиллєбєл. Зєрди єрфитє ба нурма нур срохс єнцє Уарзтбєл гъудигєнгєй. 42. КИЁХАРА-НО МОТОСУКЭ (908—990) — поэт, филолог, музыкант. О, ард куд хуардтан! Єз — дєу дустє, ду ба — мєнонти Лємарстан цєстисугтєй, Уони дєлдон нє фєккєндзєй Суэ-но Мацуями уолєн. 43. ТЮНАГОН АЦУТАДА (905-943). Нє фембєлдтити фєсте Мегъє бадуй мє зєрдєбєл! Цємєй зудтон єз, Ци бавзурстон, уой размє, Уєхєн рист ке ес зєнхєбєл?! 44. ТЮНАГОН АСАТАДА (909-966). О, ку нєбал фембєлианє А дуйнебєл кєрєдзей хєццє, О, уєд куд хуарз уайдє: Мєхебєл дєр єма уобєл дєр Мє зєрдє нецємєй ходидє.
45. КЭНТОКУКО (923—972) — зундгонд паддзахадон архайєг. «О ме ’рхєндєг!» Неке мин зєгъдзєй, зонун єй, Нуртєккє аци дзурдтє. Мадта уєд неци адтєй, Цард дзєгъєли раевгъудєй. 46. СОНЭ-НО ЁСИТАДА (Х-аг єноси дуккаг семоес). Юрай фєлхъазєнтєбєл Є цолахъ аразуй адємласєг. Фиййаг расастєй. О, мє уарзти фєндєгтє! Кумє ленк кєнун — нє зонун. 47. ЭГЁ-ХОСИ (Х-аг єноси дуккаг ємбес). Хємпєлгєрдєг Бєзгин ирєзуй хєдзари. Куд єнкъардєй! Неке! Еунєг фєззєг Єрцєуй иуазєгєй ардємє. 48. МИНАМОТО-НО СИГЭЮКИ (Рамардєй 1000-аг анзи) — номдзуд муггагєй рацєуєг. Куд єгъатир єй дунгє, Уолєнтє айнєгбєл хуайунцє сєхе, Уони хузєн дєн єз: Медєгєй тухєскъудтє кєнун Аци гъунтъуз бони. 49. ОНАКАТОМИ-НО ЁСИНОБУ-НО АСОН (921—991) — рагон зундгонд дєснифєрсгути муггагєй. Горени гєстєн Сє арти стъєлфєнтє — Єхсєви рохситє, Фал єрцєудзєй бон, — Уони хєццє фєххусдзєн єз дєр. 50. ФУДЗИВАРА-НО ЁСИТАКА (953-974). Єрмєстдєр дєу фєрци Бауарзтон мє цард — Е мємє раздєр неци кастєй, Нур ба алли бон дєр бєллун: Берє ку фєццєринє! 169
51. ФУДЗИВАРА-НО САНЭКАТА-НО АСОН (Рамардєй 998-аг анзи) — номдзуд поэт. Зєгъинє, єз куд тухгин... Фалє нє — ферхуєцдзєн! Бафєрсє Уолєфти хонхи: Ирєзуй ибєл бобона цєхєркалгє, Е дєр мє зєрдау содзуй. 52. ФУДЗИВАРА-НО МИТИНОБУ-НО АСОН (Рамардєй 994-аг анзи). Уадзє, сєумє єрцєуєд, Бон дєр є ради тар кєнєд, — Єз уонити зонун. Гъе уой туххєн мин никки єнєуинондєр єй Сєуєхседти фиццаг ферттивд! 53. УДАЙСЁ МИТИЦУНА-НО ХАХА (937?--995) — худтонцє уй «Митицунай мадє». Е уцєг ном бєрєг нєй. Номдзуд силгоймаг-финсєг. Ме ’рхуни инєфгє Еунєгєй хустєн єхсєвє, Хизтон сєуєхседти скаст. ’Ма дєу бон єй уой зонун, Сєумє куд єрєгємє цудєй?! 54. ГИДОСАНСИ-НО ХАХА (963—1010) — «Гидосанси мадє». Ездон муггагєй, канцлер Фудзивара-но Мититакай уосє. Некєд феронх кєндзєнє? Ци карз ардхуєрдєй Сбастай дєхе! Ци гєнєн ес, аци бон фєууєд Мє царди фєстаг бон! 55. ДАЙНАГОН КИНТО (966—1041) — «Кинтой хестєр унафєгєнєг». Тєккє номдзуддєр муггєгтєи рацєуєг. Єхсєрдзєни гъєр Раскъудєй раги — фєйхаста Рєстєг кумєдєр. Фал раздєрау ємбогъула кєнуй кадє, — Адєми цъухи ка бафтудєй, е.
56. ИДДЗУМИ-СИКИБУ (976-аг анзмє хєстєг — 1034-аг анзмє хєстєг). Цємєй дє имисон, Тагъд кєми рамєлдзєн, Еци дуйней єнде, Уой туххєн ма дє єнємєнгє Фєууинон еу хатт гъєуамє. 57. МУРАСАКИ СИКИБУ (9737-1014?) - Япони тєккє номдзуддєр сгглгоймаг-финсєг. Єппунфєстаг фембалдан, Фал, єцєгєй ду дє, зєгъгє, Цалинмє уобєл гъуди кодтон, Уєдмє ємбесєхсєви мєйє Єхе сау мегъи ранимахста. 58. ДАЙНИ-НО САММИ (Райгурдєй 999-аг анзи?). Анимай хонхєй ирдгє Инай дєлвєзи єрбадумдзєй — Бамбуки сир-сир иссєудзєй. Игъосис, дунгєсєр?! Мє бон Кєд исодзєй дєу феронх кєнун? 59. АКАДЗОМЭ-ЭМОН (Є гщрди хабєрттє бєрєг нє Чщє) — хонугщє уй Тайра-но Канъморгъ кизгє.. О, ку зудтайнє уой, Фунєй кодтайнє єнємєтєй, Фал єхсєвє тардєр кодта, Єз ба еунєгєй кастєн, Мєйє нигулгє куд цєуй, уомє. 60. КОСИКИБУ-НО НАЙСИ (Рамардєй 1025-аг анзи) — Идзуми-сикибуй кизгє. Оэями хонхи еувєрсти Икуной даргъ дєлвєзтєбєл Єрєгємє цєуй финстєг. Єма єз нєма фєууидтон сумах, Єрвон асини къєпхєнтє.
61. ИСЭ-НО ТАЙФУ (Є царди хабєрттє бєрєг нє ’нцє). Рагон столицє Нари Деденєг калунцє балитє, Сє сифтє єстгай базуртєй конд. Фарастколдуарон Галауани Етє єрттевунцє абони. 62. СЭЙ СЁНАГОН (966?-?) Кадєр мєйдар єхсєви Є уасєнги зардєй Расайдта дуаргєси. Фал Фембєлдтити Рауєн Федар єхгєд уодзєй сайєгєн. 63. САКЁ-НО ТАЙФУ МИТИМАСА (991—1054) — є ном амонуй: столицє Митимасай Галеу хаййи хецау. «Нур ба єносмє Мєхе раскъундзєн дєуєй!» — Тєходуй, аци дзурдтє дєр, Єнє еске єнхусєй, Мє бон ку уайдє дєуєн зєгъун! 64. ГОН-ТЮНАГОН САДАЁРИ (991-1043) Боницъєхтєбєл мегъє Цєугєдон Удзий сєрмє Пъєстугєйттєй скъунуй, скъунуй, ’Ма донкъєсєртєй, рохс донкъєсєртєй Фєззиннунцє къототи уестє радугай. 65. САГАМИ (Є царди хабєрттє бєрєг нє 9нцє) — номдзуд тугъдон раздзєуєги кизгє. Євдуст дєн єфхуєрдєй, Мє дустєн цєстисугєй Ємбуйунєй нє тєрсун. Мє хуарз ном євгъау єй — Адєми цъухи къохєвдулд исуодзєй.
66. ДАЙСОДЗЁ ГЁСОН A055—1135) — «Номдзуд епископ Гёсон». Уодзинан еумє, арф коми Балибєласє, Нє зєрдитє кєрєдземєн Райгон кєндзинан. Єрмєстдєр єз єма деденгутє Зонєн нє фембєлди хабар. 67. СУО-НО НАЙСИ A040-мє хєстєг — 1080-мее хєстєг) — «найси» — галауани кєстєр кизгутти уотє худтонцє. Уалдзигон єхсєви рєуєг фун. Мє сєр дє цонгмє єруадзгєй, Тєходуй, ку рарєхцинє! Фалє нє, — еци минкъий неци дєр Мє ном єносмє бабун кєндзєй. 68. САНДЗЁ-НО ИН (976—1017) — «паддзах-моладзан Сандзё», Япони єхсай євдєймаг император. Зєрдє нихмє *й, Фал мин цєргє Ку рауайа аци єнкъард дуйней. О, аци зуймон єхсєвнс мєйє, Єз єримисдзєн дєу єд уарзт! 69. НОИН-ХОСИ (988-?). Мимурой хонхи скъудтєй, Кєми сагъудєй уадє, Уордигєй скъєфт сурх сифтє Єрттевгє цилле хъумацєй БахгєдтонцєТацутай цєугєдон. 70. РЁДЗЭН-ХОСИ A000-мє хєстсег — 1065-мє хєстєг) — буддаг скъола Тэндейи моладзан. Єрхєндєг мє иссирдта, Мє цєрєн ниууагътон ’ма рацудтєн, Ракастєн фєйнердємє. Хєстєги дєр, изоли дєр — еухузон, Алкєми дєр — фєззєги изєрмелтє.
71. ДАЙНАГОН ЦУНЭНОБУ A016-1097). Куддєр єрталингє уй, Уотє пириндзи хуми смедєг уй. Колдуармє ссєуй є сир-сир, Єма хъєзин уосонгємє Бампурсуй фєззигон дунгє. 72. ЮСИ-НАЙСИННО-КЭ-НО КИИ (Х1-аг єноси астєу) — имперамори уоси лєггадєгєнєг. Такасий билгєрєнттє Кадгин єй бєрзонд цєхъал, Фал фєливд єнцє уолєнтє. Хєстєг бацєун сємє не ’ндеун, — Мє дустє нидздзєлвє уодзєнцє! 73. ГОН ТЮНАГОН МАСАФУСА A041-1111). Уоми, Такасагобєл, Тєккє цъонгрєбун, идарди, — Деденєг калуй балибєласє. О, ниллєг рєгътєбєл бадєг мегъє, Дєхе бєрзонд ма ’сесє! 74. МИНАМОТО-НО ТОСИЁРИ-НО АСОН A055-1121). Є лємєгъ зєрдє ин Мєнмє єртасун кєнє, О, хуєрзгєнєг хонх Хацусэ. Фал бєрзондєй фєхстєбєл Метфєлдзєгъдєн рацудєй. 75. ФУДЗИВАРА-НО МОТОТОСИ (Рамардєй 1142-аг анзи). Соми кодтай: «Багєдзє кєнє!» Єртєх Єнгъєлкасти кєрдєгбєл — Ме ’гас царди аргъ. О, мє мєгур бон! Аци анз дєр бабєй Фєззєг євєдєй фесєфдзєй.
76. ХОССЁДЗИ-НО НЮДО САКИ-НО КАМПАКУ ДАЙДЗЁДАИДЗИН A097-1164). Денгизи фєзємє Раленк кодтан *ма фєууидтан: Уоми, идарди-идарди, Єносон єврєгъти хузєн Єнєзмєлгє ’нцє уорс уолєнтє. 77. СУТОКУ-ИН A119—1164) — Яиони євдай фєндзєймаг имиератор. Урдгути тєх єй, Къєдзєхтє ин є над єхгєнунцє, Єнахъєл цєугєдон Фєддууех уодзєй, фалє тагъд Є дустє ’сеу уодзєнцє нєуєгєй. 78. МИНАМОТО-НО КАНЭМАСА (Х1-аг єноси кєрон). «Нє фєууиндзинан кєрєдзей!» Єнєзингє Авадзий билгєнттєй Єртєхєг чайкити гъєр Дєу куд арєх кєнидє игъал, О, Сумай фалдзости гєс! 79. САКЁ-НО ТАЙФУ АКИСУКЭ A090—1155) — столици Галеу хаййи хецау Фудзивара-но Акисукэ. Фєззигон дунгє Соруй бєрзонди єврєгъти. Тєхєг пъєстути єхсєнти Уотє ирд, уотє кєдзос єртєдздзєй Мєйи цєстєкъахєг тунє. 80. ТАЙКЭНМОНЪИН-НО ХОРИКАВА (Є райгурд єма мєлєти єнзтє бєрєг нє 9нцє) — галауани нимад силгоймаг. Не ’ссєйевдзєй дє зєрдє Мєнбєл, уой нє зонун, Фал мє сау сєригъунтє Нилхитє ’нцє... А сєумє Катай сагъудєй мє уодбєл!
81. ГОТОКУДАЙДЗИ-НО САДАЙДЗИН A139—1192) — галауани министр. Цєстєнгасєй агорун: Ами нє райгъустєй нуртєккє Гєггоги гъєлєс? О, нє! Мєйє еунєгєй Дзебєл кєнуй оонивайєни арвбєл. 82. ДОИН-ХОСИ (Є райгурд єма мєлсети сензтє бєрєг нє 9нцє). Уєззау єй мє хъонц! Єма ци! Уєхєн цардєй дєр Ести хузи цєрдзєн. Фал мє нимєхст цєстисугтє Мєнєй тухгиндєр єнцє: кєлунцє. 83. КОТАЙГОГУ-НО ДАЙБУ ТОСИНАРИ A14—1204) — є ном амонуй: «паддзахи уосє Фудзивара-но Тосинарий галауани хецау». О, аци дуйне! Над мин си нєййес єндємє! Мє гъудити кєми нидздзєгъєл дєн, Еци арф коми Саг еунєгєй гъєрзуй. 84. ФУДЗИВАРА-НО КИЁСУКЭ-НО АСОН Кєд ма мин цєргє уа, Уєд, ка ’й зонуй, аци афон Єримисдзєн уарзгєй. О, мє раздєри єнамонд бонтє, Нур уєбєл куд єрхун кєнун! 85. СЮНЪЭ-ХОСИ A113-?). Єнєфєугє ’хсєвє Дєн тарф сагъєсти уацари, Бон нєбал кєнуй, Мє дуари зихъирєй дєр ма Єгъатир тар єрбалєстєй.
86. САЙГЁ-ХОСИ A118-1190). «Гъєйдє, инєфє! Радтє дєхе єрхунєн!» — Єви мин е мєйє зєгъуй? Листєг цєстисугтєбєл Уайдзєф калуй єрдєфєнтє. 87. ДЗЯКУРЭН-ХОСИ A139—1202) — Фудзивара-но Саданапай моладзани ном. Сєлфунєг фемєхстєй. Рєсугъд бєлєсти Сифтєбєл єртєх нєма ’ссор єй, Уотемєй єхе есуй уєлємє Фєззєги талинги арфєй мегъє. 88. КОКАМОНЪИН-НО БЭТТО (Є райгурд єма мєлєти єнзтє бєрєг нє 9нцє) — галауани нимад силгоймаг. Нанивай, билгєрон Бундзарєй слухкиндєй хъєзи. Еунєг цубур єхсєвє, Фал мин фєййервєзєн нєбал ес, Уарзт мє кумєдєр фєххєссуй. 89. СЁКУСИ-НАЙСИННО (Рамардсей 1201-аг анзи) — паддзах Госиракавай кизгсе. Цард — налхъут фєрдгути халє! Кєд фескъунай, уєд фескъунє! Ме ’нос ку радаргъ уа, — Слємєгъ уодзєн. Куд ма дардзєн, Алкємєй ке нимахстон, уой мєхеми? 90. ИМБУМОНЪИН-НО ТАЙФУ (Є райгурд єма мєлєти єнзтє бєрєг нсе ’нцсе) — ездєнттсей, принцесссе Имбумоньини лєггадєгєнєг. О, уомє ку бавдесиуонцє Идард Осими кєсалгдзаути: Сє дустє куд уомєл єнцє. Фал денгизи дон єгъузєй, Цєстисугти тогєй хурст нєй. 12 Малити Васо 177
91. ГОКЁГОКУ СЭССЁ-НО САКИ-НО ДАИДЗЁДАЙДЗИН A169—1206) — раздєри Устур министр. Цъирцъирагє не ’нцайуй Уазал єхсєви пъоли буни. Ехау уазал єй дзеген. Мє дарєс нє раласгєй єрхусдзєн. Гєр, еунєгєй мин хусгє ’й?! 92. НИДЗЁ-НО ИН-НО САНУКИ (Є райгурд єма мєлєти єнзтє бєрєг нє ’нцсе) — галауанмє хєстєг ездон силгоймаг. Денгиз єхе билгонєй ку райсуй, Уєддєр ка нє фєззиннуй, Уєхєн дортау єнцє мє дустє. Некєд ниссор уодзєнцє етє, Ду ба уой нє зонис. 93. КАМАКУРА-НО УДАЙДЗИН A192—1219) — є ном амонуй: рахез министр Камакурайсей. Е ’цсег ном — Минамото-но Санэтомо. Мах дуйней єностємє дєр Ку неци єййевидє! О, минкъий цолахъ уолєнбєл! Кєсалгдзау архайуй фиййагєй, Иннє ба ’й ласуй бєндєнєй. 94. САНГИ МАСАЦУНЭ A170—1221) — є ном амонуй: «Асукан-но Масацунэй унафєгєнєг». Есиной рєсугъд хуєнхтєй Думуй фєззигон думгє. Єхсєвє тарєй-тардєр кєнуй. Уазал єй Зєронд гъєуи. Кємидєр фєрєти гъєр цєуй. 95. САКИ-НО ДАЙСОДЗЁ ДЗИЭН A155—1225) — є ном амонуй: «Дзиэни раздєри архиепископ». Аккаг нє дєн, Фал лєуун уаз хонхбєл, Раги Е куд лєудтєй, уотє. Царди тафс бауадздзєнцє єрхєндєг дуйней Моладзани сау дустє.
96. НЮДО САКИ-НО ДАЙДЗЁДАЙДЗИН A171—1244) — є ном амонуй: «ездон тогєй игурд моладзаи», Сайондзи Кинцунэй раздєри Устур министр. Бурдєн деденгути телуй Рєзбуни сєрмє, Фал мет нєма уаруй. Е мє зєрє уорс кєнуй. Халасдзагъд иссєй мє цард. 97. ГОН-ТЮНАГОН САДАИЭ A162—1241) — є ном амонуй: «Садаиэй унафєгєнєг», е ’цєг ном — Фудзивара-но Тэйка. Е нє цєуй. «Хезє» — игъосун нєзити сосдзубанди Изєрон сабури. Цивзгєрдєг содзунцє цєнхєфицєни. Єви мє зєрдє цєфсуй? 98. ДЗЮНИИ ИЭТАКА A158-1237). Сир-сир кєнуй дунгє Нара-но Огави сєрмє толдзити ’хсєн. Изєрдари уазал. Фал уаз донєй хе нихсун уой нисан єй, Сєрдє ке нєма рандєй. 99. ГОТОБА-ИН A180—1239) — Япони єстай дуккаг император. Єз тєрегъєд кєнун адємєн, Єз билєскъелєй кєсун адєммє. Аци єнкъард дуйиебєл сагъєстєй Мє хъурмє сдєн Єма мєхе хъурми ранигъулдтєн. 100. ДЗЮНТОКУ-ИН A197—1242) — Япоии єстай цуппєрєймаг император. О, паддзєхти галауан! Кєлєдздзаг хєдзари сєрбєл Сосєрхєндєги кєрдєг «Синобу» Бєзгинєй-бєзгиндєр ирєзуй, Евгъуди имисуйнєгтєн кєрон нєййес.
<юв®@Э9* Вильям ШЕКСПИР ОТЕААО АРХАЙГУТЄ: Венеций дож. Брабанцио — сенатор. Иннє сенатортє. Грациано — Брабанциой єнсувєр. Лодовико — Брабанциой хєстєг. О т е л л о - зундгонд муггагєй рацєуєг мавр венециаг служби. Кассио —є лейтенант, є хуєдєййевєг. Яго — є поручик. Родриго — венециаг уєздан лєг. Монтано — Отелли агъоммє Кипри хецауеуєггєнєг. А й у а н — Отелли лєггадєгєнєг. Дездемонє — Брабанциой кизгє, Отелли бинойнаг. Эмилия — Ягойуосє. Б и а н к є — Кассиой уарзон. Моряктє, фєдесонтє, федогтє, єфсєддонтє, чиновниктє, хецєн адєймєгтє, музыканттє єма фєсдзєуинттє. Фиццаг архайд цєуй Венеций, иннетє — Кипри. 1-агАКТ 1-аг сценсе Венеций гъєунгє. Єрбацєунцє Родриго єма Яго. Родриго Дзурд дєр нєбал! Ниллєг єрхаудтє, Яго. Ме ’хца хуардтай, дє миутє нимахстай! Яго Барєнє, кєд сайтєнттє н’ ан, байгъосє! Мє фуни дєр уой єнгъєл єз н’ адтєн! Родриго Сайдтай, худтай уой дє уодхєссєг.
о Єй е мєнєн, баууєндє, зєрди нез. Єртє нимад лєги ин нимугътонцє Мєн лейтенантєй. ’Ма Хуцау уинуй, — Еци бунат мє номєй куд ’сфедаудзєй. Фал е єрмєст єхе мєтє кєнуй: Етє — мє кой, е ба — єндєр дзубанди. Цидєр листєг хабєрттє фєккодта, Уой фєсте ба, «нє», зєгъгє, ку зєгъидє. Єз, дан, равзурстон мєхецєн, Уєздан лєгтє, єндєри афицерєй. Еци ’ндєр ка ’й? Флоренциаг хъалтахъ, Цидєр Микеле Кассьо — математик, Рєсугъд сили къєдзелє. Е єфсад Атаки нє ракодта еунєг хат дєр. Уєллєй, е дєр зєронд бадєг силтєй Єфсади цард бєстондєр нє базудта. Фал уой равзурста. Кипр єма Родос Гъєуай кодтон Отелли фарсмє знагєй, Тугъдтєн єд нифс киристєнттє єма Муртаккєгти бєстити. Фал равзурста Уєддєр гъеуой. Е — маври лейтенант, Єз ба, уєууєй, мавриєгти поручик! дриго Поручик — нє! Ку уайсє є марєг! о Ай-гъай! Тєруй размє лимєнти, Нимади нєй лєгигъєдє єппун. Уотемєй ба уомєй хезє бунєттє! Уарзє, дан, маври! ’Ма цєй туххєн уєд? дриго Єз дє бунати службє ниггєлдзинє. о Аци служби мє уодєн кєнун службє. Нє райгуруй алке дєр хецауєй, Уєдта алке хуарз службє кєми кєнуй? Ай-гъай, берє — єдулитє, будзєутє, Уонєн сє рагъ єфсойнє бауарзта, Хъиамєт кєнун уарзунцє цъєх хєрєгау, Єстонг губунтє, єнєкъум гъєлатє. Єхсєй нємгє ’нцє! Фал єндєртє ес. Етє цума косунцє сє хецєуттєн, Єцєгєй ба — єрмєстдєр сє дзиппєн. Ка схондзєнєй уєхєнтти єдулитє? Єз си боз дєн: еу тог, еу стєг ан мах. Єз Яго дєн, мавр нє дєн, дзєгъєли Еске туххєн лєггадє нє кєнун. Ме ’цєг цєсгом нє равдесдзєн некємє, Уойфєлтау мин хуєрєд ме ’гєртє хой. Єз куд зиннун, уєхєн нє дєн, мє хор.
У, бєзбилє сау сайтан! Є фєндє, Ке раскъафта, уой фєрци ратєрдзєй! Яго Є фиди Райгъал кєнє, скъєвди хабар фегъоса, Сє цард бийнонтєн тас-фєдес фестєд, Дидин биндзау соретє африкаги, Куд ракєса мєрддзєстєй є амонд, Уойоєрцє фуд бавзардзєнєй є цийни. Родриго Мєнє фиди хєдзарє. Гъєр кєнун мадта. Яго Кєнє фєдес. Дє хъурбєл ма ауєрдє, Цума горєтбєл арт схуєстєй, уоййау. Родриго Брабанцио! Брабанцио, райгъал уо! Яго Брабанцио, райгъал уо! Тагъд, фєдес! Кєми ’й дє кизгє нур? Де ’хца? Давгутє! Дє киртє — саст! Бункъахт дє никкиндєй! Сєрєй къєразгєй фєззиннуй Брабанцио. Брабанцио Е ци фєдес єй, ци гъєрахст? Ци ’рцудєй? Родриго Бийнонтєй неке гъєуй? Яго Єй ує дуар єхгєд? Брабанцио Цєй думєгмє фєрсетє? Яго Дєлуймон Єма зиндонє. Пурх єма дєрєн. Дзебєл нєбал, ракєнє дє дарєстє, Ка *й зонуй ’ма аци минут сау фур Дє уорс уєрикки намус радавта. Фезмєлє тагъд! Систун кєнє фєдес, Райгъал кєнє горєтєгти, цалинмє Нєма ’сдє сау сабийєн є баба! Тагъддєр, зєгъун! Брабанцио Сумах сєнттє цєгъдетє? Родриго Мєн мє гъєлєсєй базудтайсє? Брабанцио Нє. Ка дє? Родр иго Родриго.
Брабанцио Е — никки фуддєр. Курдтан ди мах лигъзєй: ма цо ардємє. Адтєй цубур єма бєлвурд нє загъд: Не ’саккаг кєндзиан мах дєуєн нє кизги. Нур дє хитъин нифсастай, ниххирхтай Єма фехалдтай не ’хсєйвон єнцойнє Фудрасугєй. Родриго Синьор, синьор, синьор! Брабанцио Єз дин дє расуг базуртє, єууєндє, Дзєбєх єрцубуртє кєндзєн. Родриго Барєн. Брабанцио Цємєн кєнис фєдес, хєлхъой? А дин ести гъєу єй? А єй Венеци: Ес гъєуайгєстє. Родриго Єз хуєздєр єнгъєл Дєу бандиудтон райгъал кєнун, баууєндє. Я г о. Синьор, євдеуи хатирєй єримисє Хуцауи. Мах дин хуєрз- гєнгутє ан, фал нє фудаг змєнтгутє хонунцє! Мадта дєу уотє фєндуй, єма дє кизгє араббаг урси хєццє ємуодон єруа, цємєй дє цєуєти цєуєт дє рази мур-мур кєнонцє, дє муггаги ба еумє ефтигъд уонцє єфсоргъ єма сєпгєнагє бєх? Брабанцио. Ка дє, єнаккаг цъумур? Я г о (єдзєсгомєй). Єз фєззиндтєн, цємєй дин фегъосун кє- нон: тєккє аци усми дє кизгє єма мавр сєхецєй саразтонцє, дуує къилдуни кємєн ес, уєхєн сирд. Брабанцио Ду дє илгъаг цъамар! Яго Ду ба — сенатор. Брабанцио Дєуєй, Родриго, байагордзєн дзуап. Ай нє зонун! Р о д р и г о Дзуап ратдзєн, єнємєнгє. Ци нє фєууй — ка ’й зонуй, раст нє дєн — Кєд дєу фєндонєй аци тар єхсєви Дє кизгє єнє гєстєй, євєсмон, Ихуєрст науи тундзуй єхе бєлдємє — Маврєн є мондаг сау гъєбесмє, уєд Дєуєй хатир корун, мах дє бафхуардтан Бунтон рєстєй. Фалє нє зонис кєд, 183
Мах ке дзорєн дєуєн, еци хабєрттє, Уєд раст нє дє, — дє цори н’ ан зулун. Дєуєй гириз кєнон, зєгъгє, мє сєрмє Уєхєн гъуди не ’рцєудзєнєй некєд. Базонє нур: дє кизгє — єнєгъдау, Єнє єфсарє, єнє дєу бафєрсгє Єндєрбєстаг, дзєгъєлхєтєг лєгєн Є мулк, є десссаг рєсугъд уиндє, Слєвар кодта є намуси хєццє. Агорє — кєд дє кизгє дє хєдзари ’й, Уєд мє єфхуєрє, схонє мє фєливд. Брабанцио Гъей, рохс — тагъддєр! Цирагъ мин радаветє! Ме ^хуєрститє! Мє фудфуни хузєн Бєллєх мєнбєл ахсєви исємбалдєй! Ци фегъустон, е разиндтєй єцєг. Цирагъ! Цирагъ! (Рандєуй.) Хуєрзбон. Єз фєццєун. Єз маврєн — є дєлбарє, ’ма є нихмє Ку срєдуйон, — баййафдзєй фуд мє сєр. Єхецєн ба єппундєр неци уодзєй, Уайдзєф дзурдтєй фєууодзєнєй гъуддаг. Єма ’й кустєй не сесдзєнєй сенат дєр, Уєлдайдєр нур: Кипри сєрмє лєууй Тугъдон мегъє. Ка баййева нє маври Тєссаг сахат, еу дєр уєхєн нєййес. Нур баууєндтє, ме ’сєфт си ке фєууидтон, Фал мє уєлдай ’змєлд нє уадзуй уавєр — Гъєуама єз инєларєн є цори Сдарон сайєн лимєни туруса. Е бал нурма — фєлдемєнти райдайєн. Й’ агорунмє цєудзєнцє, ’ма ду дєр Сє хєццє фєннєхстєр уо арсеналмє. Уоми ’й. Ує хєццє архайдзєн єз дєр. Нур фєццєун. Хуєрзбон. (Рандєуй.) Хєдзарєй рацєунцє Брабанцио єма ихуєрститє цєфсгє єхсе- дєрфти хєццє. Брабанцио Мє кизгє Рандєй. Мє цард фєцєй мєнєн. Мадта кєми ’й еци кизгє, Родриго? Єнамонд! Маврмє, дан, зєгъис? Уой фєсте ба дєхе фидє исхонє! Єдта ’й, зєгъис, дєхуєдєг фєууидтай? ’Ма ци дзурдта? Нєййес уой балєдєрєн! Адєм — фулдєр, рохс дєр фулдєр, фулдєр! Дєумє гєсгє нуртєккє федуд єнцє? 184
Родриго Уотє ’нгъєлун. Брабанцио Хуцау, єдта єндємє Куд рацудєй єнє феппайдєй, куд? Фидтєлтє, ує кизгуттєбєл єууєнкє Идард, идард соретє уєхецєй! Мабал ує сайєд сє фєлдемєн царди. Кєлєнтєбєл райдєдтон єууєндун, Хинтти лазєй тєккє кєдзосдєр уод дєр Фехалєн ес. Родриго, неци кастє Уєхєн гъуддєгтєбєл? Родриго Куд нє. Брабанцио Ме ’нсувєри ссеретє. — Мє кизгє дин Адтєй дєтгє. — Барєн, уегас кумє? Дехтєй-къуєрдтєй фєйнердємє уайетє. Зонис, кєми *й е маври хєццє, уой? Родриго Зонун. Єрмєст тухгиндєр гъєуайгєстє Гъєунцє нур. Рацотє мє фєдоєл. Брабанцио Хонє. Цєуєн. Хецауадєй мє барє Хъалагъуртєн сегасебєл цєуй. Райсдзинан сє нє хєццє.Мабал лєуує. Родриго, хуарз не ’ронх кєнуй мєнєй. Рандєнцє. 2-аг сценє Єрбацєунцє Отелло, Яго єма фєсдзєуинттє рохсити хєццє. Яго Тугъди, ай-гъай, адєми єз мардтон, Фал сабур царди марун єй фудгєндє. Єма мєнєн мє еци зєрдихат Зиндєр кєнуй мє цардвєндаг. Дєс хатти Гъавтон кардєй скєрдунмє є уєцъєф. Отелло Ке нє бавналдтай — хуарз. Яго Фал уєхєн дзурдтєй Дєу єфхуардта, єма кєд дєн фяелмєн, Уєддєр мєхе туххєйти бауорєдтон. Мадта гириз нє кєнис, ’сдє уосгин? Де ’намондєн є фидє нимад лєг єй, Сауєнгє ма дожи дзурдєй уой дзурд Кєрддзєй фулдєр дє арфиаг гъуддаги,
Фєххецєн ує кєндзєй; ку нє, уєдта Уоднарєг ує скєндзєнєй тєрхондєнтти. Отел л о Уадзє. Ка дєн, ци дєн — зонуй сенат, Ме скъуєлхтитє ’рсабур кєндзєнцє фиди. Фал кєд зєронд є ездон муггагєй Єхе ’ппєла, зєгъдзєн гъеуєд єргом: Єз дєр паддзахи тогєй дєн, є рази Лєуун ємсєр, не сесгєй ин мє ходє. Мє нивє, мє бийнонтєй — сєрбєрзонд. Ку нє уарзинє Дездемони, Яго, Нє баййевинє неци хузи уєд Єгас дуйней мулкбєл дєр мє хебарє. Ка ’рбацєуй рохси хєццє? Кєсай. Яго Етє. Є фидє ’ма хеуонти къуар. Медємє цо. Отелло Мєхе єз нє нимєхсун. Мє ном, ме ’фсарє, мє бунат Мєн сраст кєндзєнцє. Фал, єцєг, етє ’нцє? Яго Ме ’вдесєн уєд дудзєсгом Янус — нє! Єрбацєунцє Кассио єма цалдєр єфсєддони єд рохситє. Отелло А, дожи фєсдзєуинттє, ’ма сє хєццє Ме ’нхусгєнєг. Єгас цотє, лимєнтє! Ци хабар ес? Кассио Нє дож салам дєттуй Єма хонуй, инєлар, дєу єхемє. Фєттагъд кєнє. О т е л л о Єма уагєр ци ’рцудєй? Кассио Єгас Кипр, цєйбєрцє зонун єз, — Цидєр єнахур цаутєй єригъалєй. Уацхєсгутє нє флотєй — єнєсцох. Сенатортє сегасдєр єрцудєнцє Галауанмє. Дожмє уодзєй ємбурд. Дєу хезунцє, хєдзари дє не ’ссирдтан, Патрультєн ес фєдзєхст: гъєуама дєу Денгизєн раст є бунєй дєр скъахонцє. Отел л о Ке мє ’ссирдтайтє, е — никки хуєздєр. Аци азгъунстмє бакєсон еу минкъий. (Фєццєуй.) Кассио Ами ци ес уомєн?
Яго Раст аци ’хсєвє Єрахєста мулкєй идзаг наує, Єма ’й єхе бакєндзєнєй закъонєй. Кассио Нє дє лєдєрун. Яго Уосє ракурдта. Кассио Уєд ке? Яго Уой нє базондзєнє. О т е л л о єрбаздахтєй. Цєуєнтє, Мє инєлар. Отелло Цєттє дєн єз. Цєуєнтє. Кассио Никки дєр ма галауанєй адєм, Уинетє сє? Яго Брабанцио, євєдзи. Кєсє, дєхе гъєуай кєнє. Цума Є зєрди ес фудвєндє. Єрбацудєнцє Брабанцио, Родриго єма єхсєвгєстє цєфсгє єхседєрфтє єма тохєнгєрзти хєццє. Отелло Єрлєууетє! Родриго Мєнє мавр. Брабанцио Мєнє къєрних! Цєветє ’й! Дууердигєй дєр сє целхъитє фелвасунцє. Яго Мах цєттє ан. Єгас єрцо, Родриго! Отелло Єхсєви ’ртєх целхъитєн лєгъуз єй. Райсетє сє еуварс. Целхъєй дєуєн дє зєрє Єй тухгиндєр, нє ездондєр синьор. Брабанцио Мєнгард давєг! Мє кизги ци фєккодтай? Євдеу, є уод ин сау хинттєй ’сбастай! Магий фєрци ке косис, уой бавдесдзєн. Тєрхон хєссетє, хуарз адєм, сумах: Хуєрзгєнгути изєд, бєсти федауцє, Ка нє уагъта мойни цєуни кой, Хуєздєр уосгорти ка сурдта къєсєрєй, Гъе, е єваст фєууагъта є хєдзарє,
Єгадє ’ма фудцъухтєй нє тєрсгєй, Тєрсунгєнєг, скъорєй саудєр гъєбеси Смедєг єй нур. Куд ес уомєн гєнєн? Уєхєн гъуддаг не ’рцєудзєй єнє хинттєй! Є зунди рохс ниххустєй дє фудєй, Бадардтай ин маргдзєф хуастє, єнаккаг! Ахєст дє ду — домуй уотє закъон, Хингєнєг ’ма сау киунуги аргъауєг, Дє миутє ’нцє фудгєндєбєл нимад. Єрахєссетє *й! Кєд нихмє лєууа, Уєд ин тухєй сєттетє є сикъатє! Отелло Еуварс ує къохтє! Єз, зєгъун, еуварс! Ду дєр, ду дєр. Тог самєнтдзєй гъуддєгти, — Мє роль мєнєн амонун нє гъєуй. Кумє цєуон мє уоди раст євдесєг? Брабанцио Ахєстдонє! Рабадє си, уєдта Дзуапдєттєгєй тєрхони єрлєудзєнє. Отелло Єма дєуєн ку бакєнон дє дзурд, Ци зєгъдзєнєй уєд дож? Кєсай, дє цори — Е ’рвист лєгтє, галауанмє седуй Мєнмє нуртєккє, тєккє аци сахат. Фиццаг єфсєддон Синьор, гъуддаг єцєгєйдєр уотє ’й, Дєхе дєр дин, євєдзи, агорунцє, — Дож саразта єнєнгъєлти ємбурд. Брабанцио Е хуарз — ке ес совет нуртєккє дожмє. Мадта цєуєн є хєццє. Мє бєллєх Нєй еу лєги листєг зєран гъуддєгтєй, Негасей дєр аци цау єфхуєруй, Ку *й ниууодєнсєн, уєд цагъар сау адєм Республики хецєуттє исодзєнцє, Єма єфсой дардзєнцє нє рагъбєл. 3-аг сценє Е дєр уоми. Совети зал. Дож єма сенатортє бадунцє стъоли уєлгъос. Сє алфамбулай — єфсєддонтє, чиновниктє єма фєсдзєуинттє. Дож Еу халєбєл куд бакєнєн хабєрттє? Фиццаг сенатор Се ’хсєн ес нихмєвєрд. Мєнмє финсунцє, Наутє єнцє сєдє ’ма авд, зєгъгє. Дож Мадта мєнмє — сєдє цуппор — финсунцє. 188
Дуккаг сенатор Фегъустон — д^гуєсєди. Лєдєрд єй, Бєлвурд нимад не ’рцудєнцє и наутє, Єма алке аллихузи дзоруй. Фал еу кєнуй уацхєсгути еу хабар: Туркаг флот Кипрмє ємпурсуй. Дож Гъо. Махєн нєй гъе уомєй мор єнцондєр, Єрхаст нимєдзтєн ке нєййес еу хигъд. Ес уацти рєстдзинадє — хъєбєр гъиггаг. Матрос (фєссценєй). Гъей, гъей, бауагътє! Фиццаг службєгєнєг Флотєй уацхєссєг. Бацєуй м а т р о с. Дож Гъуддаг куд єй? Матрос Рарвиста мє Анджело, Туркаг флот, дан, Родосмє ємпурсуй. Дож Сенатортє, сумахмє куд фєккастєй Аци бунтон нєуєг хабар? Фиццаг сенатор Мєнгє *й. Фудгол кєнуй, євєдзи, фєдфєлевєн, Тактикон хинєй архайуй бєлвурд. Родосєй Кипр — туркєгтєн хиццагдєр, Уєдта син Кипри байсун єнцондєр єй. Родос — федар, Кипр ба — євєгєсєг, Нє ’нцє туркєгтє уойбєрцє уєлбун, Єма сє зиан, сє пайда ма уинонцє, Уєдта тасбєл ка баййевдзєй е ’дас? Дож Раст єй дє дзурд — Родос нєй сє нисан. Фиццаг службєгєнєг Еу уацхєссєг ма. Єрбацєуй уацхєссєг. Уацхєссєг Дож єма ємбурд! Баздахтєнцє туркаг наутє Родосмє, Єндєр эскадри хєццє ами ба Исеу єнцє. Фиццаг сенатор Зудтон єй єз, уєздєнттє. Цєйбєрцє сєбєл бафтудєй?
Уацхєссєг Єртин. Сегас дєр наутє ленк кєнунцє Кипрмє. Синьор Монтано, уе ’ууєнки аккаг, Зєгъуй, ме ’хєс банхєст кєндзєн кєронмє. Дож Ай-гъайдєр, Кипрмє! Уой уин єз дзурдтон! Горєти ’й Марк Лукезе? Фиццаг сенатор Єй балций Флоренций. Дож Тагъд федог єрветгє, Ами куд уа хъєбєр цубур рєстєгмє. Фиццаг сенатор Брабанцио багъатєр маври хєццє. Єрбацєунцє Брабанцио, Отелло, Яго, Родри єма иннетє. Дож Нифсхаст Отелло, мах нуртєккє дєу Туркєгти нихмє ’рветєн євєстиатєй. Брабанцио, не ’рєстєфтєн дєу ба, Де ’нхус гъєуй нуртєккє мах єхсицгє. Брабанцио Мєн ба — уе ’нхус, нє хєларзєрдє дож. Дє зєрдє ма фєхходєд, фал нуртєккє Ами єндєр гъуддаги фєдбєл дєй. Єндєр гъуддаг мин раскъудта мє фунтє. Єз нур тугъди хабєрттєбєл нє дєн. Єндєр бєллєх баййафта мє хєдзарє, Єндєр мєтє мє зєрєдє євдирзуй, Бунат нєййес єндєр койтєн мє реуи. Дож Ци ’рцудєй уєд? Брабанцио Мє кизгє! Мєхе кизгє! Дож єма сенатортє Ци ’йбєл ’рцудєй? Брабанцио Мє кизгє бабун єй! Уобєл, мєгур, сємбалдєй фуд тухеуєг, Бахаудтєй мин хєлаури марг тунти. Єй єнєнез, зундгин, уєд кутемєй Єруагъта уєхєн рєдуд? Сау кєлєнтє, Хинттє ин конд ке ’рцудєй — нєй дзурддаг. Дож Ка бартаста дє кизги дє хєдзарєй, Дє кизги ба — є раст зундєй, фєууєд Кайфєнди е, — иссерє тогєйдзаг финст Нє закъони киунуги, ’ма рахєссє
Дєхе цъухєй тєрхон. Кєд уа мє фурт, Уєддєр мє дзурд нє раййевдзєн, єууєндє! Брабанцио Кєнун стур арфє. Мєнє и фудгин, Дє бардзурдєй ардємє ка фєззиндтєй, Еци мавр. Дож єма сенатортє Гъулєг хабар! Дож (Отелломє). Ци зєгъдзєнє? Брабанцио Є фуд — бєрєг, ’ма ци зєгъа? Отел л о Синьортє, Сенатортє, уєздєнттє, ци уин зєгъон? Мє хєццє ке ’й є кизгє, е раст єй, Сбастан нє цард єма иссан бийнонтє — Еци аййепп мєхемє єз есун. Нє зонун єндєр азум. Мадзора дєн. Уєздєнтти ’взагєй н’ арєхсун єппун. Райдєдтон службє авданздзуд сабийєй, Тугъдтити, стєрти евгъуйуй мє цард! Карз тохтєбєл ку нє цєуа дзубанди, Не ’ндавуй уєд єндєр дзубанди мєн. Куд арєхсун, гъе, уотє радзордзєнєн, Ци хинттє ’ма кєлєнтєй басайдтон, Фудгин ка хонуй мєн, уомєн є кизги. Брабанцио Єндєр мадта ке схонон єз фудгин? Лєгмє комкоммє бакєсун не ’ндиудта, Адтєй сабур, имон ’ма єфсєрмдзаст, Єма єваст е ’фсарє, є зєрдихат Дунд-далагъан фєцєнцє! Бауарзта, Кємє нєййес єдасєй кєсєн, уой! Бєлвурд єй е — мє кизгєн бакодтонцє Мєнгард хинттє, кєлєнтє сє кєнон. Дож Бєлвурд зєгъис, фал мах ба нєма зонєн, Дє уайдзєфтє раст єнцє єви нє. Фудгин ке хонис, уой фуд нєма уинєн. Фиццаг сенатор Дзорє ду дєр, Отелло, ци нигъгъос дє! Адтєй ами фєлдемєни азар, Єви ує уарзт кєдзосєй, єнємегъєй Зєрдєй-зєрдємє райгурдєй, бецал? Отелло Рарвететє арсеналмє. Ка ’ссердзєй Хуєздєр євдесєн уомєн єхецєй? Кєд раст нє дєн, уєд мин мє чин байсетє, Єма фєууєд мє цард дєр сумах барє. 191
ож Єрбакєнетє Дездемони тагъд. тел ло Амонє син фєндаг ду ба, поручик. Яго цалдєр службєгєнєгей хєццє рандєй. Се ’рбаздєхтємє мє тауєрєхъ кєнон, Райгон кєндзєн мє зєрдє сумах цори, Куд райгъал єй мєнмє є реуи уарзт, Мєн реуи ба — уомє. о ж Дзорє, Отелло. т е л л о Є фидє мє уарзта, єма ахид Уинє уонємє. Арєх ракєнинє Мє хабєрттє. Еу анзєй ба иннемє Куд єййивта аллихузти єхе Мє карз карнє єстєртє єма тохти, Мє цардмє -еу ракастєн мє медуод Сабий бонтєй раст аци усми уєнгє. Мє зин, мє рист, мє хъиамєт имистон, — Денгизи дєр, зєнхєбєл дєр ци ’взурстон. Дзурдтон, адзали нихтєй-еу мєхе Куд скъахинє. Куд бахаудтєн уацари, Куд єрцудтєн цагъари уєйєгонд, Куд ралигъдтєн, куд раздахтєн фєстємє Мє раздєри фєндєгтємє. Дзурдтон Хори тъєпмє бунсугъд итигъд будуртє, Лєгєттє ’ма сєрисєфєн кємттє, Уєдта бєрзонд арвуорамєг хуєнхтєбєл. Гъєддєгтє-каннибалтє — кєрєдзей Хуєрєг адємихатбєл, сє усхъитє Сє сєртєй кємєн єнцє бєрзонддєр, Уєхєнтти кой кодтон єз Дездемонєн. Єма ’й гъєуй ести гъуддаг, зєгъгє, — Тагъд-тагъд єй ракєнидє ’ма фєстємє Фездєхидє уайтагъддєр, мє дзубанди Цємєй десгєнгє игъоса. Єз ба Цийнє кодтон, уотє ’хсицгєй ке ’йгъосуй, Єдонуг лєгєн дон дєттєгау єз Є цємєдес бафсадунмє бєллинє, Цал хатти ми курдтайдє нєуєгєй Мє хабєрттє радзорун сєрєй бунмє, ’Ссирдтайнє уал амонди. Ку дзурдтон Мє хъисмєти тєккє карздєр фєлварєн. Ме ’взонг бонти ке бавзурстон, гъеуой, Уєд е хъурмєй кудтєй. ’Ма а дуйнебєл Инєфт ’ма цєстисугєй цидєр ес, Цума уонєй ’саргъ кодта мє радзурдєн. «О, — е кєугєй дзурдта, — дє цард
Кєнуй кєун. Дє нивє куд дессаг єй! Цємєннє дєн дєу хузєн мє игурцєй? Дєуєй дєн боз. Кєд ес дєуєн лимєн, Мєн ка уарза, — фєдздзорєд мин дє цард Дєхе хузєн, дєхе дзурдтєй єррєстє, Єма — уой дєн». Мє зєрдє уєд єз дєр Райгон кодтон. Гье уотє ’нцє гъуддєгтє. Е мєн мє зинти туххєн бауарзта, Єз ба — мє зинтє ке райста є уодмє. Е уин мє хийнє. Мєнє Дездемонє. Єхемє ин байгъосетє нур ба. Бацєунцє Дездемонє, Яго єма службєгєнгутє. Д ож Нє зонун, фал аци радзурд фегъосгєй, Мєнєн мєхе кизгє дєр єртадайдє. Брабанцио, ниббухсє, хуєздєр єй, — Неке сєттуй дорин горен сєрєй. Брабанцио Фиццаг бал ин байгъосєн, цєй, єхемє. Кєд еу зундбєл хуєст єнцє дууемєй дєр, Уєд маври єз нецєбєлбал домун. Мє цєсти скаст, єрцо мємє хєстєгмє. Мєн’ аци кадгин ємбурди єхсєн, Зєгъай, дєуєн фулдєр кємє *й игъосгє? Дездемонє Ме ’хєс, мє фидє, нур фєцєй дууех. Мє царддєттєг, мє гъомбєлгєнєг — ду. Єма не ’гъдау, нє фарнє амонунцє, Дє коммє кєсун ке ’й ме ’хєс. Гъе, фал Мєнє мє лєг. Єма кєддєр мє мадє Куд равзурста є фиди рази дєу, Єз дєр гъе уотє равзурстон мє нивє — Єй мавр мєнєн мє сєри хецау нур. Брабанцио Барє дєхе. — Фєддєн, де стурдзийнадє, Паддзахади гъуддєгтємє кєсєн. Фєлтау еске дзєгъєлзад ку схастайнє, Ку нє зудтайнє, ци ’й хъєболє, уой. Нивгун уо, мавр. Мє барє ку цєуидє, Уєд дин, ци уидє, уой уидє, бєргє. Кизгай, ду ба фегъосє мє фєстаг дзурд: Цийнє кєнун, ке мин дє ду еунєг, Єндєр мєнєй дє миує искодтайдє Тиран, єма рєхистєй дє хуєртєн Сє къохтє *ма сє къєхтє исбастайнє. Де стурдзийнадє, єз фєддєн. Д ож Цємєй Дє цєсти ’суонцє кєстєртє фєстємє 13 Малити Васо
Дє номи аккаг, уой туххєн гъєуй Феронх кєнун, ци ’рцудєй, уой. Рагєлдзє Дє хъонц, дє масти сау дор дє зєрдєй. Єдзох евгъуд бєллєхтє ка имисуй, Е ба кєнуй єхецєн нєуєг ф)’Д. Дє зин, дє фудтє листєггай ма ’взарє, — Кєндзєнє уєд минкъийдєр гъезємарє. Брабанцио Мадта уєд Кипри туркєгтєн радтєн, Єма ци ’рцєуа, уобєл мабал тухсєн! Кємєн нєййес є зєрди ести маст, Уомєн, ай-гъай, єнцон єй зунд амонун. Лєг ци уарзта, ци фесафта, уобєл Куд ’суа ’стурзєрдє? Сор дзурдтєй ци ’мболєн? Єма нифси дзубандитєй, бєргє, Є маст сорєн ку уайдє адєймагєн! Фалє єфхуєрд, фєсмонгєнєг зєрдєн Гъости цъєсти не ’вгєдєуй є хуасє. Нур ба уи єз ниллєгсєрєй корун: Паддзахади гъуддєгтємє раздєхєн. Д о ж. Хуарз. Гъуддаг уотє ’й, єма туркєгтє устур тухти хєццє сє них саразтонцє Кипрмє. Отелло, федари арєзт єма фадуєттє ду хуарз зонис. Кєд сакъадахи хецау лєгдзинєдтєй цох нєй, уєд- дєр тугъди рєстєг гъєуама еци пости лєууа, є ном игъустгонд кємєн єй, уєхєн лєг. Єгасєй дєр дєу нимодзунцє. Дєхе єрцєттє кєнє, єма де ’взонг амонди єрмєтъєл кєнє дє зин балцийєй. Отелло Синьортє, стєрти, балцити зинтє, Тугъдтити карз мєнмє рагєй кєсунцє Уотє, цума уадзун єз мє фєллад Мєхе фєлмєн гобанбєл. Євєстиат Нєхстєр кєнун туркєгти нихмє єз, Єрмєст корун, ме ’нкъайєн мин радтетє Цєрєн бунат, фєрєзтє, фєсдзєуинттє — Уєздан тогєн ци фембєлуй, гъеуой. Дож Де ’рбаздєхтмє цєрєд бал є фидємє. Бр абанцио Нє дєн арази єз. Отел л о Єз дєр. Дездемонє Єз дєр. Не ’ронх кєндзєй, ци ’рцудєй, уой мє фидє, Мєн ку уина єдзох, гъеуєд. Фал ес Еу равгє, ’ма, ка ’й зонуй, исбєзза. Дож Гъема зєгъє дє гъуди, Дездемонє. 194
Дездемонє Єз маври бауарзтон, єма є хєццє Мєн нє фєндуй фєххецєн ун. Мєхе, Ци дєн, уомєй равардтон є намусєн, Бєгъатєр царди тас єма зинтєн. Єгас дуйне ’ркєсун кодтон мєхемє, Нур ба зєгъун: е ’сгуєлхтити цєруй Отелли фарнє, рохс єма федауцє. Нивєн кєд е мєн халє исиста, Уєд єз мистау куд бадон мє хєдзари, Куд єй рауадзон стєри еунєгєй? Єз нє тєрсун зинєй, — фєххецєнєй тєрсун. Барє радтетє, ’ма цєуои є хєццє. Отелло Сенатортє, корун уи, є фєндон Сєнхєст кєнтє. Хуцау уинуй, мє зєрдє Є бєлдтитєй нє расайдзєнєй мєн, — Нєй баст мє уоди пайдабєл мє дзурд — Уой фєндон єй мєнєн дєр мєхе фєндон. Єма уотє ма ’нгъєлетє, цума Уой хєццє к’уон, — феронх кєндзєн ме ’хєстє. Єма ескєд рєубаз)ф Купидон Ку бахгєна мє цєститє мондєгтєй, Тугъдон нисан ку райзайа фєсвєд, Ме ’згъєр ходєй єфсинттє уєд скєнєнтє Єхсєвдарєн гъосинтє сєхецєн, Цємєй мє ном байзайа ходуйнагєн. Дож Ує фєндє ниллух кєнтє уєхе єхсєн — Еумє єви дууемєй, фал гъуддаг Мах нє хезуй. Фиццаг сенатор Цєугє ’й уин євєстиат Раст аци ’хсєвє. Отелло Єхсицгонєй. Дож Мах Сєуми фараст сахатебєл фембєлдзиан. Еу лєг, Отелло, д’ адємєй уадзє, — Куд рарветєн нє бардзурд ує фєдбєл. Отел л о Де стурдзийнадє, мєнє мє поручик, Єгъдау єма єууєнки адєймаг, Е райсдзєнєй є хєццє Дездемони, — Радтетє ’ймє, ци ує фєндуй, гъеуой. Фиццаг сенатор Гъєуай кєнє, Отелло, Дездемони.
Брабанцио Кєсє ’ймє мавр, кєсє ’ймє лємбунєг: Дєу дєр сайдзєй, є фиди ка расайдта. Дож, сенатортє, службєгєнгутє рандєнцє. Отел л о Мєхе хузєн уобєл єз єууєндун. Гъе, фал гъуддагмє — хєстєгдєр. Нур, Яго, Кєнун єз Дездемони дє евгед, Кєнєд ин дє бинойнаг лєггадеуєг, Єма гєнєн куддєр фєууа, уотє Амондгун ленк нє фєдбєл ракєнетє. Сахатєй мин минкъийдєр ес рєстєг, Гъуддєгтє ’ма сагъєстє ба — хєрхитє! Цєуєн, фєууєн дууемєй еунєг усмє. Отелло єма Дездемонє фєццєунцє. Р о д р и г о. Яго! Я г о. Ци зєгъдзєнє, хуєрзигурд? Р о д р и г о. Куд дємє кєсуй, єз нуртєккє ци бакєндзєнєн? Я г о. Дє хєдзарє байагордзєнє єма ниххусдзєнє. Р о д р и г о. Нуртєккє мєхе дони гєлдзун. Я г о. Куддєр уотє бакєнай, уотє дин мєнєй лимєн нєбал ес. Р о д р и г о. Цард гъезємарє ку исуа, уєд цєрун єдулидзи- надє ’й. Єма куд нє агорон мє адзал, кєд єма е єй мє еунєг ервєзунгєнєг? Я г о. Нецєййаг гъєла. А дуйнебєл єз аст єма инсєй анзи цє- рун, єма, зєран пайдайєй цємєй хецєн кєнуй, уой ку базудтон, уєдєй нурмє нєма фєууидтон, єхебєл мєтє кєнун ка зонуй, уєхєн адєм. Уєдмє сє тъєнгтєбєл хуєцєнтє, цалинмє єз уотє зєгъон, єма цидєр дєллаггури туххєн мєхе дони гєлдзун, зєгъгє. Фєлтау ме ’нємєлєт уод баййевдзєн павиани къєдзелєбєл. Р о д р и г о. Мадта ци бакєнон? Уотє ке бауарзтон, е мєхемє дєр ходуйнаг кєсуй, фал мєхецєн амал нє ерун. Я г о. Амал нє еруй! Нє ’ймє игъосетє? Уєхєн уай єви єндєр, е лєгєн єхецєй аразгє ’й. Махєй алкедєр єй рєзбун, рєзбунмє зелєг ба єй нє сєризунд. Нє медєг пуруса, бодєн, салат, е ба єндєр ести хъамил ирєза єви нє, е нєхецєй гєнгє ’й. Зунд ку нє уайдє, уєд нє єнкъарєнтє сє буни скєниуонцє. Фал зунд уомєн єй, цємєй нє хеза єнкъарєнти гъєла сайдєй. Дє уарзондзинадє єй рєзбунтєй еу, єма ’й куд бакосай, уотє уодзєнєй, кєд дє фєндуй, зелє ’ймє, нє дє фєндуй — ма зелє. Р о д р и г о. Уотє ку уайдє! Я г о. Мадта куд єнгъєл дє? Дє уоди сосєг ардудєй гъазуй дє тог. Лєгау лєг уо. «Мєхе дони гєлдзун!» Фєлтау тикисти 6є- дєлттє ’ма къєоулати гєлдзє донмє. Єз ард бахуардтон, єнхус дин ке кєндзєн, уобєл. Нє нисанмє уотє хєстєг некєд ма адтан. Раййевє дє гуриконд, бакєнє мєнгє рехє. Дездемонє маври берє рєстєг уарза, уомєн гєнєн иєййес. Дє кисє хъєбєрдєр ниттуп- пур кєнє. Мавр берє рєстєг уарза Дездемони, уомєн уєн нєй- 196
йес. Єрра райдайєнєн уодзєй єрра кєрон. Дє кисє хъєбєрдєр ниттуппур кєнє. Аци мавртє еугєндзон нє ’нцє. Нур имє адгин ци кєсуй мудау, е ин тагъд цивзє фестдзєнєй. Е 6а єригон єй, єма є уагє раййевдзєнєй. Є хорхи уєнгє си ку ’суа, уєд єхе єрлєдєрдзєй. Єма *й єндєр єргъєудзєй. Дє кисє хъєбєрдєр ниттуппур кєнє. Кєд єнємєнгє дєхе исафуни фєндє искодтай, уєд дєхе дони багєлдзуни фєлтау зундгиндєр ести єргъуди кєнє. Дє кисє хъєбєрдєр ниттуппур кєнє. Еуєрдигєй хинєйдзаг ве- нециаг силє, иннердигєй — гурумухъ хєтєгцардгєнєг. Єма єз се ’нкъарєнти єцєгдзинадєбєл баууєндон? Ейє дєу єй! Дє кисє тухтъунст никкєнє єхцатєй. Донмє гєлдзуни фєндє ба си некє- ми гъєуй. Єнє нецємєй дєлдон фєууни бєсти дє фєлтау єра- уиндзєнтє, устур єхцєуєндзинадє ку райсай, уой фєсте. Р о д р и г о.Нє мє фєссайдзєнє, бунтондєр дєбєл ку баууєн- дон, уєд? Я г о. Ма тєрсє. Дє кисє байдзєг кєнє єхцайєй. Єз дин ахид дзурдтон, єма дин зєгъун: мавр ме ’нєуинон єй. Мєнєн мє хигъд уой нихмє минкъийдєр нєй дєу хигъдєй. Не ’нєуинондзинадє баеу кєнєн. Сикъатє ’йбєл ниссадзє. Ду дє мондєгтє суадздзєнє, єз ба уєлахези цийнє бавзардзєн. Цєугє. Дє кисє байдзаг кєнє єхцайєй. Исон бєлвурддєр радзубанди кєндзинан. Хуєрзбон. Родриго Нє фембєлд кєми уодзєнєй сєумє? Яго Мєнмє. Родриго Мадта уєд тагъддєр фєззиндзєнєн. Яго Фєууєд. Гъе, фал, Родриго?.. Родриго Цємєй зєгъис? Яго Донмє дєхе гєлдзуни кой — мабал! Родриго Нєбал. Єма уєйє кєнун мє бунтє. (Рандєй.) Яго Аци гъєла ме ’хцай кисє ’й мєнєн, Лєвари гъазєнгъолє. Єндєра мє Є сєр, миййаг, єхсицгє нє гъєуй. Ме ’нєуинон єй мавр. Цєуй цидєр дан-дунтє, Дє уосємє дин багъузуй, зєгъгє. Е нє униау єй. Фал уєддєр баууєндєн, — Мєнєн уотид гурусхє дєр фагє ’й. Єма бєрзонд євєрд ке дєн є цєсти, Кєнуй мин е ме ’вналєнтє уєрєх. Дессаги фєндє! Кассио ’суодзєнєй Мє къохти хуарз хуєцєнгарз — коммєгєс. Еуемєй — уой рантъирдзєн є бунатєй, Иннемєй ба... Ура! Ура! Єваст 197
Еу хуарз гъуди мє сєри фєммедєгєй: Отеллєн єз є гъоси бацєгъддзєн — Є уоси зєрдє Кассиомє ’хсайуй. Алке сєр дєр ке разелун кєндзєй Рєсугъд, єгъдаугин Кассио, уобєл Нє баууєндун зин єй. Єма Отелло, — Єррєстє лєг, игон зєрдє, уайтагъд Бангъєлдзєнєй бунтон єцєг мє даує. Мадта єрдзєф! Зиндонє, сау мєйдар Мєнєн єдта єнхусгєнєг фєууєнтє. (Рандєуй.) 2-аг АКТ 1-аг сценсе Денгизгєрон горєт Кипри. Федари рази фєзє. Бацєунцє Монтано ємадуує горєтаги. Монтано Денгизєн є идарди ци зиннуй? Фиццаг горєтаг Єппундєр неци. Н’ ахєссуй мє цєстє Наупєлєзтє. Афтед єй горизонт. Монтано Уєхєн систадєй тухгин думгє, Єма цєуй федєрттєн сє къєс-къєс, Уєд ма денгизи астєу куд уодзєнєй? Хъєбєр тєрсун — хуєнхти асє цєхъалтє Наути фєрстє кєндзєнцє пурх, дєрєн, Уєдта дєлдон... Дуккаг горєтаг И туркєгти эскадри Єгъатир шторм ниффалгєрон кєндзєй. Никки хєстєгдєр бацєуай билємє: Бєзгин финкєй нєбал зиннуй. Цєхъал Ницъцъифє кодта арв дєр є цъєппитєй, Ниххуссун кодта Бонвєрнон єма Лєдєртти рохс. Єз некєд фєууидтон Уєхєн уадє мє цєргє-цєрєнбонти. Єрбацєуй єртиккаг горєтаг. Єртиккаг горєтаг Стур дессаги хабєрттє! Тугъд фєцєй! Сє гъавд туркєгтєн фєггуз єй. Сє наутє — Пурхитє ’ма сєститє къуєцєлтау, Гъазунцє си уолєнтє. Хуарз зиннунцє Наулєууєнєй. Монтано Уєн нєййес уомєн! 198
Єртиккаг горєтаг Билгєронмє єрбаленк кодта наує, Рахизтєй си Отелли лейтенант Микеле Кассио — е радзурдта хабєрттє. Фєндагбєл ма ’й Отелло єхудєг, Е, дан, уодзєнєй Кипрєн гуоернатор. Монтано Аккаг лєг єй. Хуєздєр нє нє гъєуй. Єртиккаг горєтаг Нєма *й бєлццон лєг Кассио є кеми, Ку стур Хуцауєн арфитє кєнуй, Туркєгтєбєл ке систун кодта уадє, Ку ба ковуй, куд байзайа дзєбєх, Єнє фидбилиз денгизи и мавр. Монтано Хуцау зєгъєд. Адтєн єз є дєлбарє, Фєууй є фєткє раст єма федар. Цєуєнтє портмє, фєууинєн и наз^и, Уєдта гъєуй Отелли бахезун, — Є наує кєд ескєми разиннидє. Єртиккаг горєтаг Рєхги усми гъєуама фєззинна. Бацєуй К а с с и о. Кассио Куд уарзетє Отелли, о хуарз адєм, Арфє кєнун є бєсти сумахєн. Арв єй хезєд. Єрбайсавдєй идарди Уадєн є тєккє ’верхъаудєр усми. Монтано Куд єй цума є наує? Кассио Цалцєггонд єй, Й’ арєзт федар. Е штурмєн ба — фєлтєрд. Катай кєнун, фал нифс цєфсуй мє зєрди: Фєййервєздзєй. Фєссценєй гъєлєстє Наує, наує, наує! Єрбацудєй цуппєрєймаг горєтаг. Кассио Цєй гъєр єй е? Цуппєрєймаг горєтаг ’Систонцє гъєр, наує, дан, фєууидтан. Кассио Мєнмє гєсгє, Отелло єхуєдєг єй. Дзармадзани гєрах. Дуккаг горєтаг Раст єй дє загъд. Цифєнди уєд, уєддєр Наує нєхе ’й — сбєрєг єй є салютєй.
Кассио Ка базондзєй бєрєг? Ду к каг горєтаг Єз мєхуєдєг. (Рандєуй.) М онтано Нур дєр фиццагау еунєг єй, євєдзи, Єви ин ес уосє? Кассио Уой дєр цєхєн! Бєсти рєсугъд. Ци сфєлдиста є буни Хуцау, уонєн сє фарнє, сє изєд — Цъєпо йе сес не скєндзєй уєхєн нивє. Єрбаздахтєй дуккаг горєтаг. Ци базудтай? Дуккаг горєтаг Циуавєрдєр лєг — Яго, Инєлари поручик, дан, єз дєн. Кассио Мєнє дессаг! Куд тагъд? Нурма не ’ууєндун! Єцєг уа е? Куд тагъд нє єрбаййафта! Є рєсугъд уиндєй Дездемонєн кєд Банцадєй и бурдєн, єма цєхъалтє Ниссабур єнцє, над дєтгєй уомєн. Монтано Кємєн? Кассио Уомєн, — уєдєйти кєбєл дзурдтан. Инєлари єхсийнє ’ма хецау. Поручик Яго єй єрвист є хєццє. Къуєре ма сєбєл рацєудзєй, — загътон. Нур ба є радє — маврєн. О, Юпитер, Ниддунсє ду уой науєн є пєлєз, Цємєй єрхеза бухти єнє лазєй ’Ма Дездемони рахъури кєна, Нє гарнизон ниррохс кєна е ’хсарєй, Цинєй байдзаг уа Кипри сакъадах. Бащеунцє Дездемонє, Эмилия, Яго, Родриго єма фєсдзєуинттє. Мєнє и науи стур гъєздугдзийнадє! Уєргутєбєл є цори єрлєууєн. Ду Кипри стур иуазєг дє, єхсийнє! Єгас єрцо! Хуцауи фєдзєхст уо! Дездемонє Арфє кєнун уин, Кассио. Зєгъай мин, Мє лєг кєми ’й?
Кассио Єрмєстдєр уой зонун, Фєндагбєл ке ’й. Зєгъунцє — єнєнез єй, Рєхги зиндзєй. Дездемонє Мє зєрдє ’ймє ’хсайуй, Катай кєнун. Кєми уи фєххецєн єй? Кассио Уєлєрвтє ’ма уолєнти тох є карзи Ку бацудєй, гъеуєд. Фал игъосетє? Адєми гъєр. Гъєлєстє фєссценєй Пєлєз, пєлєз, пєлєз! Дзармадзани гєрах. Дуккаг горєтаг Еу ма салют. Е уодзєй, єнємєнгє. Кассио Цотє, хабар бєлвурддєр базонетє. Поручикєн салам. Єхсийнєн дєр салам. (Эмилияйєн ба кєпуй.) Ме ’гєр уозєлдєй ма фєттєрсє, Яго, Е єй ме ’гъдау, єндєр си неци ес. Яго Цийнє кєнє, є билтєй дєу ка сдєруй, Е мєн уайтагъд е ’взагєй радасуй. Дездемонє Дзорагє нєй Эмилия. Яго Уой ба Мє уод зонуй. Куройни къуєркъуєрагау Нє уадзуй а єхсєвє мєн хуссун. Фєууй, ай-гъай, дє цори нєуєг киндзау, Зєрдєй ба дє сайтєнтти хай кєнуй. Эмилия Цємєн, цємєн имисис мєнгє даує? Яго ’Ма уотє нєй? Адєми ’хсєн — изєд, Хєдзари — дзєнгєда, пеци рази — тикис, Циргъ нихтє є гъур-гъурєй ка нимєхсуй, Дєлуймонти гъезємєртти венец — Е дин силє. Дездемонє Мадта сункъє — де ’взагбєл, Кєд раст нє дє. Яго Раст дєн, уєллєй, раст дєн. Ку фестетє хуссєнєй — єгуст айтє, Кєми ’й ує куст? Хуссєни єрмєстдєр. Эмилия Амєй лигъз дзурд нє фегъосдзєн.
Яго Арази. Дездемонє Цума цємєй раппєлдзєнє мєн ба? Яго Ма фєрсє мє фєлтау. Еске растаун Мє фєтки нєй. Зонун єрмєст фаун. Дездемонє Уєддєр? — Цума еске рандєй гъуддєгти Бєрєг зонунмє? Яго О, цума рандєнцє. Дездемонє Мє зєрдє — ’нкъард. Мєхе ба ерхєфсун, Гъазєн рєудзурдти нимєхсгєй мє мєтє. Єма уєддєр куд растауисє мєн? Яго Нєма ’й цєттє нерєнгє мє экспромт, Цъеуи гихха нимєтбєл куд ниццєфсуй, Уотє е дєр мє магъзбєл ниццєфстєй, — Нєма ’ртєсуй. Фалє барєн! Єнгъєлдєн, Мє зунди хъиамєт фєррєстмє ’й: дє цард Уодзєй єнцон: амалгєнєг — дє уиндє, Ардауєг ба — дє зонєнгин зєрдє. Дездемонє Мадта хуєрзуод, зундгин ка ’й, ф)’дуинд уогєй, Дє бон ци єй уони туххєн зєгъун? Яго Келбет силє є аййеп дєр бавдесдзєй Хуєрзеуєгау — расайуй си лєги. Дездемонє Куд мє ’вдирзуй сагъєс! Эмилия Уогєй рєсугъд, Тєнєгсєр ка ’й, уой туххєн ба ци зєгъи? Яго Нєййес уєхєн рєсугъдтє а дуйнебєл, Сабитє зайун ка нє базона. Дездемонє. Къабакти зєронд сєлхєрти хєццє-еу гириз кєнє еци ’взагєй. Зундєй дєр єма уиндєй дєр хай кємєн нє фєцєй, уагєр уой туххєн цитє дзорисє! Яго Рєсугъд єма фудуиндєн еу фєндаг ес, Є хуєздєр зунд дєр фєлхєрст єй силєн. Дездемонє.Гъєла, гъєладзубанди! Тєккє лєгъуздєритух- хєн загътай єгасемєй хуєздєр. Фал дє гириз ниууадзє. Ци зєгъисє уєхєн идеалон силгоймаги туххєн, сауєнгє ма е знєгтє дєр є хуєрзеугутєбєл кємєн сєттунцє? 202
Яго Уогєй хуєрзконд, ка не ’ппєла єхе, Ка нє кєна къєбєлдзуг дзубандитє, Уогєй гъєздуг, ка нє хуєра е ’хца Дзєгъєл миутєбєл — єй є бон балхєнун, Ци ’й фєндуй, уой, фал не ’лхєнуй уєддєр, — Ка ’й хеуарзонєй царди хебєлхуєцгє, Фал уойбєрцє єдули ба ка нєй, Єма худзухбєл баййева кєсалгє, Є уосгорти дєр ка нє бауагъта Є уод єма є зунди арф къумтємє — Е дин аккаг, кєд разинна уєхєн... Дездемонє. Цєй аккаг? Я г о. Гъєлатє еруни аккаг, царди уєзєй гъєрзгєй. Дездемонє. О, куд єварнє, куд сєргъєн дзубандитє кє- нис! Ма имє игъосє, Эмилия, кєд дє сєрихецау єй, уєддєр. Зє- гъай, Кассио, амє лєг цємє єнгъєлмє кєса, єдзєсгом єма гириз- заг миутєй уєлдай! К а с с и о. Єргомєй цєлхъ кєнуй. А, миййаг, ахургонд лєг ку нєй, тугъдон лєг єй. Яго (еуварсмє). Є къохбєл ин єрхуєстєй. Хуарз, хуарз. Сусу-бусу кєнетє, ує хуарзєнхєй. Аци минкъий хєлаури туни єз єрахєсдзєнєн уєхєн устур биндзє, куд Кассио. Мєнє ци єгъдау- гин ан! Дє медбилти баходє, ма мин єй бавгъау кєнє. Кассио єхе єнгулдзи кєрєнттєн батє кєнуй фур єхцєуєнєй. Батє кєнє, кєнє. Бєргє ма сє сдєрдзєнє, дє лейтенанти бунатєй ку фєххауай, уєд. Кєсайтє ’ймє, є цъєм-цъєм бабєй иссудєй. Етє єнгулдзити бєсти губун лємєгъгєнєг хєтєлтє ке нє ’нцє, е де ’намонд єй. Хєтєли уаст цєуй. (Гъєрєй.) Е мавр єй, є сигнал ин зонун. Кассио. О, е єй. Дездемонє. Цєуєн, є размє рацєуєн. К а с с и о. Мєнє єхєудєг дєр. Бацєуй Отелло є фєсдзєуинтти хєццє. Отел л о Мє рєсугъд тугъдон кизгє! Дездемонє О, Отелло! Отелло Єз ци уинун, нє уодзєй е єцєг — Ами дє ду? Куд мєбєл фєрраздєр дє? Гъе уотє боц нє уадє ку кєна, Уєд ка нє бєлдзєй денгизи бурдєнмє? Нуртєккє дєн мєлєтмє дєр цєттє, — Уєддєр нурєй нивгундєр некєд уодзєн. 203
Дездемонє О, нє! Хуцау нє бахезєд уомєй, Не стурдєр амонд разєй єй, єууєндє. Отелло Хуцау зєгъєд! Дє дзурд нєбєл цєуєд. Фур цинєй єз дзорун дєр нєбал зонун. Кгерєдзей нихъхъури кодтонцє. Цєвуй мєн зєрдє дєу зєрдєй тагъддєр, Еунєг еци гъзущаги нє федауєн. Яго Концерт! Єз уин ує фєндури тєнтє Єрлємєгъ кєндзєн, атє фєккєсайтє. О т е л л о Цєуєн федармє. Хуарз єй нє гъуддаг: Не стєр фєцєй. Дєлдон фєцєнцє знєгтє. Куд єнцє Кипри? Єз уинє ами. Нє зонгитє куд єнцє, Дездемонє? Зєнхємє дєр не ’руадздзєнєнцє дєу Ами адєм, гъе уотє дє уарздзєнцє. Не ’нцайун мє дзєгъ-дзєгъєй — расуг дєн Ме стур цийнєй. О, Яго, хєдєгай, Цо науємє, нє киртє ма уоми ’нцє, Єрбахонє дє хєццє капитани, Лєгау лєг єй, нифсгун єма зундгин. Єдта, зєгъис, Кипри ан, Дездемонє? Отелло, Дездемонє єма фєсдзєуинттє фєццєунцє. Я г о ( лєггадгєнгутєй еуемєн). Науєлєууєнмє цо, єма мє хезє. (Родригойєн.) Ардємє рацєуай. Уарзондзинадє тєпподи дєр хъєбатир кєнуй, єма, кєд силє нє дє, уєд игъосє. Ахсєви лейтенант командє кєндзєнєй хъалагъурєн. Фал ци, уой зонис? Дездемони сєр зелуй, Кассиой уотє уарзуй. Р о д р и г о. Кассиой? Е 6а ци гъєла дзубанди єй! Я г о. Дє тєппєзтє ма цєгъдє! Игъосє! Фєууидтай, маври куд тухгин бауарзта? Єма дє фєрсун: цєй туххєн? Сєнттє ке цєгъ- дуй, єхецєй ести ке аразуй, уой туххєн. Куд гъуди кєнис ду ба, єносмє дєр еци дзєнгєдайєй єхецєн бафсес нє зондзєнєй Дез- демонє? Цєстє хуєрдє агоруй. Ци цийиє хєссуй євдеумє кє- сун? Є тог боц миутєй ку бафєллайа, уєд ин єй нєуєгєй скосун кєндзєй, карєй имє хєстєг ка лєууа, єхе хузєн гъомбєлдзинадє ка райста, уєхєн хуєрзконд игурд.Маврмє неци ес. Є мондєгтє ин ку нєбал єфсада, уєд силгоймаг уой єрлєдєрдзєй, єма, раги уа, єрєги, — мавр ин цєстисиндзє фестдзєнєй. Єрдзє ’й єхує- дєг єсхуайдзєй єндєрмє. Єма кєд уомєн єнє ун нєййес, уєд Кассиойєй хуєздєр кєбєл сфедаудзєй еци роль? Дуйнсбєл ка нєма адтєй, уєхєн фонси хатт, уотє гадза єй, єма є цори єрлєу- уєн нєййес. Еунєг сили дєр нєма рауагъта є еувєрсти, еци усмє ин ку неци бантєсуй, уєдта ’ймє є цєстє фєнникъолуй — єма гъуддаг цєттє. Єй рєсугъд, єригон, гъе уєхєнттєбєл сєхе ма- 204
рунцє цъєхєй рєгъєд силгоймєгтє. Єппундєр срастгєнєн кє- мєн нєййес, уєхєн єнахъинон цєрєгой. Єма силгоймаг уой рав- зурста. Родриго. Нє! Нє баууєнддзєн уобєл. Єгєр кєдзос, хує- дєфсарє силгоймаг єй. Я г о. Єгєр кєдзос єй, хуцаугин лєг! Ду ци сєнєфсери цопєлт- тєй конд сєнє ниуазис, е дєр уєхєн сєнє ниуазуй. Єгєр кєдзос єй! Мадта маври ба куд бауарзта? Сє билтє уотє бахєстєг єнцє, єма сє уолєфт исеуєй. Цъумур гъудитєй уєлдай уоми неци ес, Родриго. Уєхєн музыкє кєми єрцагъта, уоми идард нєбал єй сєйраг гъуддагмє. Игъосє, уєздан лєг. Єз ує ’рбаластон Вене- цийєй. Цума салдат дє, уотє ахсєви, афонє ку уа, уєд слєудзє- нє федари. Уой єз сараздзєн. Кассио дє нє зонуй. Естєбєл єй смєстгун кєнє, єхе куд нєбал бауорама. Гъєр дзурдєй, ести єнак- каг миуєй. Єз хєстдзєф лєудзєн. Родриго. Хуарз. Яго. Мєстигєр єй єма дзурдтєй гъуддагмє тагъд рахезуй. Єма уобєл байархайдзєнє. Дзєбєх дє ку ниххєфтитє кєна, уєд дин де ’фхуєрд єгас адєми єхсєнмє рахєсдзєн. Адєм бадом- дзєнцє, цємєй є кустєй сурд єрцєуа. Дє зєрдєбєл дарє: е дє сєйраг ємигир єй. Р о д р и г о. Алцидєр бакєндзєн, кєд гъєуй, уєд. Я г о. Єз дин ци дзорун? Куд нє гъєуй? Мадта уотє, минкъий фєстєдєр єрбацо федармє. Дзєбєх бал уо. Мєн билємє цєун гъєуй Отелли дзаумєттємє. Р о д р и г о. Фембєлдємє. (Рапдєуй.) Яго Мєхе мєхуєдєг баууєндун кодтон, А Кассио ке уарзуй Дездемони. Кєд мавр мєнєн мє цєстисиндзє єй, Уєддєр зонун — кєдзос, хуєрзигурд єй. Ке ’й Дездемонєн е ’ууєнки аккаг, Неке некєд скєндзєнєй уой дзурдтаг. Мє гъуди Дездемонємє раздєхуй, Нєй е дессаг. Фал дєн уєддєр цєттє Отелли цард низмєнтунмє. Мє уоси Куд рампурста є буни и євдеу, Рагъазуй е мє цєстєбєл єма мин . Маргєй мє хурфидзаумєттє содзуй. Мє уоси аргъ мин бафеда гъєуама Є уоси аргъєй. Сагъуйун кєндзєн Сау маври є уосєбєл сау гурусхєй. Родригой 6а єрра куййи хузєн Сардаун гъєуй Кассиобєл. Маври Гурусхєн ес еу анхос — лейтенант. Є хай алке єхуєдєг иссердзєй: Нєй Кассио дєр, нєй, євуд мє цори — И силтє ’йбєл єгєр єхцул єнцє. Стур арфитє кєндзєй мєнєн Отелло, 205
Ке скодтон си адєми ’хсєн будзєу, Ке ’йхалун ин є сабур фесхєдзарє. Нєма стаун мєхе. Низгелун єй єнцон, Фєууй нисан раргъєвун берє зиндєр. 2 -аг сценсе Гъєунгє. Бацєуй федог бардзурди хєццє.Є фєдбєл — адєм. Ф е д о г. Хуєрзєгъдау єма єхсаргин инєлар Отелло игъосун кєнуй. Фєстаг бєлвурд хабєрттємє гєсгє туркаг флот дєлдон фєцєй. Уадзє ’ма еци хуарз хабари цийнєй Кипри цєргутє ка- фонцє ’ма заронцє, цирєгътє хе ерхєфсєнєн содзоицє, ке куд фєндуй, уотє сєхе игъєлдзєг кєнонцє. Еци єхсицгон хабарєй уєлдай ма ес еу дессаги хабар: уодзєй инєлари киндзєхсєвє. Га- лауани залтємє бацєуєн ес изєри фондз сахатемєй еуєндєсемє. Хуцауи арфє сємбєлєд Кипри сакъадах єма нє намусгин инєлар Отеллобєл. (Рапдєй.) 3-аг сценсе Бацєунцє Отелло, Дездемонє, Кассио єма фєсдзєуинттє. Отел л о Хъалагъуртємє, Кассио, кєсє, Цємєй єгєр ниуєзтбєл ма фєууонцє. Кассио Гъєуайгєстє ’нцє Ягобєл фєдзєхст, Кєсдзєн сємє, ай-гъайдєр, мєхуєдєг дєр. Отелло О, Ягойєй ка уодзєй сєрєндєр? Исон сє}’мє — нє фембєлд. Хуєрзєхсєвє, (Дездемонєн.) Цєуєн, мє хор. Нє уарзти бєласєн Є зад рєзє ахсєви тонуйнаг єй. Хуєрзєхсєвє. Отелло, Дездемонє єма фєсдзєуинттє рандєнцє. Бацєуй Яго. К а с с и о. Ке кой кєнай — къєсєрмє. Цєуєн хъалагъуртємє. Яго. Раги ма ’й, лейтенант, дєс дєр нєма ’й. Инєлари єгєр ратагъд кєнун кодта, Дездемонємє ци уарзондзинадє даруй, е. Зєгъєн неци ес. Уоси хєццє є фиццаг єхсєвє. Уєхєн силгой- магмє Юпитер єхуєдєг дєр єрхицє кєндзєй. К а с с и о. Ємбесонди силгоймаг! Я г о. Уєдта зингєй е ’дзаг єй. К а с с и о. Уотє ’й бєлвурд. Кєдзос, зєрдєлхєнєг фєлдесонд. Я г о. Є цєстєнгас! Сайуй єхемє уарзондзииадєбєл дзорунмє. К а с с и о. Лєги єхемє ка ’здахуй, уєхєн цєстєнгас. Уотемєй ба бунтондєр хуєдєфсєрмє ’й. 206
Я г о. Є цъухи дзурд ба! Уарзондзинадє игъалгєнєг сигнал. К а с с и о. О, єнаепп фєлдесонд. Я г о. Фєрнгун уєд сє цєдес. Игъосай, лейтенант. Сєнє ’рба- хастон. Ами уєздєнттєй кедєрти фєндуй, цємєй мах сау Отелли цєрєнбони туххєн баниуазєн. К а с с и о. Єрмєст абони нє, мє лимєн Яго. Ниуєзт мин нє бєззуй, мє сєр лємєгъ єй. Гъулєггаг єй, адєм єндєр хузи кє- рєдзебєл батабедзє кєнуни амал ке нє єргъуди кодтонцє, е. Я г о. Лимєни хєццє еу синон баниуазун ци хилє кєнуй? Єз ниуазун дєу туххєн. К а с с и о. Єз еу баниуазтон. Е дєр дони хєццє хєлє-мулєй. Фал уинис, цитє мин кєнуй. Зєгъун дин, ниуєзти лєг нє дєн, єма мин ниуєзти хєццє гъазуни барє нєййес. Я г о. Ниууадзє, Хуцауи туххєн, еци дзубанди! Аци ’хсєвє цийни єхсєвє ’й. Адєми уотє фєндуй. Кассио. Кєми ’нцє? Я г о. Фєсдуар. Фєдздзорє сємє. К а с с и о. Хуарз. Фал уой кєнун євєндонєй. (Рандсей.) Яго Еунєг синон ма фєддєллєй кєнєд, Єндєр цєттє ’й. Єхсини къєбулайау Рєйдзєй єма алкємє лєбордзєй, Никки ба ма Родриго никъкъупри єй, Хафуй ’ма Дездемони кой кєнуй. Хъалагъури ’й ниввардтон, є хєццє ба — Єртє къобори — сонт ’ма єнахъєл, Уєхєнттє ’нцє Кипри адєм сегас дєр. ’Ма Кассиой и расуг фонси къуар Сєрра кєндзєй, — уобєл нєййес гурусхє. Кудфєнди уєд — кєнун єз мє гъуддаг, Кумє дума — уордємє мє фєндаг. Єрбаздєхунцє Кассио Монтани хєццє, и у а з г у т є єма фєсдзєуинттє сєни хєццє. К а с с и о. Еу бабєй мин туххєй бадардтонцє. Монтано. Е мор дєр неци ’й. Е дин салдати дзурд. Яго. Сєнє! Сєнє! (Заруй.) Идзаг синонтє сесетє, лимєнтє, Єма ниуазгє єнкъурццєй! Єнцє цубур салдатєн ба є бєнттє, Є цєрєнбони туххєн, цєй! Сєнє, адєм, сєнє! К а с с и о. Дессаги зар. Я г о. Єз єй базудтон Англиси. Уоми сє ниуазунєй неке рам- болдзєнєй. Данийєгтє, немуцєгтє, голландиєгтє еци гъуддаги сє нихмє пирт дєр нє ’нцє. К а с с и о. Уєхєн расуггєнгутє ’нцє? 207
Яго. Англисєгтє? Даниаги ниуєзтєй рамардзєнцє, немуца- гєн ба єхе дєр ма баниуаздзєнцє. К а с с и о. Нє инєлари цєрєнбони туххєн! М о н т а н о. Дє кувдбєл амменє зєгъун, лейтенант. Сумахєй нє фєццох уодзєн. Яго. О, ємбесонди Англис! (Заруй.) Къарол Стефан адтєй кєрєф, Хумєтєг дарєстє дардта, — Адтєй абази є хєлаф, Гъе, фал хуйєги ба мардта, Цємєн мє расайдтай, зєгъгє. Устур къаролтєн е тайуй, Ду ба ци дє? Биндзє! Тєхгє, Дєубєл хъєдавє нє уайуй. Сєнє, сєнє! К а с с и о. Аци зар ба фиццагєй хуєздєр єй. Я г о. Фєндуй дє, нєуєгєй єй разарон? К а с с и о. Нє, дє хуарзєнхєй. Уєхєн єгъдау нєбєл нуртєккє нє федауй. Фал куд фєззєгъунцє, негас дєр Хуцауи буни цєуєн. Ка фєййервєза, уєхєн уодтє ес. Уєдта ка нє фєййервєза, уєхєн уодтє дєр ес. Раст нє дзорун? Я г о. Раст, лейтенант. Кассио. Инєлар єма уєлдєр лєууєг хецауади бафхуєрунмє ’й нє зєгъун, фал єз фєййервєздзєн. Яго. Єз дєр. К а с с и о. Нє, бахатир кєнє. Фиццаг бал єз. Инєлари єнхус- гєнєг гъєуама раздєр фєййервєза поручикєй. Фал єнгъєд фєу- уєд. Не ’хєстємє раздєхєн. (Є къохмєрзєн єрхаудтєй. Исе- сунмє ’й гъавуй, єма є уєраги сєртєбєл єрхаудтєй.) Хуцау, нє тєрегъєдтє нин ниххатир кєнє. Сумахмє гєсгє єз расуг дєн? Рєдуетє! Мєнє мє поручик. Мадта е єй мє рахез къох. Мєнє а ба — мє галеу къох. Нє, уєздєнттє, расуг нє дєн. Мє дзурд дєр, мє къєхтє дєр федар єнцє. (Рандєуй.) М о н т а н о Цєуєн, синьортє, ракєсєн фєзємє, Хъалагъуртє ниввєрєн. Яго О. Еу минут. Уинетє, цитє кєнуй? Сєрєн лєг єй, Уидє си Цезєр сєрбєрзонд, гъе, фал Кєнуй тухє є хуарзбєл є лєгъуз. Ци ’й нимєхсєн? Єнамонд и ниуєзтєй Єхе еуварсмє некєд раласта. Отелло нє бакодта зундгин миує, Ке бакодта уой бєрнєхсти горєт. Монтано *Ма еци хузи ахид фєууй? 208
Яго Мадта! Єрвил изєр дзєбєх ку нє нинцъоха — Е нгєрондєр не ’рлєудзєнєй хуссєг. Монтано Гъуддаг Отелло базона гъєуама, — ’* Е ’нхусгєнєгєн е уинуй є хуарз, Нє ин уинуй є сахъат ба. Єрбацєуй Р о д р и г о. Яго (сосєггєй Родрпгойєн). Фєстємє! Цєугє, є фєд ма суагътє лейтенантєн. Родриго рандєй. Монтано Дзєгъєли ’йбєл баууєндтєй уєхєн пост! Еу уєхєни бахаудзєй фидбилизи. Зєгъетє маврєн. Яго Нєй мє бон мєнєн Зєгъун ести фудєрдємє — ме ’рдхуард єй. Рарветє єндєр еске. Єз Кассиой туххєн Мє уод ратдзєн. Фєссценєй — гъєртє. Гъей, тагъддєр! Исафуй мє! Кассио єрбасоруй Родригой. Кассио Бунмез гъєла! Монтано Ци кєнис, лейтенант? Кассио Нийтъунсдзєнєн авги хъури нуртєккє, — Єгъдєуттє ’ма зунд амонуй мєнєн! Родриго Дє къох — еуварс! Кассио Уєддєр мин зунд амонис?! (Цєвуй Родригой.) М о н т а н о (уорамуй єй). Барєн! Дєхемє ’ркєсє, лейтенант! Кассио Не ’хсєн ма лєсє! Цєф ссердзєй дє сєр! Монтано Расуг дє ду! Кассио Еуварс! Тох кєнунцє. 14 Малити Васо 209
Яго (сосєггєй Родригойєн). Тєхгє, Фєдеси гъєр исесє бастиони! Родриго фєлледзуй. Монтано, Кассио! Ниууагътє, цєй! Єви єрра иссайтє? Тагъд єнхусмє! Дзєнгєргути гъєр. Єгас горєт низманстайтє, євдеу! Стур ходуйнаг! Дзєнгєргутє цєгъдунцє! Бацєуй Отелло фєсдзєуинтти хєццє. Отелло Цєй гъєр єй е? Монтано Цєф дєн. Мє тог кєлуй! (Єрхаудтєй.) Отел л о Кєд ма ує цард гъєуй — єнцад лєууетє! Яго Не ’гъосетє? Єрлєуує, лейтенант! Монтано! Тагъд ує хилє ниууадзетє! Ує цори нє инєлар — нє уинетє? Єви уєбєл цєститє нєбал ес? Отелло Е дин булгъахъ! Ци ’рцудєй, ци бєлах єй? Туркєгтє н’ ан, фал кєрєдзей гъунгъес Етє дєр ма гъе уотє нє тондзєнцє! Єнцад, зєгъун! Ка ма скєна сибиртт, Уомєн є уод фелвасдзєн мєхе къохєй! Дзєнгєргутє нуртєккє нигъгъос кєнтє, — Єгас горєт є сєрбєл хъен слєудзєй. Єма уєддєр ци ’рцудєй? Ка зєгъдзєнєй? Нєбал байзадєй Ягой хузицъиртт Фур катаййєй. Зєгъай рєстзєрдє, Яго, Ка райдєдта и хилє, ка ’й ’змєнтєг? Яго Нє ’й лєдєрун. Адтєй сабур, єнцойнє, Нє фегъустон зуст дзурд, фалє єваст Фєцєнцє кєрєдземє. Сє лиагъєн Мєн нє фєндуй євдесєнєй лєуун, — Фєлтау мє къєхтє тугъди рахауєнтє. Отелло Ду, Кассио, куд фесафтай дє зунд? Кассио Ниххатир кєнє. Нєй мє бон дзорун. Отелло Адтє єдзох, Моитано, хебєлхуєцгє, Уєд нур дє сабур, ездон зєрдихат
Куд баййевтай хилкъахєг, лєборєги Тєлтєг тогбєл? Ци дзуап ратдзєнє ду? Монтано Ме ’намондєн, Отелло, уєззау цєф дєн. Уодзєй хуєздєр, мє цъухбєл ку хуєцон. Ци ’рцудєй, уой уидта поручик Яго. Єз ба фудгин єрмєстдєр уомєй дєн, Мєхе гъєуай кєнунбєл ке архайдтон. Отел л о Хуцау уинуй, мє тог фицуй мєнєн. Кємє ’сесон мє къох, ка баййафа мє лазє, Уомєн є сєр баййафдзєнєй стур фуд, — Ме ’нсувєр дєр фєууєд — хатир ин нє уодзєнєй. Ахъелєг ка ’й, ка ракъахта хилє? Хъалагъури тогкалєн расуг буцєу Тугъдон рєстєг тарст адєми єхсєн Ракъахє дєхуєдєг! Ци ма уа аллайагдєр! Єверхъау цау! Зєгъє мин, Яго, нур Фудгини ном. М онтано Зєгъє єргом, салдатау, Ци фєууидтай, єрмєстдєр уой зєгъє. Яго Ниууадзє мє. Єрлух кєндзєн ме ’взаг дєр, Ести ку сдзорон Кассиой нихмє. Фалє дзорун єрмєстдєр єз уой нифсєй, Ке неци зиан ин ракєндзєй мє дзуапп. Куд адтєй, куд? Лєууєн Монтани хєццє, Кєсєн: гъєргєнгє рацєйлигъдєй лєг. Уой Кассио сурдта, е ’хсаргард ба — є къохи, Монтано ин рахгєдта є фєндаг, Єз ба фєддєн гъєргєнєгмє, райсурдтон — Ма гъєр кєна, — нє ’й баййафтон єрмєст. Кєрдти цъинккитє уалинмє райгъустєй, Нє баууєндтєн мє гъостєбєл. Єваст Фєддєн фєстємє, ’ма си ци фєууидтон, Уой ба уєхуєдтє фєууидтайтє нур. Иронх ма кєнтє — адєм адєм єнцє, Зонунцє рєдуйун дєр. Єз сєттун: Монтани цори Кассио раст нєй, Фалє гъєргєнгє ка тахтєй фур тарстєй, Євєдзи ’й е смєстгун кодта, єма А дєр сирадєй. Отел ло Яго, лєдєрун дє, Фур зєрдхєларєй де ’нбали фарс дє. Нє, Кассио, нєййес дин хатиргєнєн, Нє, Кассио, уарзтон дє, фал мєнєн Нурєй фєстємє афицер нєбал дє. Дездемонє єрбацудєй є фєсдзєуинтти хєццє.
Райгъал кодтонцє Дездемони мєнє! (Кассиомє.) Уодзєй дєнцє иннетєн дє хабар. Дездемонє Ци ’рцудєй? Отел л о Неци. Алцидєр — є фєтки. Дє цєфмє дин базелдзєн мєхуєдєг, Уєхемє дє фєххондзєнцє, Монтано. Монтани фєккєнунцє. Игъосє, Яго. Горєтмє кєсє, Адєми цард хєлхъой кєнун ма уадзє. Мє зєрдє, Дездемоиє, сабургай Салдатаг царди адє базондзєнє. Нур 6а цєуєн фунєй кєнунмє. Яго єма Кассиойєй фєстємє сегасдєр рандєнцє. Я г о. Цєф дє, лейтенант? К а с с и о. Мєлєтдзаг цєф. Я г о. Хуцау бахезєд! К а с с и о. Мє кадгин ном, мє кадгин ном, мє кадгин ном. Єз фесафтон мє кадгин ном, мє фєлдесонди єнємєлєт к’ адтєй, мє еци хай. Кєми ’й мє кадгин ном, мє кадгин ном! Яго. Хуцауистєн, цєф дє фенгъалдтон. Гъе, е тауєрєхъєн байзадайдє. Ду ба — мє кадгин ном! Мєлєти ести дємє нє кє- суй? Кадгин ном — е єримисгє хабар єй, фулдєр хат мєнгє фєу- уй! Ци нє уа, е 6а куд фесєфа гъєуама? Неци ди фесавдєй, дє сєри уой тухтъунст ку нє никкєнай, уєд. Берє гєнєнтє ес инєла- ри зєрдє нєуєгєй балхєнунєн. Дєу дє кустєй исистонцє иннети тєрсун кєнуни туххєн. Уотид дєнцєн дарунєн. Хатир си ракорє, єма бабєй єртайдзєй. К а с с и о. Мєн хузєн нецєййаг расуггєнаги служби ниууадзу- ни фєлтау си єз ракордзєн, цємєй мє никки хъєбєрдєр бафхує- ра. Сайтани хафт никкодтон, мє рохтє исуагътон бустєги. Уасєн- ги хузєн мє гопп фєхъхъел кодтон, тутий хузєн къєр-къєр код- тон. Арф гъудигин дзубандитє хе аууони хєццє. Фу, ци илгъаг єй! О, сєни медєг ка цєруй, еци тухє, ду «спиритус» уой туххєн хуннис, єма дєхуєдєг євдеу дє! Я г о. Уєд хуєцєнгарзи хєццє 6а ке сурдтай? Ци дин ракодта? К а с с и о. Неци ин лєдєрун. Яго.Уанцон нєй! К а с с и о. Цидєр хамбохъ гъуди кєнун, фал бєрєг бєлвурдєй неци зонун. Хилє адтєй, фал цєй туххєн — сайтан єй базонєд. Ме ’Скєнєг! Дєхуєдєг дєхе дзухи євгєнє уєхєн марг, дзєрмє гъєла ’ма ди фонс ка рауайун кєна! Никки ба ма уобєл фур цинєй гєппитє кєнє! Я г о. Нуртєккє дзєбєх єрєрвонг дє. К а с с и о. Ниуєзти дєлуймон мє равардта масти дєлуймони къохмє. Еу аййеп є бунат исуєгъдє кодта иннє аййеппєн. 212
Я г о. Дєхецєн єгєр карз дє. Ай-гъай, тугъдон рєстєги уавєртє хинцгєй, дєу бєргє нє гъудєй уотє кєнун. Ци ’рцудєй, уомєн раздахєн нєбал ес. Фал гъуддагєн ес срастгєнєн. К а с с и о. Мє кустмє мє фєстємє райсє, зєгъгє си ку корон, уєд мє схондзєй расуггєнагє. Сєдєсєрон хелаги хузєн мєбєл сєдє цъухи ку уайдє, уєддєр сє еумє нихгєнинє єнгом. Дессаг нєй! Гъєлагєнгє цєуис, уєдта єваст сирд фестадтє! Ниуєзти алли хупп дєр — єлгъист, є хъаурє ба — дєлуймон. Я г о. Фєууєд уотє. Фал сєнє хуарз ємбал єй. Нуазун зонун гъєуй. Фал зундамонєн дзубандитє ниууадзєн. Куд еузєрдион дєн дєубєл, уой зонис. К а с с и о. Куд нє! Дє хуєрзтє дин дзєбєх бафистон: нирра- суг дєн. Я г о. Цитє дзорис? Уєхєн гъуддаг ба кєбєл не ’рцєуй? Нур ба игъосє. Ци гъєуама бакєнай? Нуртєккє єцєг инєлар инєла- рєн є уосє *й. Мавр уой рєсугъддзинєдтєй уєлдай нецибал уинуй. Уосєн дє зєрдє райгон кєнє. Уадзє ’ма дє сєрбєл сдзора. Ємбал нєййес є хєларзєрдєн! Є бон цєйбєрцє ’й, уойбєрцє ку нє фенхус кєна адєймагєн, уєд єхе фудгєнєгбєл нимайуй. Ракорє си, єма уин е снєуєг кєндзєнєй, є лєги хєццє уе ’хсєн ци ли- мєндзинадє адтєй, уой. Фєууиндзєнє, никки тухгиндєр дєр ма фєууодзєй. К а с с и о. Дє фєнди туххєн дин арфє кєнун. Я г о. Мє фєндє уарзєг зєрдєй цєуй. К а с с и о. Єууєндун. Исон сєумєраги бацєудзєнєн Дездемо- нємє. Е ку нє рауайа, уєд фесафтєн. Я г о. Бантєсєд дин. Хуєрзєхсєвє, лейтенант. К а с с и о. Хуєрзєхсєвє, хуєрззєрдє Яго! (Рандєуй.) Яго Ка схондзєнєй мє миує гадзирахат? Мє фєндє єй кєдзос, зундгин, рєстдзєф, — Ка ’ссердзєй над и маврєн є зєрдємє Нур Дездемонєй тагъддєр ’ма хуєздєр? Єма уоддзєй гъуддагбєл єнємєнгє — Є уод єрдзєй тухсагє ’й ескєбєл, Райсуй єхемє еске зин хуєрззєрдє. Уайтагъддєр маври єрфєлмєн кєндзєй. Єгасєй дєр мє нотитє цєгъддзєнцє! Єз рыцєр дєн, кєд Кассиой кєнун Єхе гъуддаги номєй мє нисанмє. Зиидони фуд єхе уотє февдесуй, Цума уомєй євуддєр неци ес. Мадта уотє: а Кассио скєндзєнєй Є хъурмє Дездемони є лигъзтєй, Е ба є маври нє уадздзєй єнцойнє, Гурусхи морє багєлдздзєн гъеуєд Є уодмє маврєн: єркєсай — дє уосє Дзєгъєли нє тухсуй. Уєдда кєбєл? О, Дездемони раст, фєлмєн зєрдєбєл 213
’Ссердзєй мє фєндє єхецєн фєндаг, — Куд фулдєр дзора Кассиой гъуддагбєл, Уотє є лєг єррадєр кєндзєнєй. Бацєуй Р о д р и г о. Куд єнцє гъуддєгтє, Родриго? Р о д р и г о. Куд ку зєгъай, уєд аци цауєни єз цауєйнон куй нє дєн, фал, єрмєст рєйгє ка фєккєнуй, уєхєн куй. Ниггаффот кодтон мєхе. Абони ба мє дзєбєх єрдзєгуда кодтонцє. Идарддєр дєр уотє ку }’а, уєд Венецимє фєстємє раздєхдзєнєн зунди минкъий мори хєццє, фал єнє еу къапеккєй. Яго Кємє нєййес гєдзє, е куд мєгур єй! Нє радзєбєхуй уайтєкки гъєнє, Єрєллау уо. Гъуддєгтє хуарз цєунцє. Кєлєнтєй нє, зундєй архайєн мах. Дєу Кассио гєбєтнад ке фєккодта, Уомєн є аргъ устур хъазар — є бунат. Е — хуарз. Бухсє. Нє бєззуй цъєхєй рєгъєд, Нєма ’й рєзє, ци калуй деденєг. Кєсай-кєсє, фєррохсєй, бонивайєн, Куд тагъд нєбєл ратахтєй и рєстєг. Єнсувєр, цо уєхемє. Дє фусун ба Кєми ’й? Цєугє, мє рази ци нихъхъел дє? Цєугє, зєгъун! Родриго рандєй. Нур ма дуує гъуддаги: Эмилия єхсинєн ку дзора, Є лєг єгєр ке ’фхуєруй лейтенанти, Уєд маври хєццє февзурдзєн сє цори, Єма гъуддаг араздзєнєй мє цъух Рєстмє, єрмєст лєуун гъєуй гъєддугъ. 3-аг АКТ 1-аг сценє Кипр. Федари рази. Кассио бацєуй музыкантти хєццє. К а с с и о Цубур, игъєлдзєг цагъд мин єркєнетє, Ує хъиамєтєн дзєбєх мизд бафеддзєн. Музыкє. Бацєуй А й у а н. Айуан. Гъей, ездон адєм, аци уасєнтє Неаполєй нє ’нцє? Сє уаст финдзєй скъотти хузєн єй. Фиццаг музыкант. Уой ба нин ци хонис, ездон лєг? 214
А й у а н. Мє дзурд уємє аййепп ма фєккєсєд, фал ує инстру- менттє, фу кємєй фєккєнунцє, уєхєнттє ’нцє? Фиццаг музыкант. Уєхєнттє, уєхєнттє. А й у а н. Мадта сєбєл къєдзилттє цємєннє ес? Фиццаг музыкант. Уойбакудлєдєрунгъєуй, ездонлєг? Айуан. Футгєнєн хєтєлтє къєдзилтти буни фєуунцє.Фал гъуддаг уоми нєй. Мєнє уин инєлар єхца єрбарвиста. Ує цагъд є зєрдємє уотє хъєбєр цєуй, єма уи коруй, цємєй нигъгъос уайтє. Фиццаг музыкант. Хуарз, нєбал цєгъдєн. А й у а н. Кєд уємє ести къуру музыкє ес, є гъєр єппундєр кємєн не ’гъусуй? Ує сєйраг аййеп уоми ’й, єма ує гъєр ке игъу- суй. Фиццаг музыкант. Нє, къуру музыкє нє фєууй. А й у а н. Мадта ує футгєнєнтє ує голлєгти рацурхетє, єма — єнтъиргє. Ує думгє дєр ами куд нєбал уа. Музыканттє рандєнцє. К а с с и о. Байгъосай, дє хуарзєнхєй. А й у а н. Хуарзєнхєй дин зєрдє не ’вєрун, игъосгє ба дємє бакєндзєн. К а с с и о. Циргъ дзубандити бєсти дин мєнє сугъзєрийнє єхца. Кєд инєлари уоси лєггадєгєнєг фестадєй, уєд ин мє номєй зєгъє, єма єрбацєуа. А й у а н. Е фестадєй, ездон лєг. Зєгъдзєн ин дє номєй. К а с с и о. Табуафси. Айуан рандєй. Бацєуй Я г о. Хуарз, єма фєззиндтє. Яго Кєсун дємє — цъунди гъєстє нє дє. К а с с и о Сєумєрдємє дє хєццє фєххецєн дєн, Дє бинойнагмє рарвистон, кєд мє Є цормє Дездемонєн бахонидє. Яго Нуртєккє ’й єз ферветдзєн цурд дєумє, Отелли ба еуварсмє расайдзєнєн, Дє зєгъуйнаг єргомєй куд зєгъай. Касси о Дєн боз дєуєй. Кєнун дин устур арфє. Яго рандєй. Амєй уєздандєр лєг ка ’ссердзєй, Ци кєнуй, уой сугъдєг зєрдєй кєнуй. Бацєуй Э м и л и я. Э милия Дє сєумє хуарз. Ресуй дєбєл мє зєрдє! Фал кєд гъуддаг сраст уидє, лейтенант. Єхсинємє нєййес єндєр дзубанди, 215
Отелло ба єлхирфугєй кєсуй, — Ду Кипри уєхєн лєги фєццєф кодтай, Стур нимад ка ’й хецауади цєсти. Инєлар дє ке не ’рветуй ардигєй, Е уой євдесуй, ’ма дєбєл тухсуй. Фадат уодзєй — слєудзєнє дє бунати, Нур бал дєхе еуварс сабур дарє. Кассио О, фал фєндуй мєн Дездемони хєццє Аци сєумє фембєлун еунєгєй. Эмилия Мадта цєуєн мє хєццє. Дє рист зєрдє Райгон кєнє є рази єдзєстхез. Кассио Дєуєн єдзох уодзєн лигъзтаг! Рандєнцє. 2-аг сценсе Федари медєг уат. Бацєунцє Отелло, Яго єма Кипри минєвєрттє. Отелло Пакеттє бафєдзєхсє капитанбєл, Салам радтєд сенатєн мє номєй. Дєхуєдєг ба фездєхдзєнє федармє, — Не ’мбурд уоми ’й. Яго Фездєхдзєн хъєбєр тагъд. Отелло Кєд ує фєндуй, уєздєнттє, уєд мє хєццє Цєуєн єма федєрттє фєууинєн. Минєвєрттє Фєндуй нє єнємєнгє, инєлар. Рандєнцє. 3-аг сценє Федари хурфи рєзбун. Бацєунцє Дездемонє, Кассио єма Эмилия. Дездемонє Мє хєлар Кассио, єууєндє, єз, Ци уа мє бон, — искєндзєнєн. Эмилия Байархайє. Мєтєй мє лєг єхе дєр нє лєдєруй, Цума єхе сєр баййафта бєллєх. 216
Дездемонє Е дин лєги хуєрззєрди бєрєггєнєн. Мє сєрихецау, Кассио, рєхги Дє хєццє бафедаудзєнєй, єууєндє. Кассио Цалинмє уон лєдєрунгъон мєхе, Уалинмє дин кєнинє єз лєггадє. Дездемонє Арфє кєнун. Отелли ду куд уарзис, Єнкъарун уой. Зонетє кєрєдзей Рагєй нурмє. Єма зонун, ує хилє, Политикє ци бадома, уомєй Нє рахєсдзєй фулдєр. Кассио Фал берє рєстєг Политикє ку не ’ййева єхе, Уєдта? Анхос ’ссердзєнцє кєддєриддєр. Єндєр ку ’рбада мє бунати, уєд, Адтєн, н’ адтєн — неке мє єримисдзєй, Инєлар дєр феронх кєндзєй мє тонх. Дездемонє Соми кєнун, — Эмилия ме ’вдесєн — Дєуєн неке байсдзєнєй дє бунат, Дзурд дин дєдтун — дєхуєдєг си косдзєнє. Отелли єз не ’руадздзєнєн сабур, Скъола ин є хуссєнєй исараздзєн, Є фингє ба фестдзєнєй аргъауєн, Сумах ба мин фєрсаг дзєбєх кєнетє, Єма нє дзурд еу нисанмє цєвдзєй. Дє сєр сєргъувє, Кассио. Фєстємє Дє фарсхуєцєг не скєндзєнєй къахдзєф, Фєлтау є уод ’сесунбєл дєр — арази. Эмилия Єрбаздахтєй инєлар. Кассио Єз цєун. Дездемонє Фєлтау лєуує. Гъєуама дєхе цори Цєуа дзубанди. Кассио Фал нуртєккє нє. Нє дєн абони єппундєр мє кеми. Дездемонє Хуєздєр куд єй, уотє кєнє мадта. Кассио рандєй. Бацєунцє О т е л л о гєгъєдити хєццє єма Я г о. Мє зєрдє фєкъкъєп кодта.
Отелло Цємєй зєгъис? Хъур-хъур кєнис, єма цєбєл? Яго Уотид... Отел л о Ка фєццєйцєуй Дездемони цорєй, Е Кассио ма уа? Яго Нє, нє, е нєй, Єндєр дєуєй гъе уотє нє тєрсидє, — Кєсай, ледзуй дзипкъахєги хузєн. Дездемонє Мє цардєнбал, куд єнцє дє гъуддєгтє? Кодтон дзубанди еу лєги хєццє, Мєгур, тухсуй, ке ’й систай є бунатєй. Отелло Єма к’ адтєй? Дездемонє Куд ка? Дє лейтенант. Кєд мє нимаис, уєд мєнмє байгъосє, Є хєццє бафедаує. Уомєй ма Дуйнебєл ка уодзєнєй еузєрдондєр Дєубєл? Кєд раст нє дєн, уєдта Курмє єма гоби дєн, євєццєгєн. Ма ’й рагєлдзє еу рєдуди фєдбєл. Отелло Мадта е рандєй ардигєй нуртєккє? Дездемонє Єркалдєнцє фур сагъєсєй е ’уєнгтє, Кєнун єнкъард уой мєтєй єз дєр ма. Ниввєрє ’й служби. Отелло Нє, нєма нуртєккє. Дездемонє Мадта уєд кєд? Отелло Рєхги, рєхги. Дездемонє Изєри? Отелло Нєма. Дездемонє Исон сєумє, єви рєфти? Отелло Исон мє цєун гъєуй. Єз хунд дєн Нє гарнизони афицерти бадтмє. Дездемонє Исонизєр мадта? Дуккєги ба? Сєумє? Дуккєги єризєри? Єртиккєгєн є сєуми?
Бєлвурд бєрєг иснисан кєнє еу бон, Идард ємгъудтє нє — єрмєстдєр єртє бони. Зонун, гъєуй карз бафхуєрди дєнцє, Цємєй єгъдау єфсади єрфедар уа. Фал е кєнуй є фудбєл сау фєсмон, Є лазє ба, раст зєгъгєй, нєй з^оййасє. Зєгъє мин, цєй, кєд дємє бацєуа? Єфтауис мє стур деси, о, Отелло, Ду ми ести ку корисє мєнау, Уєд дин єз оа «нє», зєгъгє, куд зєгъинє, Лигъзтє кєнун куд бауадзинє дєу? Дзубанди кєбєл цєуй? Мє уосгорєн Є минєвар, є хуєрзгєнєг к’ адтєй, Гъе уобєл — Кассиобєл. Єз дє нихмє Уотид ести ку сдзоринє, уєддєр Фур мєстєй расурхуидє. Цємєн дзорон Еци єцєг хабєрттєбєл — ду дєр Уони мєнєй нє зонис лєгъуздєр. Отелло Мє бон дєуєн «нє» зєгъун некєд ’суодзєй, Кєдфєнди дєр єрбацєуєд мєнмє. Дездемонє Цума ’рхастон кємєндєр амєттагєй Мєхе — уотє ма бангъєлє єрмєст. Дєумє мєхе нуртєккє куд єрхаттон, Гъе уотє дємє ’рхатинє, цємєй Ма рандєуай дє кустмє єнєхуєргєй, Дє къохєрходтє ма феронх кєнай. Фал дин ескєд єцєгєй ку фєлварон Дє уарзт, гъеуєд берє зиндєр гъуддаг Ниввєринє дє размє. Отелло О, зєгъун дин, Мє бон ке нєй дє нихмє фєллєуун. Нур ба — хатир. Еу усмє еунєгєй Фєууадзє мєн. Дездемонє Мадта мєхе бал райсон. Отелло Бознуг, мє уод, нуртєккє фєззиндзєн. Дездемонє Цєун, єнхєст кєнун дє фєндє. Дездемонє єма Эмилия фєццєунцє. Отелло Мє цийнє, мє азмєц дє! Куд дє уарзун, Не ’стондзєй уой адзал дєр мє зєрдєй. Ку нєбал уарзон дєу, уєд дуйне фесєфдзєй, Фестдзєй хєлхъой.
Яго Мє инєлар, зєгъай... Отелло Ци, Яго, ци? Яго Зєгъай мин, дє хуарзєнхєй, Уарзетє кєрєдзей, гъеуой зудта А Кассио ує киндзєхсєви размє? Отелло Зудта, ай-гъай. Кєд ести зєгъуйнаг дє? Яго Мє еу гъуди иннебєл нє бадуй. Цидєртє ’ма куддєртє. Отелло Куд нє бадуй? Яго Раздєр є хєццє зонгє адтєй е? Отелло Ай-гъай. Е адтєй мє хуєрзгєнєг, Мє минєвар. Яго Дє минєвар? Отелло Ай-гъай. Єма уоми ци ’ссирдтай фауйнагєй? Єви н’ адтєй ме ууєнки аккаг е? Яго Адтєй. Отелло Е ’ууєнкє нє фєссайдта. Яго Нє фєссайдта. Отелло Мадта гузавє цєбєл єй? Яго Гузавє? Отелло Барєн, ци кєнис? Азєлдау ци фєнзис Мє дзурдтє мє фєдбєл. Єви дєуєн Дє гъуди єй уотє ’верхъау, єма ин Є раргонєй срєттарстє дєхуєдєг? Єз Кассиой ке систон є бунатєй, Е дин — гъулєг. Фал дин цємєй гъулєг, Ке райстон уой мє уарзти минєварєй? Ци сагъєсєй нинхъирттєй дє тєрних? Євеллон тас, євєдзи, дє сєргєхци Нимєхсис арф. Кєд мин лимєн дє, уєд Райгон кєнє дє зєрдє. Яго Мєнмє гєсгє, Куд дєн дєубєл єновуд, уой зондзєнє.
Отел л о Зонун дєуєн дє зєрдиуагє хуарз, Ке дє кєдзос, єргомдзурд, уомє гєсгє Дє дзурдти аууон ке нимєхсис, е Тєссагдєр єй дє дзурдти єцєг аппєй. Єрдєг дзубанди — хахурти євзаг, Гъе, фал дєуау єгъдаугин адєймаги Фєсномуг дзурд февдесуй уєхєн маст, Ке нє фєразуй радзорун комкоммє. Яго Єй Кассио цума раст лєг. Отелло Раст лєг. Яго Є хурфє кємєн куд єй, раст гъе уотє Е ’ндаг дєр к’ уайдє. Отелло О, бєргє. Яго Єма дин мєнє Кассио — еу раст лєг. Отелло Ниууадзє, цєй. Нимєхсис ми цидєр. Дзорє мадта, ци зонис, уой комкоммє! Фудєй фуддєр фєууєд, зєгъє ’й уєддєр! Яго Єнхєст кєнун хестєри дзурд е хєс єй Кєстєрєн, фал гурусхє ’ма сєнттє Цєгъдунмє ба ихєсгун неке фєууй. Мє гъуди єз, мє инєлар, зєгъинє, Фал е ку уа мєнгє ’ма єнаккаг, Дзиуари астєу калд цъифау, гъе уомєй Тєрсун. Отелло Мадта де ’мбали исафис, — Ци ’ймє кєсуй, єргом уой ку нє дзорай. Яго Ниууадзє мє. Єнамонд дєн зєрдєй: ’Вдирзунцє мє дувєндє ’ма гурусхє. Єма дєуєн дєхецєн хуєздєр єй, Мє дзурдтє дє зєрдємє ку нє есай. Мє цємєдес, мє фесинмє зундєн Сє талєнтєй нуртєккє цъоппидзаг дєн, — Єма дєубєл куд бафтауон мє нез? Нє, уой некєд бауадздзєнєй ме ’фсарє. Отелло Дзорє єргом. Яго Єй адєймаги ном Єгас дуйней хєзнатєй дєр зинаргъдєр. Єхцатє ка давуй, е ба давуй ругє.
Ци єй єхца? — Адтєй єма райсавдєй. Цєуй мингай къохтєбєл и єхца. Фал ном ном єй, ку ’й хєссай сугъдєгєй. Уой нин ка байса, е байсдзєй нє бунтє, Єхуєдєг ба не ’суодзєй гъєздугдєр. Отелло Дзорє єргомдєр, скєсє дє Хуцаумє! Яго Ку фестидє мє зєрдє дєхе къохи, Уєддєр си хъип не ’схауидє. Нє,нє! Отелло Мадта уотє ’й! Яго Дє уосєбєл гурусхєй Дєхе хезє! Гурусхєн, инєлар, Є цєститє — хелаги цъєх цєститє, Є амєддагбєл фєхходуй. Хиццаг Єй е, єхе ка райсуй єнємастєй Хєтагє силєй. Фал уарзис, зєгъгє, Єма не ’ууєндис — єй е ба зиндонє. Отелло Зиндонєй дєр фуддєр. Яго О. Мєгур лєг Фєууй є минкъий есєй дєр арази, Єдзох тєрсуй є бунтєн бонгин ба, ’Ма е цард єй? О стур Хуцау, корун ди — Бахезє мин ме ’мбєлтти гурусхєй. Отелло Барєн. Уєхєн дзубанди цємєн кєнис? Уотє ’нгъєлис, байдзаг кєндзєн мє цард Гурусхитєй, тухсєттєг зєрдєхсайдєй? 0,нє! Фиццаг гурусхєбєл гъуддаг Кєндзєн кєрзлух. Єви мє цєукъа хонис? Не ’суодзєн єз мє мондєгти цагъар, Уогєй єгадє уоси ходуйнагєй, Аккаг не ’скєндзєн єз мєхецєн цард. Не ’рорамдзєй мєн адєми єппєлд дєр, Гъома, е єй рєсугъд, рєдау, зундгин, Заруй, кафуй — єхсєнади федауцє ’й. Алци дєр — хуарз, федар ку уа бундор. Кєд дєн фудуинд є цори, гъе уєддєр Мєхе фудгин не ’схондзєн — єхуєдєг Уидта цєстєй, ке ’взурста є амондєн. Нє, Яго, нє, фиццаг бал єркєсон, Цидєр уинон — листєггай сє ’взардзєнєн. Єма єваст ку сбєрєг уа фєливд, Гурусхитєбєл нєбал уодзєн уєд — Хуєрзбон, мє уарзт, хуєрзбон ду дєр, гурусхє!
Яго Стур боз дєн єз дєуєй, ’ма еузєрдон Куд дєн дєубєл, равдесдзєн уой м ’архайдєй. Бєрєг нєма ’й гъуддаг. Єрмєст кєсє Дє уосє ’ма лейтенанти миутємє, Дє монцтєй нє, єрвонг зундєй косє. Мєн нє фєндуй, дє фєлмєн зєрдихаттєй Гириз кєна еу еске дє фєсаууон, — Венецийаг силти дин нє зонун! Кєсгє-кєсун сє лєгтє нє уинунцє, Єдзох сугъдєг арв ци уинуй, гъе уой. Сє миутє ’нцє фєливд, нєййес сємє єфсарє. Отелло Е ба дин загъд! Яго Уотє ’нгъєлис ду ба, Єма дє уосє єндєр єй? Є фиди Є ралигъди хуєд размє расайдта, Уарзта дє, фал єхе ба уотє дардта, Цума ду дє є уодхєссєг. Отелло Уотє. Яго Гъема зєгъун: мойнє кєнуни размє Кєд е уєхєн фєлдемєнтє кодта, Уєд куд уодзєй бийнонти цард уой фєсте? Фалє хатир! Єгєр суагътон мє цъух. Отелло Нє, нє, дзорє! Яго Дє зєрдє ку фєрреса Еу минкъий дєр — зин уодзєнєй мєнєн. Отелло Єппундєр нє. Яго Мєстаг єй мє дзубанди, — Фал е мє зєрди уарзтєй игуруй. Еунєг гъуддаг дє зєрдєбєл бадарє: Ме ’ргом дзурди уєхєнєй неци ес, Дєу ка кєна бєрєг бєлвурд нисанмє, Кємєй скєнай хатдзєгтє дєхецєн. Отелло Ма тєрсє мин. Яго Рєдуйун ка нє зонуй... Зонис єй хуарз, ке ’й Кассио ме ’рдхуард. Нє, инєлар, куддєр цума нинкъард дє. Отелло Цєбєл? Мє уосє ке ’й сугъдєг, уобєл Нурма гурусхє нє кєнун.
Яго Амменє! Дєу дєр, уой дєр Хуцау дзєбєх уадзєд. Отелло Гъе, фал цума е ’рдзон фєткєй рартєстєй... Яго Єз дєр зєгъун. Дєнцитє ес уомєн. Є райгурєн бєсти хуєздєр уосгорти Сегасейдєр куд раздахта, цємєн? Цума фудуаг єнкъарєнти хєлбинцъє Єма уоди аййеп не ’вдесуй е? Нє, нє! Є кой нє кєнун Дездемонєн, Ци єй, куд єй — нєма ’й зонун дзєбєх. Фалє тєрсун: еу бонє єрискъетдзєй, Е ’мзєнхонти дєу хєццє рабардзєй, Отелло Фєндараст. Ести нєуєг ку базонай — зєгъдзєнє, Уєгъдє ма уадзєд Дездемони фєд Дє уосє. Цо. Яго (фєццєйцєуй). Хуєрзбон уо, инєлар. Отел л о Цємєн курдтон уосє? Мє рєстмєзелєг Зонуй фулдєр, ци радзурдта, уомєй. Яго (єрбаздєхгєй). Мє инєлар, дузєрдуггаг фарстати Хєлхъой фунау фєссорє дє зєрдєй. Рєстєги барє бауадзє гъуддєгтє. Фал Кассиой нє раздахинє єз Фєстємє є бунатмє євеппайди. Е єй, ай-гъай, хуєрзарєхст афицер, Фал єй нурма ма уадзє дє рєбунмє, Еуварсєй ин є миутємє кєсє. Єхсинє дєр уєдмє єхе равдесдзєй, Куд тухсдзєй лейтенантбєл, гъе уомєй. Зєгъун ма дин еу хат: єнєууєнкєй Цєрун — єдзох мє тас фєууй мєнгє. Ма ’фхуєрє дє гурусхєй Дездемони. Отелл о. Ма тєрсє мин. Дардзєн мєхе єнцад. Яго Хуєрзбон еу хат ма. (Рандєй.) Отел л о Яго — хуєрзигурд лєг, Кєдзос кристаллау. Адєми гъуддєгтє Кєд еу зонуй, уєд а уодзєй дуккаг. Ку сбєрєг уа є фєрци рєстдзинадє, Ку разиннай гъєддаг маргъ, мє бєлєу,
Ку разиннай єрмахур кедєр къохти, Гъеуєд тєхє — раскъундзєн єнєвгъау Дє бєдтєнтє — мє уоди тогдадзинттє. Єз сау дєн, сау... Анхос уоми *й. Ме ’взаг Франттау бийун нє зонуй хєрдгєхудтє. Зєронд кєнун. Цєбєлти ма дзорун! Нєбал єй мєн, фесавдєй. Куд фєссайд дєн! Цардбєл ма цємєй хуєцун, е — мє маст. Ци ес мєнгард уоститєй єверхъаудєр? Єма сє мах куд рахонєн нєхе, Кєд єма ’нцє сє мондєгтє єндєрти! Ци уарзун єз, нє ратдзєнєн уомєй Еу морє дєр. Фєлтау цъифє никкєнди Цєрдзєн хєфсєй. Єнкъарєнтєй цєуй Бєрзонд, тєссонд уодтєн се ’намонд. Є цар бєзгин кємєн єй, уомє ба Є уарзони фєливд дєр нє багъардзєй, Нє ’й фєккєндзєй мєлєтдзаг цєф мєнау. Єрбацєунцє Дездемонє єма Эм илия. О, мєнє Дездемонє. Мє изєдєн Є хузи кєд фєлдемєн бацудєй, Гъеуєд дуйне мєнгард єй єгасєйдєр. Єма уобєл куд баууєнддзєнєй лєг? Дездемонє Отелло, ци мєтъєл дє? Дєу хезунцє Иуазгутє, цєуєн. Цєттє ’й рєфтад. Отелло Хатир корун. Дездемонє Дє дзурд дзєбєх не ’гъусуй. Сєйгє ма уай? Отелло Ресуй еуминкъий сєр. Дездемонє Уомєн єма нє бафсєдис хуссєгєй. Къохмєрзєн дин дє сєрбєл бабєдтон. Отелло Єгєр минкъий єй. Нє гъєуй. Дездемони къох еуварс кєнуй. Къохмєрзєн єрхаудтєй. Цєуєнтє. Дездемонє Дєхе уотє ке ’нкъарис, е хуарз нєй. Отелло єма Дездемонє рандєнцє. Эмилия Цийнє кєнун — ’ссирдтон ин є къохмєрзєн. Е єй Отелли нисайнаг-лєвар. Мє лєг мє нєбал уадзидє — радавє ’й, Фалє єхсинє маври фєдзєхстєй 15 Малити Васо 225
Єдзох єхемє дардта и къохмєрзєн, Дзурдта є хєццє, батє ин кодта, Нур ба ин єз фехалдзєн є хєрдгєхуд, — Мє лєги уотє фєндуй. Ци си кєнуй, Уой ба Хуцау дєр нє базондзєй. Цєй, Цийнє кєнєд. Ци фєцєй, е фєцєй. Єрбаздєхуй Я г о. Яго Ами ци косис еунєгєй, ци схъел дє? Эмилия Ниууадзє дє хъур-хъур. Еу дзаума ес Мєнмє дєуєн. Яго Зонун єй. Эмилия Ци ’й, зєгъай? Яго Еци дзаума — ме ’дули фєлхєрст уосє. Эмилия Уотє *й? Фєддє? Мєн’ аци къохмєрзєнбєл Ци ратдзєнє мєнєн? Яго Цєй къохмєрзєн? Эмилия Цєй къохмєрзєн? Отелло Дездемонєн Ке равардта киндздзаги лєварєн, Єдзох давун ке кодтай. Яго Радавтай єй? Эмилия Давгє ба нє. Є къохтєй єрхаудтєй, Єма ’й систон. Яго Ардємє ’й тагъд рахєссє! Е дин силє! Эмилия Зєгъай мин нур єргом, Ай туххєн мє цємєн скодтай мє хорхмє? Я г о (къохмєрзєн раскъєфуй). Нєй е ба дє гъуддаг! Эмилия Єхсинє ин е ’сєфт Ку базона — мардзєй єхе. Рахєссє й! Яго Неци ’ссирдтай. Дє цъухбєл ба хуєцє. Гъуддагєн мє гъєуй. Нур ба рандєуо. Эмилия рандєй. Ай Кассио ’ссердзєнєй. Є къохмєрзєн Фєууиндзєй мавр лейтенанти фатери.
Кєсдзєй алли сайд миує дєр єцєг Уомє дини киунуги уаз финститау. А дєр єй єрфєлдахдзєнєй. Мє марг Єй уотє карз, ’ма маври исфєлхатта. Куд ферайуй зєнхи буни сондон, Гъе уотє раст ирайдзєй є гурусхє. Єрбаздєхуй О т е л л о. Єрбаздєхуй. Єдоси сабур фун Нур некєдбал єрцєудзєнєй є уатмє, Нєбал ин фенхус уодзєнцє єппун Хуссєги хуасє, мак йе мандрагорє. Отелло Фєливд! Фєливд! Яго Ниууадзє, инєлар, Дє еци сау гъудитє. Отелло Тагъд фесєфє! Зиндонє мин фестун кодтай мє цард, Єгас лєгти хєццє дєр ку хєтидє, Єз ба ’й ку нє зудтайнє! Яго Раст нє дє. Отел л о Ци сахєтти рєвдудта є хуєзголи, Етє мєнбєл цудєнцє єдухстєй, Єхсєвє ба адгин фунєй кєнинє Є фарсмє. О, куд уинє игъєлдзєг! Уомєн єма єппундєр неци зудтон. Є билтєбєл ба Кассиой батєн Нєдєр сє фєд, иєдєр сє тєф не ’нкъардтон. Гаффот нєй е, є гаффот ка нє зонуй. Яго Нирхєндєгєй мє зєрдє дє дзурдтєй. Отелло Єгас полк дєр є хєццє ку фєцайдє, Єз ба гъеуой ку иє зудтайнє, уєд Адтайнє амондгун. Нур ба — хуєрзбонтє, Мє сабур цард, мє евгъуд, мє исон, Хуєрзбон, хуєрзбон, мє базургин єфсєдтє, Бєгъатєрти нифсєй цєфсєг тугъдтитє, Мє саулохи мур-мур, и флейтити єскъот, Хєтєлти уаст, єфсєддон барабанти Гєбар-губур, паради ке хастан, Еци паддзахи уаз туруса, тохти Пеллон єма сєрзелєн уєлахез, Дзармадзанти къурмагєнєг гєрєхтє, Хуєрзбон! Отелли тохвєндаг фєцєй.
Яго Уанцон нєй, инєлар? Отелло Ду мин, єнаккаг, Є ходуйнагєн ’ссерє євдесєн, Єцєг ка уа, гъе, уєхєн, кенє ба, Соми кєнун мє уод єма ме ’фсарєй, Куййєй райгурун фєккєсдзєй дєумє Хуєздєр мє мастєн дзуап дєттунєй. Яго А дин бєллєх! Отелло Равдесє мин є фуд, Куд баууєндон уобєл єз єдєуагє. Єма уєдта еуєрдємє ниууон. Е нє, уєдта мин сар кєнуй дє сєр. Яго Мє инєлар... Отелло Фал кєд мєнгє ’й дє даує, Євдолис ин е *вз’Д ном кєд цъифи, Ма ковє уєд. Имисє тєрегъєдтє, Фєсмон дєр мабал кєнє ’ма еу фуд Цурхє иннебєл. Царди лєгъуздєрєй Ци ес, уони ку бакєнай, уєддєр Нє фєззиндзєнцє етє є руги дєр, Нуртєккє ду ци бакодтай, уомєн. Яго Фегъосетє, уєлєрвтє! Адєймаг дє Єви нє дє? Нєййес дин зєрдє дєр! Хуцауи фєдзєхст уо. Цєун ме службєй. Гъєла дєн єз — дє уайдзєфти ставд ех Ниххуаста мєн, ке загътон рєстдзинадє. Е мин — наукє. Єй дуйне мєнгард. Зєгъєн нєййес єдасєй рєстдзинадє. Єма мє цъух нихгєндзєнєн єз дєр, Цємєй єфхуєрд ма баййафа мє сєр. Отелло Барєн. Цума бакастєй ду раст лєг дє. Яго Расти бєсти ку уайнє зундгиндєр. Раст дзорєгєн арфитє неке кєнуй. Отелло Ка *й зонуй, ’ма євуд єй Дездемонє, Ка ’й зонуй, — нєй. Ка ’й зонуй, — ду сайис, Ка ’й зонуй, — нє. Рахєссє євдесєйнаг! Є ном адтєй єрвон кєдзос мєйєй Рохсдєр, уорсдєр, нур ба ин ницъцъумур єй, Мєнау ’ссау єй дє цъуххасти лазєй. Фєййирд кєнє гъуддєгтє. Ес зєнхєбєл
Арт єма кард, арф цъайтє, марг, бєндєн. Хатир нєййес. Єрмєст кєнун дувєндє, Нєма ’ууєвдун єнхєст. Яго Уинун, тухсис єгєр, Хєссун дин маст, єма ресуй мє зєрдє. Мадта, зєгъис, бєргутє базонон? Отелло Тєккє листєгдєр хабєртти уєнгє! Яго Уєд е ба куд? Єви дє уотє фєндуй, Хъуритє ку кєнонцє кєрєдзей, Уєд сємє ду аууонєй куд фєккєсай? Отелло Мєлєт! Єлгъист! Яго Ка ’ссердзєй сє хуссєн — Ємуод сє ка єркєнуй? ’Ма, ка ’й зонуй, Єй е хуєздєр, ке неке сє уинуй, Єндєр фєрсєй дєубєл дєр ходиуонцє. Хуссєни сє куд баййафон мадта? Куйтє, миййаг, ку нє нцє сє гъазунбєл. Уєхєн бєлвурд оєргутє нєма ес, Фал ес сє миутє ’ма се ’гъдауи Гурусхаг фєдфєлевєнтє берє. Отелло Гурусхаг нє! Єрмєст єцєгдзийнадє! Яго Мє уавєр — зин, фалє бухсун. Дєумє Ци зєрдє дарун, уомєй кумє ледзон? Еу хат єз єма Кассио хустан Ємвєрстє. Фал нє фєддєн цъунди гъєстє, Ристєй гъе уотє мє дєндаг. Рєуки Є сосгъуддєгтє фєдздзоруй є фуни. Уєхєн єй Кассио дєр. Є медфун Дзурдта: «Нє уарзт, о ме ’зєд, Дездемонє, Адємєй, маврєй нимєхстєй дардзиан». Нилхъивта мин мє къох, єма мє билтє Є тєвдє батєй ссєнцє тогєрхєн. Є къах ба мин сивардта мє синєгбєл, Уєдта нийнєфтєй арф: «Хуцау, Цємєн равардтай маврєн мє уарзони!» Отелло Єверхъау,о, єверхъау! Яго Е адтєй Єрмєстдєр фун. Отелло Єцєгєй єцєгдєр єй Є фун — е ’лгъаг гамходє ин систа.
Яго Мадта абєл иннє цаутє бафтаує. Отел л о Сайтан сили никъкъуєхтє кєндзєн! Яго Нє. Нє къах дзєбєх нєма скъуєрдтан нерєнгє. Ка ’й зонуй, нє гурусхє дєр мєнгє *й. Лискъєфи хузтєй нивєтуд къохмєрзєн, Миййаг, ескєд єхсинємє адтєй? Отел л о Уой ин киндзєхсєви равардтон єз. Яго Е дин дессаг. Нє ’й зудтон. Фал абони Уомєй є зекъє Кассио сєрфта. Отелло Кєд е мєн єй... Яго Дєу єй єви єндєри, Фал къохмєрзєн єхсини ’й, *ма е ба Гъуддаг кєнуй бунтондєр хєлє-мулє. Отелло Гириззагєн ку уайдє, ку, мин царди! Мє маст райсунєн нєй еу цард фагє. Уинун, ци дзорис, е раст єй, о, Яго. Кєсай мє арммє, фу кєнун, єма Мєнєн мє уарзт пакъуй хузєн фєттахтєй. Райсавдєй кємидєр. Цєттє ’й. Фєцєй. Мастесуни єнєуинон фудлазє, Хелєгти скъоттєй скъунє мин мє реу! Яго Сабур. Дєхе уорамє. Отелло Тог, тог, тог! Яго Уой фєсте ба фєсмон кєндзєнє. Отелло Нє! Нє, Яго, нє! Сау денгизєн є хурфи Уазал цєхъал — єхсєвє зєгъай, бон — Куд бурсуй єнєскъунгєй Геллеспонтмє, Гъе, уотє раст мє тогєйдзаг фєндтєн Уєди уєнгє нєййес, нє, єринцайєн, Мє маст цалинмє не ’сесон карзєй. (Є уєраги сєртєбєл єрлєууй.) Єрттевгє арв, дє фарнє уєд ме ’вдесєн, Мє дзурдти ци азар ес, е рєхги Ке фестдзєй тог.
Яго Барєн, барєн, ма фестє. (Е дєр є уєргутєбєл єрлєудтєй.) Планетитє, уєлєрвти ка зелуй, Уе ’носон рохс фєууєд ме ’вдесєн: Яго Дєттуй єхе, є къохтє ’ма є зунд Єфхуєрд Отеллєн єдєуагє служби. Ду ци зєгъай, — конд уодзєнєй тухуаст, Ку багъєуа — никкалдзєн еске тог дєр. Отелло Ме ’мцєдесон, арфє дин нє кєнун, Фиццаг бал дє дє дзурдтєбєл бавзардзєн: Єртє боней фєсте — фєстєдєр нє — мєнєн Зєгъдзєнє: Кассио мард єй. Яго Нимайє, Ме ’рдхуард мард єй. Єхсинє ба цєрєд. Отелло О, нє, лух єй хъапхайєн дєр є карнє. Мєн, Яго, ма ниууадзє еунєгєй. Цєуєн єма нє фєндє баеу кєнєн Євдеу сили фесафунбєл. Ду дє Нур лейтенант. Яго Єносмє дєр дєу дєн. Фєццєунцє. 4-аг сценсе Федари размє. Бацєунцє Дездемонє, Эмилия, Айуан. Дездемонє. Лейтенант Кассиокємицєруй, уойминнєзєгъ- дзєнє, мє зєрддаг? А й у а н. Нє зєгъдзєнєн. Дездемонє. Цємєннє? А й у а н. Е єфсєддон лєг єй, ами адєм ба налат єнцє. Цо єма базонє, хуєздєр ин ци уодзєнєй, уой. Е тугъдон сосєгдзийнадє єй. Дездемонє. Мадта ци бакиндєуа? А й у а н. Нє зєгъдзєнєн. Е дєр тугъдон сосєгдзийнадє єй. Дездемонє. Нєй байагорисє єма ин нє зєгъисє еу гъуд- даг? А й у а н. Цємєннє! Е гъєуама мє арми бафтуйа. Дездемонє. Зєгъє ин, єрбацєуєд ардємє. Єз инєлари єртасун кодтон уой пайдайєн, єма нифс ес, — гъуддаг хуарз уо- дзєнєй. Айуан рандєй. Эмилия, мє къохмєрзєн цума Ци фєккодтайнє? 231
Эмилия Нє зонун, єхсийнє. Дездемонє Ку ми фесавдайдє фєлтау Сугъзєринттєй идзаг кисє. М* амондєн Отелло нєй, гурусхє ка кєнуй /Е уосєбєл, еци фєлхєрст будзєутєй. Эмилия Отелло нє фєууодзєй дузєрдуг? Дездемонє Ай-гъай дєр нє. Зинг тропикон хор ин Бунтон є еци ’нкъарєн басугъта. Эмилия Єрбацєуй. Дездемонє Не ’руадздзєн єй єнцойнє, Цалинмє Кассиой кєна еппєрд. Бацєуй О т е л л о. Куд дє? Отелло Хуєздєр. (Еуварсмє.) Куд скєнон нецизонєг /Ез мєхецєй? — Дєхуєдєг ба куд дє? Дездемонє Бунтон дзєбєх. Бознуг. Отелло Дє къох рахєссє. Куд уомєл єй! Дездемонє Нєма мин єй хускъє Сагъєстє, єнзтє ’ма мєститєй. Отелло Уєхєн уомєл дзоруй єрмєст уобєл, Лєг ке фєууй тасагє ’ма уарзагє. Тєвдє ’й, тєвдє ’й дє къох, уєдта уомєл. Уєхєн къохи фєгъгъєуй сабур кєнун. Хебєлхуєцун, ковун ’ма мархуайєй, Уєдта бауєри марунєй. Бауєри Цєруй євдеу, — ку сєррауй, гъеуєд Лєг хед кєнуй. Дє къох — рєдау, лєвєрттє Кєнуй. Дездемонє ’Ма раст зєгъис уомєй, — Е равардта мє зєрдє дєр дєуєн. Отелло Рєдау, хуарз къох. Раздєр ба уотє уидє: Къохи хєццє радтионцє зєрдє, Мах рєстєг ба єрмєстдєр къох радтунцє.
Дездемонє Зин єй мєнєн еци хузи дзорун. Дє дз}фдлєвєрд сєнхєст кодтай, мє зєрдє? Отелло Циуавєр дзурдлєвєрд єй, мє бєлєу? Дездемонє Єз Кассиомє рарвистон — ’рбацєуєд, Єма є хєццє бафедаує нур. Отелло Єхснирсєг мє скодта бунтон є буни. Дє къохмєрзєн. Дездемонє Табуафси. Отелло А нє, єндєр, Зонис єй дєхуєдєг. Дездемонє ’Ма уой нє рахастон. Отелло Єцєг? Дездемонє Єцєг. Отелло О, гъулєггаг єй е. Мє мадєн уой цигайнаг дєснифєрсєг Кєддєр равардта ’ма ин фєдзахста, Цалинмє уа є къохмєрзєн єхемє, Уєдмє ’й мє фидє уарздзєнєй зєрдєй, Уєдта уодзєй рєсугъд. Фал єй фесафта, Е ба ’й равардта єндєрєн, зєгъгє, Уєдта ’й мє фидє ниууадздзєй, єндєри Равзардзєй єхецєн. ’Ма ку мардєй Мє мадє, уєд и къохмєрзєн равардта Мєнєн: «Ма *й фесафє макєд, — дзурдта, — Радтє-еу єй дє уарзон уодєнбалєн». Сєнхєст кодтон є дзурд. Кєнє ’й гъєуай Тухгиндєр цєстигагуйєй дє ради. Фесавдєй, е єндєрмє бахаудтєй — Уєд е уидє бєллєхтєн сє бєллахдєр. Дездемонє Уотє ’й? Отелло Уотє. Магий гъєстє хєлттєй Єй уафт. Дууєсєданзиккон Сивиллє Хинтти тухєй еци хєлттєй уафта Кєлєнгєнєг, єррагєнєг зєлдагє, Циртєй къахт мумий хуарєнєй хурст єй. Д ездемонє Єцєг єй е?
Отелло Єцєг. Уотє дзорунцє. Дездемонє Фєлтау ку некєд фєууидтайнє уой. Отелло Єгъа! Ци ’рцудєй? Дездемонє Уотє мєстигєрєй, Карзєй мє хєццє цємєн дзорис ду? Отелло Къохмєрзєн ци фєцєй? Кєми ’й? Фесавдєй? Дездемонє Хуцау! Отелло Дзорє. Дездемонє Къохмєрзєн нєй исєфт. Ку фесєфа, уєд ци? Отелло Куд ци? Фесавдєй? Дездемонє Нє фесавдєй — еу хат дєр ма зєгъун. Отелло Гъе, мадта ’й уєд рахєссє ’ма равдесє. Дездемонє Равдесдзєн уой. Дєхе кєнис тилеф, Цємєй ма уа дзубанди Кассиобєл. Райсє *й фєстємє службємє — корун. Отелло Равдесє дє къохмєрзєн. Къєппєрвонгєй Єгъустаг цаутє бадунцє цума. Дездемонє Уомєй хуєздєр не ’ссердзєнє, — байгъосє. Отелло Къохмєрзєн! Дездемонє Кассиой гъуддаг — фиццаг. Отелло Къохмєрзєн. Дездемонє Е дє цийнє ’ма дє зинтє Дє хєццє дех кодта ’ма дє уарзта Єхе бєрцє. Отелло Къохмєрзєн! Дездемонє О, ци кєнис? Отелло Фесєфє тагъд! Рандєй.
Эм илия Єнєууєнкє, дан, иєй. Дездемонє Уинун єй єз еци хузи фиццаг хат. Ци сосєг ес къохмєрзєни цума? Є дзурдтєй єз нєма ’рцудтєн мє кеми. Эмилия Лєги цубур рєстєгмє ка базондзєй? Лєг єй губун, силгоймаг ба — хуєрдє, Хуєруй дє ’ма хуєруй, уєдта езгардєй Схєссуй є зєрдє. К а с с и о єма Я г о бацєунцє. Яго Єнє уой гъуддаг Не ’сирєздзєй. Ке кой кєнай — къєсєрмє. Дзорє є хєццє гъєддугъдєр, фулдєр. Дездемонє Ци мин зєгъдзєнє, Кассио? К а с с и о О, неци. Корун, єхсинє, сдзорє мє сєрбєл. Зєнхєбєл мин зинаргъдєр ка ’й, уой цєсти Ку не ’сраст уон — мє цард уодзєй фудфун. Єгъатир єй єнєбєрєгдзийнадє. Кєд уойбєрцє уєззау фуд ес мєнбєл, Ке не ’сеса мє евгъуд, мє федєни Єнаййеп службє, уєд мєнєн єргом Зєгъєнтє, ’ма фенцондєр уа мє равгє, Мє бон зонгєй єрсабур уодзєн уєд, Єндєр ести архайдзєн єнєбари. Дездемонє О, Кассио, мє хуєрззєрдє лимєн, Мє дзурд, мє фєндє маври нєбал гъєуй. Нєбал єй лєг фиццаги хузєн лєг. Є уоди конд уотє тухгин раййивта, — Отеллєн ма єрмєстдєр єй е ’ндаг Отелло. Фал ме ’зєд ба мєн туххєн дєр Уотє ковєд, Отеллєн куд кувтон Єз дєу туххєн. Мєстєй калдта цєхєртє Мє дзурдтєбєл. Бабухсє ма минкъий. Мє бон ци уа, скєндзєн уой єнємєнгє, Мє бон ци нєй, цума уой дєр скєндзєн. Яго Мєстгун кєнуй? Эмилия Нуртєккє фєццєйцєуй. Цидєр маст єй фєйнердємє тонуй.
Яго Тонуй, зєгъис? Уєнгтундтитєй салдєттє Рємугъдтитєй тахтєнцє-еу хєрдмє, Дєс къахдзєфи идарддєр ба е ’нсувєр Дзармадзани нємугєй ниппурхєй, Фалє уєддєр е ’хсарє некєд састєй. Єма кєд нур є кеми нєбал єй, Уєд уомєн ес ести устур анхосаг. Цєуон, є хєццє радзорон. Дездемонє Бєргє. Яго рандєй. Венецийєй кєд ести єрбайгъустєй, Е ба фудфєндє Кипри рагъєрєй, — Нє зонун, фал цидєр мєтаг гъуддєгтє Є гъудитєоєл бадунцє мегъау. Махбєл ести мєстаг хабар ку ’рцєуй, Алцєбєл дєр тингун фєккєнєн уєд. Лєгєн ристєй е ’нгулдзє ку асдзєгъда, Єгасєй дєр ресдзєй гъеуєд бауєр. Нє ’нцє лєгтє хуцєуттє, *ма єноси Уонєй уосгори миутє куд домєн? Эмилия, мєнєн уайдзєф бакєнє — Отелли єз дзєгъєли ке фаудтон. Фудгин нєй єппундєр. Єз фєррєдудтєн. Эмилия Хуцау зєгъєд, ’ма службєбєл тухсєд, Єрмєст дєубєл макєд ’суєд єнєууєнкє. Дездемонє Нєййес уомєн єфсонє єппундєр. Э м и л и я Є уосєбєл ка фєууй єнєууєнкє, Не -’взаруй е анхос ’ма єнанхос. Єма гурусхєн ци гъєуй? Гурусхє Фєууй єфсєст єхецєй єхуєдєг. Д ездемонє Хуцау, хизт уєд еци лазєй Отелло! Эмилия Хуцау зєгъєд! Дездемонє Цєуон ’ма ’й фєууинон. Ду, Кассио, ма рандєуо изолмє. Ка ’й зонуй, ’ма еу фездєхєни єз Отелли єрсєттон. К а с с и о Кєнун стур арфє. Дездемонє єма Эмилия рандєнцє. Бацєуй Б и а н к є. Бианкє А, Кассио! Єгас цо, мє хъазар!
Кассио Кєцєй фєззиндтє, мє рєсугъд Бианкє? Адтєн дєумє нуртєккє цєуйнаг. Бианкє Єз ба — дєумє. Уєд е ба ци дессаг єй? Авд бони, авд єхсєви дунд фєддє! Рандє дє ’ма зєнхи скъуди ниххаудтє! Сєдє єхсай сахатти! — Е куд єй? Кассио Хатир корун, Бианкє, нє евдалдєй Мєн єппундєр. Мє цард нєй мє фєндон. Банхєст кєндзиан не ’сєфт рєстєг. Бианкє, (Дездемоии кьохмєрзєн имє дєтгєй.) Дє хуарзєнхєй, бахуйє мин ахуєн. Бианкє А ба дин ци ’й? Єндєрбєл кєд фєххуєст дє? Къуєре, мадта, уой хєццє фєддє ду! Єгєр дєр ма лєдєрд єнцє гъуддєгтє. Кассио Сєнтдзєф гъуди рагєлдзє дє сєрєй! Къохмєрєзєн нє — уинис си силгоймаги. Фал е раст нєй. Бианкє Мадта ке єй, зєгъай? Кассио Нє ’й зонун. ’Ссирдтон єй мє фатери. Є нивєфтуд — рєсугъд, бахуйє мин уєхєн, Цалинмє ай нє райстонцє фєстємє. Нур мє ниууадзє еунєгєй. Бианкє Цємєн? Кассио Кєсун ами инєлармє єнгъєлмє, Силгоймаги хєццє мє фєууина, — Е нє федауй. Бианкє Уєд цємєннє, цє? Кассио Мє уарзтбєл ду гурусхє дєр ма кєнє. Бианкє Єма куд нє, кєд ми дєхе сайис? Цєуєн, еумє разелєн а фалдзости. Уєдта мємє фєззиннє изєрєй. Кассио Идард цєуєн нєййес мєнєн ардигєй, Гъуддаги туххєн ес мєнєн фембєлд. Хезє мє изєри ба. Бианкє Ма басайє. Не ’ссердзєнє мєн хузєн єнцондарєн. Фєццєунцє.
4-аг АКТ 1-аг сценє Кипр. Федари цори. Бацєунцє О т е л л о єма Я Яго Ду куд нимаис? Отелло Куд нимайуон, Яго? Яго Єй сосєг ба... Отелло Фєливд єма цъумур. Яго Фєткє *ма ’гъдау не халгєй, еу хуссєни Лимєнтє ку хуссонцє бєгънєгєй? Отелло Сбєгънєг кєнє дєхе, єгъдау не ’халгєй! Нур цитє дзорис сайтєнтти туххєн? Кєнуй кєрзун уєлєрвти сє сау хийнє. Яго Зєгъєн, се ’хсєн неци ’рцудєй єппун, Уєд син еци рєумиутє ниууодєнсє. Гъе, фал къохмєрзєни хабар... Отелло О, о... Яго Мєн єй, єма ’й мєхе уосєн равардтон. Отелло Єма, єма? Яго Мє уосєн ба єхе ’й Нє радтун дєр, є радтун дєр є барє. Отелло Є намус дєр єхе ’й, єма ’й лєвар Кєна єндєр нєлгоймєгтєн гъєуама? Яго Намус неци ’й — аууонєй ревєддєр. Ка феппєлуй єхе, уонєй беремє Нєййес намус. Фал къохмєрзєни кой... Отелло Цємєн мин єй єфтауис мє зєрдєбєл? Еминєйцагъд хєдзарєй куд уаса Халон, є кой мєнєн уоййау єй. Мадта, зєгъис, мє къохмєрзєн уомє *й? Яго Бєллєх нєй е. Отел л о Хуарзєй ба си ци уинис?
Яго Ке скодта є дєлбарє силгоймаги, Єхецєн си ке саразта хуєзгол, Уомєй єхе ка ’ппєлуй єдзєсгомєй, Уєхєн силкъий дзурдтєбєл цємєн тухсис? Отелло Є кой дєр ин адєми ’хсєн кєнуй? Яго Кєнуй. Отелло Ци? Ци? Яго Уобєл дин нє басєтдзєй. Отелло Єма уєддєр?.. Яго Дзурдта... Отелло ’Ма ци дзурдта? Яго Загъта: хустєй. Отелло Ке хєццє? Ау, уой хєццє? Яго Гъо. Нє. Ниууадзє мє, корун. Отелло. Хустєй. Нилхъивта ’ймє єхе. Кєнуй єй аллайаг. Єма ци ’взагєй уасуй уой т)’ххєн. Нилхъивта єй єхемє. Цъумур- дзийнадє. Къохмєрзєн. Басєттун єй гъєуй тухєй, уєдта — ауиндзгє. Нє, фиццаг бал ауиндзгє, уєдта ’й басєттун гъєуй ту- хєй. Зир-зир кєнун. Єнє раст євдесєйнєгтєй аци зєрдєскъунєг ристєн сєттун ма бакомє! О Хуцау, куддєр уобєл рагъуди кє- нун... Фийтє, гъостє, билтє. Ту!.. Хаун. Басєттун єй гъєуй ту- хєй. О, дєлуймон! (Єрхауй, є зєрдє багъарєй.) Яго Косє, косє, мє хуасє! Єппєлун дє! Гъєлати рафєлевун єй єнцон. Сугъдєг силє сцъумуруй уотемєйти. Райгъал уо, єрискъетє, инєлар! Бацєуй К а с с и о. Идзулє, лейтенант. Кассио Ци ’рцудєй, ци кєнуй? Яго Уинис єй, нез, є нез єй єрахєста, Дуккаг хат банєлуєг єй еунєг бонмє. Кассио Раууєрдє ин є ростє. 239
Яго Нє гъєуй. Є нез є куст кєронмє ку нє фєууа, Калдзєй є сєтє аци ’намонд уєд, Єма бунтон сєрра уодзєй. Базмалдєй. Рандє бал уо. Нуртєккє єрискъетдзєй. Ку суєгъдє уон, — дє хєццє мин уодзєй Дзубандиаг. Кассио рандєй. Ци кєнис, мє инєлар? Ма скъубус уєд дє сєр. Отелло Ходис мєбєл? Яго Нє. Єз — дєубєл? Хуцау мє бахезєд! Лєуує федар, лєгау бухсє де ’фхуєрдєн. Отелло Тєссаг сирдтє, фонсбєл фєууй сиутє. Яго Мадта гъеуєд нє гъєутє ’ма горєтти Тєссаг сирдтє, сикъагин фонс — берє. Отелло Сєттуй ибєл? Нє *й хонуй мєнгє даує? Яго Лєуує федар. Еунєг нє дє. Єгас Уосгинтє дєр дєу уавєри фєуунцє. Къєхти буни кємєн єй є хуссєн, Уєхєн сикъагин лєгтє — милиуантє. Єнцоидєр єй дєуєн: уинис гъуддаг. Єнауєрдон — єрдзи гириз: ’сеу кєнуй Хъахбайти хєццє мах. Сугъдєг ке ’нцє, Гъе уобєл нє баууєндун кєнуй царди. Нє, кєд уотє ’й, зонон гъєуама уєд Ме ’гадє, ’ма ссердзєн уосєн є хуасє. Отелло Зундгин дє ду. Єй дє гъуди раст. Яго Еу фєндє ес. Фєсвєд дє банимєхсдзєн, Єрмєст дєхе фєразє уорамун. Зєгъунмє дєр зин єй, фал банєлуєг дє, ’Ма Кассио еци усми єваст Дє сєргъи єрбалєудтєй. Єримистон Цидєр єфсєнттє де ’гудзєг уавєрєн. Рарвистон єй. Нуртєккє фєззиндзєй. Кєд дє фєндуй, уєд єй єз ракъахдзєнєн. Кєд дє фєндуй, кєсє ’ймє еуварсєй: Є цєстєнгас, є цєсгон куд єййевдзєй — Єнєнвєрсон, билєскъелєй ходдзєй, Єма кєндзєй є кой. Єз байархайдзєн,
Куд радзора никкидєр ма еу хат — Кєдєй нурмє, цал хатти, куд, кємити Єруидє е дє уоси хєццє ’муод. Уиндзєнє ин є гадза єзмєлдтитє. Барєн, ци кєнис? ’Ссонт дє сайтанау, Єма дєхе гъе уотє кєд дардзєнє, Уєд дє лєгбєл нєбал нимайдзєн єз. Отелло Дзурд дин дєдтун: мєхебєл ниххуєцдзєнєн, Уой фєсте ба нєбал зондзєн хатир. Яго Уодзєй рєстєг. Нур ба дєхе нимєхсє. Отелло єхе нимєхсуй. Бианки туххєн Кассиой къахдзєн, Кєнєн цума є кой мах Дездемонєн. Бианкє є игурцєй єй хъахбай, Амал кєнуй є къєбєр є бауєрєй. Е Кассиой пеллон уарзтєй уарзуй, Уотє ’й є карнє: фєссайдта берети, Цємєй ин нур єхе дєр расайа Еу хєтєг лєг. Є кой ин Кассио ба Нє кєнуй єнє ходгєй. Фєззиндтєй. Бацєуй К а с с и о. Аци гъєла ходєгєй ку басор уа, Хуайдзєй Отелло фєрстєбєл єхе, ’Ма Кассио єргомєй ци лєхора, Уой Дездемонєй єнгъєлдзєнєй е. Ци ’йгъусуй, лейтенант? Кассио Єнкъард хабєрттє. Нєбал дєн лейтенант дєр. Яго Фал уодзєнє. Єхсийнємє єрхатє гъєддугъдєр. Банхус кєнун Бианки бон ку уайдє, — Цєттє уидє гъуддаг. Кассио Цєттє уидє гъуддаг. Отелло (еуварсмє). Кєсайтє ’ймє, єваст ходун райдєдта. Яго Дєу уотє уарзуй, ’ма зелуй є сєр. Кассио Зелуй є сєр — мєнмє дєр уотє кєсуй. Отелло (еуварсмє). Сєттуй ибєл, єма ’й дзоруй гъєрєй. Яго Зєгъай раст, Кассио... 16 Малити Ваго 241
Отелло (еуварсмсе). Коруй си Яго, Цємєй дзора хабєрттє лємбунєг. Яго Фєндуй дє уой ракорун бийнойнагєн? Єхуєдєг уотє дзоруй. Касси о Ха-ха-ха! Отелло (еуварсмє). Гириз кєнис? Ходис? Фєсмон кєндзєнє. Кассио Уой ракорон? Уєхєн сили? Ходєг! Хуцауи фєрци єз єрра нєма сдєн. Ха-ха-ха. О т е л л о (еуварсмє). Уотє, уотє, уотє. Зинаргъбєл дин слєу- дзєнєй еци худт. Я го. Хуцауистєн, уєхєн хабар ес, цума’й корунмє гъавис. К а с с и о. Мєнгє дзєнгєда! Я г о. Цєй туххєн дє расайуон гъєуама? О т е л л о (еуварсмє). Цума а дуйнебєл єз єппундєр нєбал дєн! К а с с и о. Сєнтдзєф єхуєдєг рауагъта еци таус. Уобєл єхує- дєг єууєндуй єхе єнкъарєнтємє гєсгє. Єз ин зєрдє нецємєй байвардтон. О т е л л о (еуварсмє). Яго мємє цидєртє амонуй. Нуртєккє рахездзєй гъуддагмє. Кассио. Єрєги мєнє ами адтєй. Мє фєд мин цох нєбал уадзуй. Еууєхєни билєбєл дзубанди кодтон цалдєр венециаги хєццє. Аци рєсугъд дин єваст кєцєйдєр фєззиндтєй, єма — гєпп мє бєрзєймє. Мєнє атє! Ха-ха-ха! Уєдта атє! Отелло (еуварсмє). Євєдзи єй фєнзуй, е куд хъиллест кодта: «О мє Кассио!» К а с с и о. Єма кєуй, хъуритє мє кєнуй, є фєдбєл мє ласуй. Ха-ха-ха. О т е л л о (еуварсмє). Нур ба євдесуй, е .єй мє хуссєнмє куд ласта, уой. О, єз дин хуарз уинун дє фий, фал уой ка ’хсина, еци куййи ба мє цєстє нєма ахєссуй. К а с с и о. Тагъддєр єй раеуварс кєнун гъєуй мєхецєй. Я г о. Кєсай, Хуцауистєн, уєртє єхуєдєг! К а с с и о. Єнєфсес гєлєу! Єхе ба куд сахурста! Б и а н к є бацєуй. Берє ма догъ кєндзєнє мє фєдбєл? Б и а н к є. Нє, хатир бакєнє. Дє фєсте сайтан є нанай хєццє догъ кєнєд. Гъа, дє къохмєрзєн райсє фєстємє, єнєдємд! Гъє- ла дєн — цємєн дин єй райстон. Бахуйє ин уєхєн! Уєхєн дессаг ма фегъустайтє? Є уати ’й иссирдта, єма нє зонуй, ке ’й. Баууєн- дтєн дєбєл, куд нє! Цидєр хєтєг сили зєрдєбєлдарєн лєвар, єз ба ин гъєуама є алдєнбидтє исесон! Єнгъєлмє кєсє! 242
К а с с и о. Ци кєнис, рєсугъд Бианкє, ци кєнис? О т е л л о (еуварсмє). Сугъдєг арв, е мєн къохмєрзєн єй! Б и а н к є. Кєд дє фєндуй, уєд фєззиннє, єхсєвєр еумє скє- нєн. Кєд абони нє, уєдта дє, кєд бафєндєуа, уєд. (Рандєй.) Я г о. Тєхє, тєхє є фєсте! К а с с и о. Уєллєй, раст зєгъис. Кенє ба гъєр исесдзєй гъєунги. Я г о. Єцєгєй имє изєри бацєудзєнє? К а с с и о. О, уотє мємє кєсуй. Я г о. Мадта уємє уєд єз дєр зиндзєнєн. Радзубанди кєнєн. К а с с и о. Хъєбєр хуарз! Єнємєнгє єрбацо. Яго. Єркєсдзинан. Баййафє ’й. Кассио рандєй. О т е л л о (размє рацсеуй). Яго, кутемєй єй рамарон? Я г о. Куд сєрустур єй є ниллєгдзинадєй! Бафеппайдтай уой? О т е л л о . О, Яго! Я г о. Къохмєрзєн базудтай? О т е л л о . Е єцєгєй дєр мєн єй? Я г о. Єнємєнгє, дєу єй. Уинис, куд нецємє даруй еци хъує- лєгсєри — дє уоси. Е ин къохмєрзєн балєвар кодта, Кассио ба ’й равардта є хуєзголєн. Отелло. Мєн фєндуй уой фараст анзи фєд-фєдбєл марун. Єцєгєй дєр хъуєлєгсєр єй. Лєги єхемє ка сайуй. Єрвон рє- сугъд ка ’й! Я г о. Уой феронх кєнун дин афонє ’й, бєргє. О т е л л о . Гъо, Яго. Мєн фєндуй, цємєй бамбуйа, фесєфа єма ин тєрхонгонд єрцєуа тєккє ахсєви. Еунєг бон дєр ин нє- бал ратдзєн цєрунмє. Мє зєрдє фестадєй дор. Нийцєвє — дє къох ибєл расєтдзєнє. Гъе уотє ’й. Фал дуйиебєл нєма адтєй уомєй рєсугъддєр фєлдесонд. Уомєн є бунат єй дуйней паддзєх- тєй еу еске цори, цємєй ин є цард рохс кєна, разєнгард єй кєна. Я г о. Нє, з’єхєн гъудитєй дєхе сайис. О т е л л о . Сайтани хай фєууєд! Е раст єй. Єз єрмєст ими- сун. Къохєй куд дєсни єй! Куд лєдєруй музыкє! Є зар гъєддаг арси дєр єрмахур искєндзєнєй. Є зунд єнєбєрцє устур кємєн єй, идардмє ка уинуй, уєхєн силгоймаг. Я г о. Мадта ин е є фуд кєнуй стурдєр. О т е л л о. О, мин хатти! Уотемєй ба уєхєн зєрдємєдзєугє уо! Я г о. Зєрдємєдзєугє ба єгєр єй. О т е л л о. Раст єй е. Фал євгъау єй, Яго! О, куд тєрегъєд єй, куд тєрегъєд! Я г о. Єма ин кєд уотє тєрегъєд кєнис, уєд ин радтє, идард- дєр ин аллайаг миутє кєнуни барє ка дєдта, уєхєн гєгъєди. Дєуєй фєстємє уомє неке неци гъуддаг ес. О т е л л о. Єз єй листєг къуєхтє никкєндзєн. Мєн сайуй! Яго. Єдзєсгом. О т е л л о. Єма ке хєццє? Мє дєлбарє лєги хєццє! Я г о. Е никки фуддєр. Отелло. Ести марг иссерє, Яго, тєккє абони. Нецєбєл єй бафєрсдзєн, неци йин зєгъдзєн, цємєй мин мє зєрдє ма ’рфєл- 243
мєн кєна є табедзєй. Дє зєрдєбєл дарє, тєккє абони. Исамал кєндзєнє, Яго? Я г о. Марг цємєн? Фєлтау єй ниххорх кєнє, ци хуссєн фєх- ходуйнаг кодта, уоми. О т е л л о. Хуарз. Хуарз. Зонис, е раст гъуди єй. Мє зєрдємє цєуй. Я г о. Кассиой єрфєлдахун ба мєнбєл фєууєд. Ахсєви ести хабар игъосдзєнє. О т е л л о. Хъєбєр хуарз! Фєссценєй — хєтєли уаст. Е ци хєтєл єй? Яго Венецийєй, євєдзи, ес хабар. Лодовико дє уоси хєццє — уартє. Бацєунцє Лодовико, Дездемонє єма фєсдзєуинттє. Лодовико Бєлдтєн дє уиндмє, инєлар. Отелло Єз дєр. Лодовико Сенатортє ’ма дож салам дєттунцє. (Раттуй имє финстєг.) Отелло Сє геппєвєрдєн ба кєнун зєрдєй. (Финстєг є билтєбєл бамбєлун кодта, райхалдта єй сема уй кєсуй.) Дездемонє Ци хабєрттє ’рбахастай, Лодовико? Яго Устур кадє ’й махєн де ’рбацуд Кипрмє. Лодовико Боз дєн уе ’гъдауєй. Кассио куд єй? Яго Єй сєрєгас. Дездемонє Инєлар лейтенантмє Фєстаг рєстєг уазал цєстєй кєсуй. Ду дє мє нифс — сє гегє син фесафє. Отелло Уотє ’нгъєлис? Дездемонє Не ’гъосун, ци загътай? Отелло (кєсуй). «Євєстиатєй єнхєстгонд гъєуама...» Лодовико Дєумє не ’гъосуй, аргъауй бардзурд. Мадта, зєгъис, инєлар Кассиомє Фєггегє *й цєбєлдєр? 244
Дездемонє Ме ’намондєн, уотє ’й. Неци бавгъау кєнинє сє федауцєн, Гъе уотє уарзун Кассиой зєрдєй. Отелло Сондон ’ма арт! Дездемонє Ци дзорис, нє лєдєрун. Отелло Дє зунд дєхемє нє ’й? Дездемонє О, ци мєстгун дє! Лодовико Финстєгбєл истингунєй. Уой сенат Венецимє здєхун кєнуй фєстємє, Уодзєй є бєсти Кассио ба Кипри. Дездемонє Цийнє кєнун! Отелло Цийнє? Дездемонє О, мє зєрддаг. Отелло Цийнє кєнун, де ’фсарє ке бахуардтай. Дездемонє Ме ’фсарє єз, Отелло, мє зєрддаг? Отелло Сайтан! (Цєвуй єй.) Дездемонє Цємєн мє ’фхуєрис? (Кєуй.) Лодовико Инєлар, Уобєл неке баууєнддзєнєй Венеций. Єгєр єй е. Гъєуй си ракорун Хатир. Уинис, куд кєуй Дездемонє. Отелло Сайтан! И силти цєстисугтєй зєнхє Сувєргин ку кєнидє, уєд амєн Є цєстисуг заидє хъєфхъундартє. Дездемонє (фєгщєйцєугєй). Цєун, цємєй мабал мєстгун кєнай. Лодовико Куд коммєгєс єй! Инєлар, раздахє *й Фєстємє! Отелло ’Хсийнє! Дездемонє Мє зєрддаг, ци ма?
Отелло Єрбаздахтєй. Цєуй ибєл ує барє. Лодовико Нє барє? Отел л о О. Курдтайтє ми сумах, Куд раздєха фєстємє. Е зонуй Рандєун дєр, єрбаздєхун дєр мєнє, Рандєуй ’ма єрбаздєхуй фєстємє, Зонуй кєун, хецау, зонуй кєун. Єй коммєгєс, єй коммєгєс мє уосє. — Е ’цєг цєсгон фєливд миути — нимєхст! Никкалє цєстисуг. — Здєхун фєстємє Венецимє. — Фесєфє. Ку гъєуа, Уєд дє ссердзєн. — Цєттє дєн єз цєунмє. Кєдфєндидєр. — Фесєфє, загътон єз! Дездемонє рандєй. Ратдзєн гъуддєгтє Кассиомє. Фал уи Корун — нє хєццє скєнтє комидзаг. Зинаргъ иуазєг, Кипри сакъадахмє Саккаг кєнє. — Маймулитє, сєгътє! (Рандєй.) Лодовико А еци мавр єй, ка скодта сенати Є сабур зундєй кадє єхецєн, Ка нє басастєй тас єма бурдєнтєн, Є хъйамєттє, є зинтє, є монцтєн? Яго Бунтондєр исєййивта. Лодовико Єнєнез єй? Цєгъдуй сєнттє? Яго Мє бон неци ’й зєгъун. Ци єй, уой єй. Фал кєд ци уа гъєуама, Е нєй, уєд ин банхус кєнєд Хуцау, Є кеми куд єрцєуа. Лодовико Куд ниццавта Є уоси! Яго О, ку уидє аци фуд Е стурдєр фуд, — бєллуи єз ба гъе уомє. Лодовико Єрдзєй фєцєй гъе уєхєн єнахъєл Єви бардзурди фєдбєл исмєстгунєй? Яго Ма фєрсє мєн. Ци зонун, ци фєууидтон, Уонити дзорун нє ’й мєнєн аййев. 246
Дє гъос имє ку ’рдарай лємбунєгдєр, Уєд мєн дзорун нєбал гъєудзєй берє. Лодовико Зин єй мєнєн — фєддєн си фудєнгъєл. (Рандєй). 2-аг сценсе Федари медєг уат. Бацєунцє О т е л л о єма Э м и л и я. Отел л о Дє цєстє неци уидта гурусхагєй? Эмилия Нє бастєфтєн ести лєгъуз єппун. Отел л о Ду Кассиой є хєццє нє фєууидтай? Эмилия ’Ма ейє ци дессаг єй? Сє дзурдтє син Кєрєй-кєронмє игъустон. О т е л л о Сосо-босо Кодтонцє сє медастєу? Эмилия Нє кодтонцє. Отелло Єндємє дє нє рарвистонцє? Эмилия Нє. Отелло Къохєрходтє, веер кенє маскъємє? Эмилия Еу хат дєр нє. Отелло О, мєнє стур дессаг! Эмилия Сугъдєг ке ’й Дездемонє, инєлар, Уой ’вдесєнєн мє уод дєдтун мєлєтмє. Дє даує — стур тєрегъєд, ходуйнаг. Кєд дин еци єбуалгъ цъумур гъудитє Еу єнаккаг дє гъоси бацагъта, Гъеуєд лєсєд єносмє єлгъистагєй Руги буни маргєвзаг хелагау. Кєд нєй дєнцє е ’ууєнкє, е стур уарзтєй Уоститєн Дездемони рєстуод, уєд Дуйне мєнгє ’й, нєййес си бинойнаг дєр. Отелло Цєугє єма *й єрбарветє мєнмє. Эмилия рандєй. Мєн сайуй а — хуєрзгєнгутє уотє ’нцє. Фєрсє сє — ’ма ингєни дєр фєрсє.
Ку не ’ууєндай — зєнхєбєл єрхаунцє, Сє къохтє уалє арвмє ивазгєй. Бацєунцє Эмилия «тма Дездемонє. Дездемонє Дзурдтай мємє? Отелло Рауай-ра хєстєгдєр. Дездемонє Ци дє фєндуй? Отелло Єз бакєсон комкоммє Дє цєститємє. Дездемонє ’Фтауис мє деси. Отелло (Эмнлияйєн). Мадє-’мдзиуаргин, уадзє нин нєхе. Рахгєнє дуар, лє)’ує гєсєй къєсєрмє. Ку ’рбацєуа еске, уєд схуфє. Дє куст дин Амонун нє гъєуй — фиццаг хат єй нє кєнис. Эмилия рандєй. Дездемонє Дє цори єз уєргутєбєл лєугєй, Корун, ци ’рцудєй, уой єргом радзорє.. Дє дз}фдтє ’нцє цидєр тєссаг уадау, Дзурдтє нє ’нцє. Отелло Ка дє ду? Дездемонє Дє бинойнаг, Дєуєн, уєдта е ’хєсєн — єнєсайд. Отелло Сфедар кєнай дє дзурдтє ардбахуєрдєй, Е ба дє уод дє сайдєй бабун уа. Нє сайдтай мєн, — уобєл соми ракєнє. Дездемонє Соми кєнун, *ма арв дєр уой зонуй. Отелло Дєу арв хонуй фєливд єма хєтагє. Дездемонє Фєлевун ке? Хєтун ке хєццє? Кєд? Отелло Нє, Дездемонє. Цо! Хуєрзбон! Фесєфє! Дездемонє Єнамонд бон! Кєуис? Кєуис? Цєбєл? Зєгъай: згъєлуй мєн лазєй дє цєстисуг? Фєстємє Кипрмє ке хонунцє дєу, Єнгъєлис уой мє фиди куст, євєдзи? Уєн ес уомєн, гъе, фал єз ку бухсун. — Є къох дєу хєццє мєнбєл дєр ку систа. 248
Отел л о Уадзє ма уа Хуцау мєнмє мєстгун. Ме ’гон сєрбєл є бон єй єридзєгъдун Єнамєндтє, бєллєхтє, ходуйнаг, Єгустєй куд ємбуйон, е зиндони Ухери куд кєнон. Єз иссердзєн Еци зинтєн фєразуни стур хъаурє. Фалє фестє тутєгєнєн хъабагъ, Алке дємє е ’нгулдзєй куд амона, Єма къумтєй сє кир-кир куд цєуа, — Е ’ндєр гъуддаг єй. Фалє ниббухсинє Уомєн дєр єз. Гъе, фал ци ’ссирдта зєрдє Й^йнебєл хуєздєрєй, уонєн сє сєр — е стур хєзна ку фесєфа ме ’гасєй... Мє царди ау, мє тоги тєлфт ка ’ссєй, Еци тєккє рєсогдєр сауєдонє Ламий хузєн хєфсдонє цъимара Куд фестадєй, уой фєууинун... Ме ’Скєнєг!.. Рохс дзенети изєд, нур ба фестє Мастесгути єгъатирдєр зиндони! Дездемонє Мєнбєл цума фиццагау єууєндис... Отелло Куд єууєндун биндзитєбєл — се ’ццєг Сєрди ’нтєфи фидтєбєл ка рєдзєгъдуй. Рєсугъд цєстсаиєн хъамили кєрдєг, Лєги зєрдє ка сєттуй є хуєрздєфєй, Ка дє, ци дє, цємєн рантєстє ду/ Дездемонє Мє фуд ци єй? Зєгъай мин, ци ракодтон? Отелло Уорс тъаффи хузєн уорс уомєн фєддє, Цємєй си ниффинстєуа: «Хєтєг силє». Зєгъон дє фуд, гъєунгти къохєвдулд, Кедєр уєлдай, зєгъон дин, ци ракодтай? Пецау ’ссодздзєй єфсєрмєй мє цєсгон, — Куддєр дзуапп радтон. ’Суомдзєнєн фур илгъєй. Мє хъаурє нєй. Нихгєдта арв є финдз, Єхе нимбарзта мєйє, ’ма и дунгє, Алцємєн батє алкєд ка кєнуй, Е дєр єхе нимєхсуй ходуйнагєй, Ду ба, гацца, нє зонис дєхуєдєг, Ци ракодтай, ци бакодтай, гъеуой? Дездемонє Хуцау уинуй, мєн бафхуєруни барє Дєуєн нєййес. Отел ло Мадта гацца нє дє? Дездемонє Соми кєнун Киристейєй! Є лєги Цєсгон е ’гъдауєй ка даруй сугъдєг,
Цєсти гагуйау ка хезуй є фарнє, Кєд е гацца нєй, уєд нє дєн гацца. Отелло Нє дє гацца? Дездемонє Фєлтау єз рамєлдзєнєн. Отелло Не ’ууєндун. Дездемонє Арв, бавдесє мин мє раст! Отелло Мє фуд — мєхе. Єз ба дє банимадтон Венецийаг гъєунгти сабибєл, Ка ’ссєй уосє Отеллєн. (Гъєрєй.) Кєнгє мадє, Цъумур гъуддєгти гєс, рацо, фєцан. Бацєуй Э м и л и я. Байлєдєрдтє — цєуй дєубєл дзубанди. Фагє *й. Рауадзє ’ндємє мєн. Дє цъухбєл ке хуєцдзєнє, — гъеуой аргъ дин. (Рандєуй.) Эмилия Ци дзоруй а? Єхсийнє, ци кєнис? Єхсийнє, ци кєнис? Дездемонє Цума фуни дєн. Эмилия Ци ’ссонт єй дє хецау? Дездемонє Е ка єй? Эмилия Дє хецау. Дездемонє Дєуєн ка ’й дє хецау? Эмилия Дєуєн ка ’й, е. Дездемонє Нєййес хецау мєнєн ба а дуйнебєл. Ма фєрсє мє, Эмилия. Мє бон Дзорун дєр ’ма кєун дєр ку нєбал єй. Дзуап дин ратдзєй єрмєстдєр цєстисуг, Фал е нєййес. Мє киндздзаг прєстинатєй Бамбєрзє-еу хуссєн. Цо, Ягомє фєдздзорє. Эмилия Куд раййивта! (Раноєй.) Дездемонє Нє дєн єз єндєр аккаг! Уотє мин гъєуй. Фал цєй туххєн, цє?
Цємєй уєхєн єгъатир ’фхуєрд баййафон, Гъе уойбєрцє ци ракодтон уагєр? Єрбаздєхунцє Э м и л и я єма Я г о. Яго Дзурдтай мємє, єхсийнє? Ци хабар єй? Дездемонє Нєй лєдєрун. Лигъз єма хумєтєг Асє адєм сабитємє фєуунцє. Загътайдє мин є уайдзєф фєлмєндєр — Єз дєр нурма є цори сувєллон дєн. Яго Уагєр ци ’рцудєй? Эмилия Ами ку фєцайсє! И мавр имє ци ’взагєй нє дзурдта! Хъахбай, дан, дє. Уєд уомєн ка ниббухсдзєй? Дездемонє Зєгъай, мєнбєл еци ном исбаддзєй? Яго Циуавєр ном? Дездемонє Эмиляйєй нуртєккє Ке фегъустай. Ау, уой аккаг дєн єз? Эмилия Гацца, дан, дє. Не схондзєй є хуєзголи Еци номєй дзипкъахгути фуддєр. Яго Цєй туххєн уєд? Дездемонє Нєй ахєссуй мє сєр. Зонун єрмєст, ке ’фхуєруй мє дзєгъєли. Яго Ма ко. Кєцєй фєззиндтєй фидбилиз? Эмилия Є зонгитє, хєстєгутє, є фиди, Є уосгорти, є райгурєн бєстє Гаццай номбєл баййивта. К)’д нє кєуа? Дездемонє Уотє *й мє нивє. Яго Ходуйнаг ин уєд! Ци ’й а? Дездемонє Зонунцє уой уєлєрвтє. Эмилия Ке ’йбєл кєнуй еу єнаккаг игурд Хахур єхе ниллєг уоди пайдайєн, — Сгъєр уодзєй е. Дєдтун мє сєр лухмє — Ке ’рцєудзєнєй мє дзурд. Сумах — ме ’вдесєн.
Яго Ци дзорис ду? Адєми 1хсєн уєхєн Нєййес. Дездемонє Кєд ес уєхєнттє, сє Хуцау син Хатир кєнєд. Эмилия Ауиндзєнєн хатир! Хатир, хатир тогєй дєнгєл сайтєнттєн! Кєнє син тєрегъєд! Цєй туххєн уой Хонуй гацца? Ка ’ймє цєуй? Кєбєлти? Соми кєнун, цидєр цъамар налат Сєрра кодта и маври є ардудєй! Єрахєссє и куййи тєходуй! Алкємє уєд радтинє цъєхснаг уестє, Єма зукъий тєринє єз нємгє Хорискастєй хорнигулдмє. Яго Банцайє! Эмилия Нємгє! Дєу дєр еу уєхєн фудигурд Сгъєла кодта єма дє ниййардудта, Цума хєтун Отелли хєццє єз. Яго Цєугє, фєлхєрст! Дездемонє Фенхус мин кєнє, Яго. Куд раздєха мєнмє мє лєг, уомєн Иссерє ести мадзал. Цємєн рандєй, Нє зонун уой — соми дин бакєндзєн Уєргутєбєл лєугєй... Отелли уарзтєй Кєд ракодтон еу къахдзєф дєр еуварс, Кєд єривардтон єндєрбєл мє цєстє, Кєд ес, адтєй, ’рцєудзєй рєстєг уєхєн, Отелли мин мє зєрдєй ка истона, Мєнєй бунтон ку рандєуа, уєддєр, Ме ’сєфти гъєр райгъусєд уєд. Фудєнхє Уинун зин єй, гъе, фалє е ’знаггадє Мє цард бастъалдзєй, фал мє уарзт ба — нє. Схєссуй мє зєрдє, дзурд «гацца» фегъосгєй, Єгас дуйней хєзнатєбєл дєр єз Силгоймаги сугъдєг ном нє баййевдзєн. Яго Єрсабур уо. Рєстєг нєй еугєндзон. Политикє, сагъєстє. Нєй є кеми. Дєумє дєр маст хауй. Дездемонє Хуцау зєгъєд.
Яго Мєнбєл єууєндє. Уадиндзи уаст фєссценєй. Єхсєвєри афонє ’й, ’ма хонє Венециаг минєвєртти фингємє. Ма ко. Уодзєй алцидєр хуарз. Дездемонє єма Эмилия рандєнцє. Бацєуй Р о д р и г о. Циййес хабар, Родриго? Р о д р и г о. Мє гъуддаг мин кєдзос зєрдєй ке аразис, е нє зиннуй. Яго. Зєгъєн? Р о д р и г о. Алли бон дєр мєбєл хинєй рацєуис єма мин хєс- сис пайдайєй устурдєр зєран. Фагє фєууяед! Идарддєр уотє нєбал уодзєнєй. Уомєй уєлдай ба єз нєма скарстон мєхемедєг, дєу туххєй нури уєнгє ци фидбилизти бахаудтєн, уони дин ниххатир кєндзєн єви нє. Я г о.Байгъосай мємє. Р о д р и г о. Єгєр берє дємє фегъустон! Дє дзубанди єма гъуд- даг некєми еу кєнунцє. Я г о. Раст нєй, раст нєй. Родриго. Е уотє раст єй, єма мєстадє кєнуй. Ниггаффот дєн єз. Дєуєй Дездемонєн ци хєзнатє єрвистон, уони ємбесєй моладзан силгоймаги дєр фехалєн адтєй. Ду мин дзурдтай, Дезде- монє, дан, дин дє лєвєрттє есуй, єма зєрдє євєруй. Фал нурма нецима фєууидтон. Я г о. Хъєбєр хуарз. Идарддєр. Р о д р и г о. Гъе, гъе, хъєбєр хуарз нєй, уєдта идарддєр дєр неци уодзєнєй. Кумє ма идарддєр? Е єдзєсгомдзинадє ’й. Єрцуд- тєн еу гъудимє: ду дє рємодзєг. Я г о. Хъєбєр хуарз. Р о д р и г о. Загъд дин адтєй: е хъєбєр хуарз нєй! Мє гъаст Дездемонємє хєссун. Мє хєзнатє мин фєстємє ку радта, уєд мєхе суєгъдє кєндзєнєн мє фєндтєй. Фєсмон кєндзєнєн, єма уотемєй бафеддзєн мє тєрегъєдтє. Кєд нє, уєдта син сє аргъ єнєгъєнєй дєр растъегъдзєн дє царєй. Я г о. Фєддє? Родриго. О. Ци загътон, е єнхєстгонд уодзєнєй. Я г о. Єгъа! Мєстгун кєнун дєр ку зонис! Е мє зєрдємє цєуй. Нур мє цєсти фєккадгиндєр дє. Дє къох, Родриго! Ду загътай рєстдзинадє. Єгас рєстдзинадє дєр фєстаг дзурди уєнгє. Фал дєбєл єз куд тухсун, уотє неке батухсдзєй. Родриго. Е некєцєй зиннуй. Я г о. Раст дє уомєй дєр. Нє зиннуй. Ке нє мєбєл єууєндис, уомєй дєр раст дє. Мадта, гъєйдє, єргом дзорєн, Родриго. Мєнє дє нуртєккє кутемєй уинун, кєд єцєгєй дєр уєхєн дє, кєд дємє ес тухє, нифс єма лєгдзийнадє, уєд сє равдесє ахсєви. Кєд уой фєсте єхсєвє Дездемонє дєу нє уа, уєд мє дє бон єй 253
гъєунги нивгєрдун, е ба єндєр хузи рамарун — дєхе куд фєн- дєуа, уотє. Р о д р и г о. Гъо, фал ци кєнун кєнис, уомєн гєнєн ес? Уєдта ести бєрєг гъуддагмє єркєндзєй? Яго. Венеций єнєнгъєл бардзурдмє гєсгє Кассио байахєс- дзєй Отелли бунат. Р о д р и г о. Єцєгєй? Мадта уєд Отелло єма Дездемонє фєс- тємє раздєхдзєнєнцє Венецимє? Я г о. Нє. Отелло цєуй Мавританимє, є хєццє фєлласдзєй Дездемони, ести уєхєн єнєнгъєлєги цау сє ку нє бакъулумпи кєна, уєд. Зєгъєн, Кассиой раеуварс кєнуи. Родриго. Гъома? Я г о. Гъома, є бон куд не суа Отелли бунат байахєссун, уотє є сєр цъєлєгонд ку ’рцєуидє. Р о д р и г о. Єма уой мєнєн кєнун кєнис? Я г о. Гъо, кєд дє дєхе хуарздзинадє фєндуй, уєд. Абони еу цъєх кизги хєццє єхсєвєр кєндзєнєй, єз дєр сємє мєхе байс- дзєн. Ке ’й фєууєлдєр кодтонцє, уой нєма фегъуста. Є размє бабадун дє фєндуй? Уєд єз уотє бакєндзєнєн, єма е сєхемє ранєхстєр уодзєй дууадєс сахаттемєй еу сахати єхсєн, ду ба ’йбєл дєхе ниццєвє. Єз уоми хєстєг уодзєн єма афонєбєл фєз- зиндзєн. Дууемєй ба нин є бон неци ’суодзєй. Дє гъєлєс ци нийтигътай? Гъєунги дин уєхєн хабєрттє радзордзєн, єма ду де ’хєсбєл банимайдзєнє є раеуварс кєнун. Єхсєвєрмє єрєги кє- нун. Цєуєн. Рандєнцє. 3-аг сценє Федари єндєр уат. Бацєунцє Отелло, Лодовико, Дездемонє, Эмилия єма фєсдзєуинттє. Лодовико Корун, єма ма цотє мє фєсте. Отелло Е ба куд єй? Ме ’уєнгтє дєр райвазон. Лодовико Єхсийнє, дєн де стур лєггадєй боз. Хуєрзєхсєвє. Дездемонє Нє кадгин иуазєг дє. Отел л о Мадта цєуєн? О, Дездемонє! Дездемонє Ци? Отелло.Куддєр рандєуєн, уотє ниххуссє. Єз нуртєккє єрбаздєхдзєн. Эмилияй рауадзє. Игъосис, єз куд зєгъун, уотє бакєнє. Отелло, Лодовико єма фєсдзєуинттє рандєнцє. 254
Эмилия Куд єй гъуддаг? Еу минкъий фєффєлмєн єй. Дездемонє Тезгъой фєсте єрбаздєхдзєй мєнмє, Ниххуссє, дан, Эмилияй рауадзє. Эмилия Мєн, дан, рауадзє? Дездемонє Гъо, уотє ’й є загъд. Исесє мин ме’хсєвхуссєн дарєстє, Зєгъє мин хуєрзєхсєвє єма цо. Нур ин є дзурд не ’нхєст кєнун не ’нгъезуй. Эмилия Ку нєй зудтайсє єппундєр фєлтау. Дездемонє Ци дзорис? Нє! Отелли уотє уарзун, Єма мєнєн е ’фхуєрд єма хеваст — Дє хуарзєнхєй, аци цєппєр рафтаує, Бознуг, — єнцє рєвдауни хузєн. Эмилия Куд загътай ду, гъе уотє дин бамбарзтон Єз дє хуссєн. Дездемонє Ку ’рцєуа уєхєн цау, Єма, зєгъгє, рамардтєн дєуєй раздєр, Уєд мє батохє аци прєстинай — Мєрддзаг мин уєд. Эмилия Ниууадзє! Цитє дзорис? Дездемонє Кодта лєггадє мє мадєн Варварє, Е ’мбал Варварєн — ке хєццє хаттєй — Адтєй цъеусєр. Фєйсайдта, ниууагъта єй. Уарзта еу зар — рагон єма єнкъард, Заридє донхєресбєл е е ’рхуни, Уой заргєй рамардєй. Фєстаг рєстєг Мє гъуди нє цох кєнуй донхєресєй. Цума сбаддзєн сєркъолєй єз єма Варвари хузєн низзардзєн. — Тагъддєр. Эмилия Де ’хсєвхуссєн хєдонє? Дездемонє Нє мє гъєуй. Ме ’гънєг дєр мин суєгъдє кєнє ами. Кондєй, уиндєй хайгин єй Лодовико. Эмилия Рєсугъд! Дездемонє Уєдта дзорунмє дєр — дєсни.
Э м и л и я. Венеций єз еу силгоймаг зонун, єма е бєгъєнвадєй фєррастуидє сауєнгє Палестинємє, Лодовикой бунккаг билє- оєл бамбєлуни туххєн. Дездемонє (зарий). Къардеуи билєбєл къотєрти єхсєн Бадтєй цєссугкалгє еу кизгє. Зарєн донхєресбєл, єма ’ймє хєссєн Нє уоди сагъєстє єд гъигє. Єнкъард сауєдонє седзєрєн зардта. Донхєрес, цєстисуг ма калє. Кизгєн є тєрегъєд дормє дєр гъардта. Донхєрес, цєстисуг ма калє. Ани бафснайє. Фєззиндзєй нуртєккє. Цурддєр архайє. (Заруй.) Мє бафхуєрєги... Цидєр си фєууагътон. Хуайунцє дуар. Эмилия Нє, е думгє ’й. Дездемонє (заруй). Е ’фхуєрд рєвдудау єз мє реуи хєссун. Донхєрес, цєстисуг ма калє. Фудгин мєхуєдєг дєн, мє зинбєл бухсун. Донхєрес, цєстисуг ма калє. Зєгъуй ин, ма ко, дан, бампулдзєй дє уинд. Донхєрес, цєстисуг ма калє. Хєтун силти хєццє, ду дєр, дан, хєтє. Донхєрес, цєстисуг ма калє. О, хуарз. Цєун афонє ’й. Хуєрзєхсєвє. Хуєрунцє мє мє цєститє, цума Цєстисуг расайдзєнцє. Эмилия Нур ци дзори? Дездемонє Уотє фегъустон. Лєгтє дессаг єнцє! Эмилия, зєгъай, хєтгутє разиндзєй, Лєгмєцуд ка ’й, уони ’хсєн? Эмилия Разиндзєй. Дездемонє Зєгъєн, дєуєн єгас дуйне дєдтунцє, Уєд уотє бакєнисє? Эмилия Ду ба нє? Дездемонє Еунєг Хуцау уинуй — мє бон не ’суидє.
Эми лия Хуцау мє ку уина, уєд — нє єз дєр, Фал талингє фєсвєди ба цємєннє? Дездемонє Дє лєги фєссайисє? Эмилия Уєхєн аргъбєл? Дуйней мулкбєл? Дессаг єма тємєс! Минкъий фудуагдзийнадє, дан, ракєнє Єма егъау дуйней дєхе бакєнє! Дездемонє Не ’ууєндун єз — не ’суодзєнєй дє бон. Э м и л и я. Хуцауистєн, исуодзєнєй. Мєхуєдєг єрхуссинє, мєхуєдєг фестинє. Ай-гъай, єз уотє нє бакєндзєн еу нецєййаг къохдарєн, батист хъумаци дуує-єртє карсти, цидєр пъолци, дєллаггурє, ходє кенє ба єндєр уєхєн нецитєбєл. Фал єгас дуйней туххєн! Єма махєй уєхєн аргъбєл є лєги сикъатєй ка не ’срєсугъд кєндзєй, уєдта ин є къєхти бунмє єгас дуйне ка нє єргєлдздзєй! Уой туххєн єз зиндонємє дєр арази дєн. Дездемонє Єлгъист фєууон, ку бахуєрон ме ’фсарє Дун-дуйнети хєзнатєбєл дєр, уєд. Э м и л и я. Нєй лєдєрис, єндєра хъапхай гъуддаг дєр дун- дуйней еу хай єй, дун-дуйне ба єгасєй дєр дєхе уидє. Єма еци гъуддаг, ци хузи дє фєндуй, еци хузи равдесун дє бон уидє. Дездемонє Уєхєн фєливд силгоймєгтє нєййес. Эмилия. Минтє, уєдта ма сєбєл бафтаує, цєйбєрцє дє фєндуй, уойбєрцє. Ма тухсє, еци хуарздзийнадєй гъєуаггин не- кєд уодзинан. Лєгти фуд єй, уоститє ке хєтунцє, Лєгтє нє ’нцє гъєддугъ ’ма разєнгард. Кенє сє хъаурє схарзуй єндєртєбєл, Кенє нємунцє, сдзурд сємє нєййес, Сєрраунцє єнєбундор гурусхи, Кенє киндздзєгтєн ’сунцє фєндгєнєг. Уєлитє н’ ан, дзуап ратдзинан мах дєр. Зонєнтє лєгтє, махєн нє фєлдесонд Алцємєй дєр уони хузєн ке єй, Уони хузєн ке ’нкъарєн, ке лєдєрєн. Тауєг кенє адгин ци єй лєгтєн, Е махєн дєр тауєг, е адгин фєууй. Ку ’ййева лєг є уоси єндєроєл, Уєд е ци єй? Ести сосєг ’ссерунмє, Єви є цард раййевунмє бєллуй? 17 Малити Васо 257
Гъема фєууєд. ’Ма мах ба нє фєффєндуй Ести сосєг ’ссерун єма райхалун? Єви нє хъаурє фулдєр єй махєн? Мадта нин уєд уайдзєфтє ма кєнєнтє, — Не ’нєгъдау миути мах уони фєнзєн. Дездемонє Хуєрзєхсєвє. Єз цардмє єндєр цєстєй Кєсун єма уайдзєфтєй нє тєрсун. Рандєнцє. 5-аг АКТ 1-аг сценє Кипр. Гъєунгє. Бацєунще Я г о ’ма Р о д р и г о. Яго Цєгиндзи аууон слєуує. Рацєйцєуй. Исласє целхъ. Дувєндє нє, цєвє. Ма тєрсє. Єз лєудзєн хєсдзєф тегъаууон. Кєми ’й дє нифс? Къартєбєл ’вєрд — нє цард. Рамболдзинан, кенє бунтон фесєфдзиан. Родриго Ма цо, мє гъавд ку фєггуз уа, миййаг. Яго Уодзєн дє цори. Слєуує, — кєми загътон. (Еуварс рацуоєй.) Родриго Марун мє нє фєндуй, фалє гъєуй — Гъе уобєл мє баууєндун кодта Яго. Фєууєд еу лєг минкъийдєр а дуйне. (Цєгиндзи аууон слєудтєй.) Яго Родригой єз нихун раст сункъи хузєн. Сцєттєй. Ка ке нивгєрддзєнєй цума? Ка ’рфєлдєхдзєнєй? Кассио? Родриго? Єви дуує дєр? Е никки хуєздєр. Ку байзайа Родриго, — агордзєнєй, Ци лєвєрттє фєккодта Дездемонєн, Уони фєстємє. Уєн нєййес уомєн. Ку фєййервєза Кассио — єноси Уєд уой амонди стъалумє кєсє Єма уинє дєхе ба нецєййагєй. Нє, нє! Некєд! Никки ба и мавр дєр Еу бони сєри хахур базондзєй. Нє, нє! Нуртєккє рамєла гъєуама. Бацєуй К а с с и о . Родриго Е єй. Мєлєт иссерє, магоса! (Кассиобєл єхе ниццавта.)
Кассио Єз єцєгєйдєр мє мєлєт ’ссирдтайнє, Ку н’ адтайнє федар уартєй єхгєд. Нур ба дєууон бавзарон. (Родрнгой фєццєф кодта.) Родриго Рамардта мє! ууонєй рагєп кодта Я г о, фєстегєй Кассиой къах фєццєф єхе ранимахста. Кассио Єносмє фєссахъат дєн єз. Лєгмард! Лєгмард! (Єрхауй.) Идардєй єрбазиннуй О т е л л о. Отелло Е Кассиой гъєр игъусуй, Мадта є дзурд сєнхєст кєндзєнєй Яго. Родриго Куд єнаккаг дєн! Отелло О, е єй бєлвурд. Кассио Тагъд рохс! Дохтур! Єнхус! Отелло Е. Єнємєнгє! Намуси лєг, ме ’нєсайддєр єрдхуард, Тузмєг мастесєг Яго, дєу фєнздзєн, Дєуау єз дєр уодзєн федар гъуддаги. Дони бабуз, ниммардєй дє хуєзгол. Ду дєр єй єййафдзєнє. Нє фєккеудзєн Дє уиндєй єз. Нихсдзєнєн дє тогєй Дє федиссаг гъуддєгтє єрвонгєй. (Рандєй.) Бацєунцє Лодовико єма Грациано. Кассио Еу уодєгас нєбал ес а зєнхєбєл? Нє хъалагъур, нє ба ’ндєр змєлєг? Ардємє! Тагъд! Грациано Ци бєллєх єрцудайдє? Тєссаг фєдес. Кассио Єнхусмє тагъд! Лодовико Игъоси? Родриго О, цъамар, о!
Лодовико Гъєлєстємє гєсгє Дуує кенє єртє ’нцє. Єнє еске Хєстєг ма цо. Ка ’й зонуй, сє гъєрєй Сайунцє мах къурццєвєнмє талинги. Родриго Єппундєр неке ес? Фєддєн єз тогфедуд! Лодовико Игъоси? Я г о єрбаздєхуй факели хєццє. Грациано Уєртє гєрзефтонг лєг, Єрдєгбєгънєг, єд рохс. Яго Е ке гъєр цєуй? Єнхусмє ка седуй? Кєми ’нцє мєрдтє? Лодовико Нє зонєн мах. Яго Не ’гъосетє? Кассио Ардємє! Єнхус! Корун, Хуцауєй корєгау! Яго Цума е ка ’й? Грациано Отелли поручик єй, — Кєд нє рєдуйун. Лодовико Нє рєдуис, нє. Єй саг лєг. Нє фєттєрсдзєй. Яго Ка гъєр кєнуй? Ести зєгъетє! Кассио Яго, ду? Мєлун. Фенхус кєнє! Кадєр мє барєхуста! Яго Хуцау! Нє лейтенант? Кєми *й лєгмар? Фєллигъдєнцє? Кассио Сє еу, єнгъєлдєн, Мєрдхуст кєнуй, нєбал ’систдзєй. Яго Єз син, Ци гєнгє уа, уой бакєндзєн! Кєми ’нцє? (Лодовико сема Грацианомє.) Сумах ка айтє?
Родриго О, мєлун... Єнхус! Кассио Лєборєг уєртє. Яго Гъєй, цъамар лєгмарєг! (Целхъєй цєвуй Рооригой.) Р о др и г о Сау талєу Яго, смаггєнагє куй! Яго Е ба еске мабал рєхуайай тари! Иннетє ба кєми ’нцє? Мард цума *й горєт. Никкалдєй тог! Уєд сумах ка айтє Фудгєнгутєй хуєрзгєнгути єхсєн? Лодовико Єрбакєсє. Яго Ду ку дє, Лодовико! Лодовико Єз дєн. Яго Хатир. Фал Кассио стъегъгути Цєфєй гъєрзуй. Грациано Куд? Кассио? Яго Куд дє? Кассио Мє къах мин басастонцє. Яго О Хуцау! Тагъд — рохс! Бухсє. Бєттун дє мє хєдонєй. Бацєуй Бианкє. Бианкє Єнхусмє ка седуй? Ци ’рцудєй уєд? Яго Мєнє гъєрзєг. Бианкє О, Кассио, мє дзєццє! Мє Кассио! Мє Кассио — мє уод! Яго Мєнє зундгонд гъєунги хъєбуза дєр. Нє кєнис, гєр, гурусхє некєбєл? Кассио Нє. Грациано Лейтенант, мєнєн нур куд гъулєг єй, Ке уинун дєу уєхєн уавєри, е. Єз ба нурмє дєу агурдтон.
Яго Ескємє Цєф бєттунмє хєцъелє разиндзєй? ’Ссерєн мєрсинтє ’ма ’й хєссєн сєхемє. Бианкє Є зєрдє багъарєй! О, Кассио! Яго Уєллєй, Аци фєлхєрст єй маргути ємвингє. Цєуон, иннє цєф лєги фєууинон. Ардємє рохс! Дессєгтє, ке уинун? Ме ’рдхуард єма ме ’мбєстаг ма разиннєд? Родриго? Фун уинун? Нє, нє, е єй. Грациано Венецийаг Родриго? Яго Єхуєдєг єй. Зонис єй? Грациано Гъо. Яго А, Грациано! Хатир корун, курми хузєн дєи нур, Єма дє змєнст, хєлхъоййи нє базудтон. Грациано Дє уинд мин єхцєуєн єй. Яго Кассио цума Єрискъиттєй. Мєрсинтє нє ку уайдє. Грациано Мард єй Родриго? Яго Гъо. Адтєй євгъау. Мєнє мєрсинтє. Мєрсинтє єрбахєссунцє. О, зинаргъ ємбєлттє, Хєдзарємє *й хєссетє арєхсгай, Єз ба уєдмє дохтури иссердзєнєн. (Бианкєн.) Єхсийнє, маст сили кєнуй зєронд. Ує цори нур ци мард лєууй, ездонтє, Уой хєццє мах єрдхуєрдтє ан. — Зєгъай Ду, Кассио, уе ’хсєн ци ’рцудєй? Кассио Неци. Нє зонун єз аци лєги єппун.
(Бианксен.) Нийвадтє? — Мард хєдзарємє хєссетє. Сабур, ездонтє. — Єй ивад лєгъуз. — Кєсайтє ’ймє, куд тухсуй аци силє. Фур адєргєй є цєститє — бєгъет. Єма нуртєккє базондзйан цидєртє, Євдесуй ин є цєстєнгас є фуд. Дзоруй ихєлди ’фсарє єнє дзоргєй. Бацєуй Эмилия. Эмилия Ци ’рцудєй, Яго, ци бєллєх, ци фуд? Яго Родриго Кассиомє балєбурдта, Фал єй е ’мбєлттє фєууагътонцє, ’ма Єхуєдєг — мард, єй Кассио ба цєф. Эмилия Ах, Кассио, мєгур! Мєгур Родриго! Яго Уєртє еци гириззаги уинис? Ду Кассиой лємбунєг бафєрсдзєнє, Кєми кодтонцє ай хєццє ’хсєвєр. (Бианкємє.) Резис? Бианкє Кодта ’хсєвєр мє хєццє, Фалє резгє єппундєр нє кєнун. Яго Кодта, зєгъис? Гъєуй дє бауорамун. Эмилия Єдзєсгом гириззаг! Бианкє Нє дєн єз гириззаг, Єз дєр мєнє дєу хузєн силгоймаг дєн. Ду ба хъуєдат кєнис. Эмилия Хєтєг налат! Яго Цєуєн, ємбєлттє, Кассиой уавєрмє Єркєсєн лємбунєг. (Бианкємє.) Ду дєр рацо, Гъуддаги нє гъєудзєнє євдесєнєн. Эмилия, бєлєу, федармє тагъд тєхє, Радзорє син аци ’хсєви хабєрттє. (Еуварсмє.) Размє! Абони ’хсєвє мєн кенє Уєлиау ’сесдзєй, кенє мє бун кєндзєнєй. 263
2-аг сценсе Федари медєг — хуссєнуат. Дездемонє — хуссєни. Цирагъ цєфсуй. Бацєуй О т е л л о. Отелло Ме ’хєс уотє ’й. Уотєй ’й ме ’хєс. Є фуд Зєгъун гъєрєй ’фсєрми кєнун ує цори, Кизгон сугъдєг єстъалутє. Фесєфєд Е ’гъєстє дєр. Нє никкєлдзєнєй тог, — Уорс ка ’й метау, лигъздєр ба алебастрєй, Нє бандзєвдзєй еци бауєрбєл кард. Фал рамєлдзєй. Є хєццє ба е ’гадє. Єрхуссун кєнон рохс. Фиццаг цирагъ, Уєдта уой дєр. Фєсмон мємє ку ’рцєуа Рохси хустбєл — ’ссодздзєн єй нєуєгєй. Фал дєу, тєккє дессагдєр уодєгас рохс, Тєккє зинаргъдєр, стєн хєзнай тємєн, Ку рахуссун кєнон, уєд а дуйнебєл Нє разиндзєнєй Прометей, цємєй Дєу ’ссодза, нєуєгєй куд дє, уотє. Тунд деденєг гъєуама бахускъє уа. Къотєрбєл ба рєсугъд дє, имонау! (Ба кєнуй Дездемонєн.) Дє уолєфт куд кєдзос єй! Карз тєрхон дєр Фемир уидє дє дессаги уиндєй. Еу хат, еу хат ма. Дє фєсмєлєт Байзайє атемєй. Ниххорх дє кєндзєн єз Єма ссєрра уодзєн. Фєстаг хат ма, фєстаг хат. Нє кодтан ахуєн батє некєддєр. Кєугєй марун. Уотє фєккєуй арв дєр, Ку рахєссуй ескємєн карз тєрхон. Райгъал єй. Дездемонє Е ду дє, Отелло? Отелло Гъо, Дездемонє. Дездемонє Цємєннє хуссис? Отелло Скувтай хуссуни размє, Дездемонє? Дездемонє Ай-гъай, зєрддаг. Отелло Кєд ма ести уєхєн Фудгєндє ес, ке туххєн не скувтайсє, Уєд сковє тагъд. Дездемонє Ци зєгъис ду уомєй?
Отелло Тагъддєр ковє. Гъигє дє нє бадардзєн. Лєудзєн дє цори. Бахезєд Хуцау Дє уод єдзєттєй барветун мєрдтємє. Дездемонє Ци дзорис е? Мєн маруни туххєн? Отел ло Дєу маруни. Дездемонє Хуцау, хатир бакєнє! Отелло Амменє уєд! Дездемонє Еци дзурдти фєсте Мєн, єууєндун, нєбал бабун кєндзєнє. Отелло Гм! Дездемонє Фал тєрсун. Тєссаг дє агъудау, Дє уозгалдєй, дє цєстити дзагъолтєй, Єма кєд дєн дє цори єназун, Уєддєр тєрсун. Отелло Дє фудтє єримисє. Дездемонє Дєу ке уарзун, мє еунєг фуд е єй. Отелло Уой туххєн рамєлдзєнє. Дездемонє Ке дє уарзун, Уой туххєй мє куд мари? Євеллон! Цємєн ’хсинис катайгєнгє дє билтє? Фидбилизи нисан, фал єй єппун, Єппун мєхердємє не ’нкъарун. Отелло Банцайє! Дездемонє Гъо, банцадтєн. Фал ци ’рцудєй? Отелло Ду Кассиойєн къохмєрзєн равардтай — Мє уосгори лєвар. Дездемонє Нє зєгъис раст. Нє равардтон. Єхе дєр ин бафєрсє. Соми кєнун. Отелло Єнцад! Дєхе хезє! Мєнгардєй ма бацо мєрдтємє. Мєнє Дє кирє — дє хуссєн.
Дездемонє Алкємєн дєр ескєд Уодзєй кирє. Отелло Нє, ду нур рамєлдзєнє. Дє тєрегъєдтє ’сесє ковунєй. Ку дзорай раст — єнцондєрєй мєлдзєнє, Уодзєй зиндєр мєнєн ба дє марун. Дездемонє О стур Хуцау, тєрегъєд мин бакєнє! Отелло Амменє уєд! Дездемонє Ду дєр мин тєрегъєд Бакєнє. Єз дє цори зулунгин Єппундєр нецємєй дєн. Кассио ба, Єгъдау цєйбєрцє амонуй, уомєй Мє зєрдємє хєстєгдєр некєд адтєй. Отелло Къохмєрзєн ин є къохи фєууидтон. Фестун кєндзєнєй дор мєн дє мєнгєттє, Дє тєрегъєди федуни мард ба Уодзєй сидивд гириззаги рамардау. Дездемонє Уєд єй, мадта, ескєми иссирдтайдє, Къохмєрзєн ин некєд равардтон єз. Бафєрсє ’й, раст дин зєгъдзєнєй. Отелло Загъта мин. Дездемонє Ци? Отелло Е дє хєццє ке адтєй ємуод. Дездемонє Уой Кассио загъта? Отелло Гъо. Дездемонє Не ’ууєндун! Дуккаг хат нєбал зєгъдзєй. Отелло О, нєбал. Фегомуг єй єносмє. Байархайдта Сугъдєгуод Яго. Дездемонє Єз цємєй тарстєн, Єрцудєй е. Куд? Кассио мард єй? Отелло Є сєрбєл цал гъуни ес, гъеуал царди Адтайдє ин — рамардайдє уєддєр.
Дездемонє Хахур ибєл бакиндєй євуд уогєй! Ме ’сєфт! Отелло Куд неуис, єдзєсгом, уобєл Мє цори ду? Дездемонє Фєссорє мє идардмє, Маргє ба нє! Отелло Рамєлє, сайєгой! Дездемонє Цєрун ма мє бауадзє еунєг ’хсєвє! Отелло Єндеуис ма? Дездемонє Сахати ’рдєг єрмєст! Отелло Байрєги єй. Лух єй гъуддаг. Дездемонє Еу минут! Ковун ма мє бауадзє! Отелло Фєцєй рєстєг. (Хорх сей кєнуй.) Эмилия (фєссценєй). Бауадзє мє, инєлар! Ба-мє уадзє! Отелло Фєсдуар унєр. Цєруй ма! Єгас ма єй? Лєгмар дєн єз, фал мин зєрдє ба ес, Берє уодхар кєнун дє нє бауадздзєн. Уотє. Уотє. (Кардєй сей цєвуй.) Эмилия (фєссценєй). Бауадзє мє, инєлар, ба-мє уадзє! Отелло Ка дє? Эмилия (фєссценєй). Еу дзурд, еунєг дзурд, инєлар! Отелло Эмилия? Кєд Кассиой мєлєти Хабар ’рбахаста? О, цєун. Барєн. Фестьєлф-фестъєлф нєбал кєнуй є гурє. Цєйдєр сир-сир. Куд сабур єй дуйне. Єнєзмєлгєй хуссуй нур сау ингєнау. Эмилияй ’рбауадзон єви нє? Базмалдєй, мєнмє гєсгє. Нє. Цєстєбєл Рагъазта е. Не ’рбауадзун — хуєздєр. Ку ’рбахеза, — комкоммє бацєудзєнєй Мє уосємє. Уосє? Ци єй уосє?
Мєнєн уосє нєбал ес а дуйнебєл. Ахуєн рєстєг н’ адтєй некєд нурмє! Хори цума хорхуартє бахуардтонцє, Фесавдєй мєйє, зєнхє — сау ингєн, Телуй єхе єгас дуйне фур тєссєй. Эмилия (фєссценєй). Бауадзє мє, корун ди, инєлар, Цидєр хабар зєгъунмє євєстиат! Отелло Эмилия? Фєддєн єй мєрдиронх. Цєун, цєун. Є хуссєн ин бамбєрзон. (Дуар байгон кєнуй.) Табуафси, єрбахезє. Эмилия бацєуй. Эмилия Инєлар, Лєгмард — гъєунги. Отелло Уєн нєййес уомєн. Кєд адтєй е? Эмилия Єрєги, инєлар. Отелло Мєйи азар. Зєнхємє єгєр хєстєг Єрцєй, єма адємєн фєццудєй Сє сєризунд. Эмилия Венецийаг Родриго Унги фєммардєй Кассиой къохєй. Отелло Родриго фєммардєй? Уєд Кассио 6а? Эмилия Е ба нєй мард. Отелло Дзєгъєли тогниккалд! Дездемонє Єназумєй, євудєй рамардтонцє! Эмилия Ке гъєр цєуй? Отелло ’Ма еске гъєр кєнуй? Эмилия Єхсийни гъєлєс! О, мєнє сау фудтє! Єнхусмє тагъд! Фенхус кєнтє! Тагъддєр! Ести зєгъє, ци кєнис, Дездемонє? Дездемонє Єнанхосєй мєлун. Эми л ия Дє марєг ка ’й?
Дездемонє Неке. Мєхуєдєг. Ма ’ймисєд-еу єд гегє Отелло мєн. Єнєнез уо. Хуєрзоон. (Рамєлуй.) Отелло Ци ’рцудайдє? Эмил ия Сау сосєг — сау мєйдарау. Отелло Фегъустай ду, неке, зєгъгє, загъта. Эмилия Єхсийнє єцєгєйдєр уотє загъта. Отелло Содздзєй мадта зиндони мєнгєдзорєг. Марєг єз дєн. Эмилия Цєйбєрцє дєлуймон дє, Уойбєрцє єй єхсийнє изєддєр. Отелло Хаттєй, мєн ба сайдта сайєги. Эмилия Хахур кєнис, сайис ду дєхуєдєг! Отелло Цардєй, донау єдзох єхе фєлевгє. Эмилия Тєвдє дє ду, єрра дє цъєх циренау. Гъєуай кодта е ’ууєнкє изєдау. Отелло Є уарзон — Кассио. Дє лєги дєр бафєрсє. Єгєр бєрєг ку н ’адтайдє є фуд, Мє бон не ’ссайдє гъеуєд є рамарун. Адтайдє мин зиндонє дєр уєлдзєн, Кєд бастъалдтон євуд уоди. Гъуддєгтє Сбєрєг кодта дє лєг. Эмилия Мє лєг? Отелло Дє лєг. Эмилия Загъта дин — Дездемонє хєтгє кодта? Отелло Гъо. Кассиой хєццє. Єндєра уой Нє баййивтайнє хризолит дуйнебєл, Ку н* адтайдє фєливд. Эмилия Мє лєг? Отелло Дє лєг. Байгон мин кодта мє цєститє Яго — 269
Єгъдау єма бєрзонд иамуси лєг, Цъумурдзинади знаг. Эмилия Мє лєг? Отелло Цал хатти Фєлхат кєнон еци еу дзурд? Дє лєг! Эмилия Ах, сау цъифє фєххудтєй сугъдєг уарзтбєл! Хєтуй, зєгъгє, фегъустай мє лєгєй? Отелло Ци дзорун, уой єппундєр нє лєдєрис? Є фєлдемєн ин хормє ракалдта Дє лєг, ме ’рдхуард, єууєнки федог Яго. Эмилия Кєд тогтє нє имисис мє лєгбєл, Гъеуєд е ’лгъаг цъумур уод листєг карстєй Єносєй-’носмє цъифи ємбуйєд. Е єй мєнгард! Куд уарзта дє єхсийнє, Худта дє уоди гага. Отел ло Ха-ха-ха! Эмилия Гъема ходє. Гириз кєнє, рєстгєнєг. Куд нє зудтай дє уосєн аргъ кєнун, Рєстдзийнадє дєр уотє нє лєдєрис. Отелло Дє цъух бахгєнє. Эмилия Ци *й мєнєн де ’взист? Ци бакодтай, уой бєллєхєй ци ’взарун, Уомєй фуддєр ци скєндзєнє мєнєн? Гъєла! Сєртєг! Дорау дє єнєнкъарєн! Дє целхъ мин ци ’й? Дєс хатти мє марє, Уєддєр, ци дє, равдесдзєн уой. Ардємє! Є уоси мавр рамардта! Тагъддєр! Лєгмард, хуарз адєм! Тагъд єнхус! Ардємє! Бацєунцє Монтано, Грациано, Яго єма иннетє. Монтано Ци ’рцудєй, инєлар? Эмилия Фєззиндтє ду Й’ афони, Яго. Кадєр цємєн кєнуй Лєгмард де ’фсонє? ’Ма куд бухсис уой? Грациано Ци ’рцудєй? Эмилия Яго, кєд дєхе лєг хонис, Уєд дзуап радтє сау хахурєн лєгау.
Мєн* а зєгъуй, ду адтє є цъуххєссєг, Дзурдтай, хєтуй, дан, Дездемонє. Нє, Уєхєн хъилма не ’рхєсдзєнє дє сєрмє. Нихкъуєрд радтє хахургєнєгєн нур. Яго Ци гъуди кодтон, єз єрмєст уой загътон. Сбєрєг кодта гъуддєгтє єхуєдєг. Эмилия Загътай ин, Дездемонє ’й ке фєлевуй? Яго Загътон. Эмилия Кєрєй-кєронмє е мєнгє *й. Єргом мєнгє — Хуцауєй дєр нє тарстє! Ду Кассиой хуєзголєй Дездемонєн Ку сивардтай, нє кодтай уєд гириз? Яго Гъо, Кассио. Дє цъухтєбєл фєххуєцє! Эмилия Нє фєххуєцдзєн. Єй раст дзорун ме ’хєс. Хуссуй мардєй є хуссєни ме ’хсийнє. Монтано єма Грациано О стур Хуцау! Эмилия Дєу даує ’й рамардта. Отелло Къехєй ма лєууетє, е рєстдзинадє ’й. Грациано Єбуалгъдєр рєстдзинадє! Монтано О, фудфун! Эмилия Єнаккаг цъамар миує! Мєн еу гъуди Цъасє кєнуй єдзохдєр бурєуау. Имисун *ма имисун єз еу цидєр. Єнєбєрєг єбуалгъ фудєй тарстєн. Нур ба рцудєй. Цєрун мє нєбал фєндуй. Яго Бунтон сагъудтє? Цо, нєхемє цо! Э м и л и я Хуарз адєм, куд кєсетє? Игъосинє Мє лєгмє єз, нуртєккє ба — нєбал. Зєгъдзєн алцидєр. Ка ’й зонуй, нєхемє Нєбал раздєхдзєн, Яго, некєдбал. Отелло О! О! О! О! (Хуссєнбєл єрхаудтєй.) Эмил ия Унєргъє, дєхе хуайгє. Аци дуйней сугъдєгдєр ци адтєй, Рамардтай уой.
Отелло (исистгєй). Сайдта мє, хєтгє кодта. — Фидинсувєр? Нєбал дє базудтон. Дє хуєрифурт мардєй лєууй дє цори. Ниххорх єй кодтон єз. ’Ма мєхуєдєг Зонун, цєйбєрцє єверхъау дєн. Грациано Мє мєгур Дездемонє! Хуарз єма Дє фидє рамардєй. Лєгмє ке ’рцудтє, Циртмє ’й барвиста е. Єндєра нур Хуцауи ном фуддзурдтєй иссирдтайдє, Аци євеллон цаутє фєууингєй, Єма є уод равардтайдє зиндонєн. Отелло Мєлєтдзаг тарф єрхун! Нєййес кєсєн! Фал Яго базудта, — мин хатти Кассио Фєцєй є хєццє. Басастєй уобєл Лейтенант єхуєдєг дєр. Фєууидтон ин Мє къохмєрзєн є къохти мєхуєдєг. Мє мадєн уой саккаг кодта мє фидє, Фєдзахста єй мє мадє ба мєнбєл. Эмилия О, ’рвон тухтє! Яго Банцайє, нє игъосис? Эмилия Нє банцайдзєн. Кєронмє зєгъдзєнєн. Уодзєй мє дзурд думги хузєн хебарє. Нєдєр мє сирд, нєдєр ба адєймаг, — Мєн нецибал бауорамдзєй зєнхєбєл! Яго Дєхе ’рлєдєрє. Цо! Эмилия Нє, нє цєун! Яго єй гъавуй барєхуайунмє. Грациано Силгоймагмє кард ’сесун ходуйнаг єй! Эмилия Афтедсєр мавр, єз къохмєрзєн ’ссирдтон Пъолбєл ’ма ’й Ягомє бавдистон. Курдта ми е, цємєй єй радавон, Єма єваст є сау фєндє сєнхєст єй. Яго Банцайє, єдзєсгом! Эмилия Ду ба ’нгъалдтай, Цума ин єй равардта Дездемонє. ’Ссирдтон єй єз, ма ’й Яго ба райста.
Яго Сайис, илгъаг! Эмилия Ци дзорун єз, ездєнттє, Уоми мєнгє еу морє дєр нєййес. Хъєрєу сайтан! Уогє, дєуєн, гъєлайєн Кустаг ци ес уєхєн уоси хєццє? Отелло Куд бухсуй арв? Фєркитє куд нє хауй? Ахуєн цъамар нє райгурдєй мадєй! Отелло Ягой барєхуайунмє гъавуй, фал ин Монтано є кард байста. Яго рамаруй Эмилияй єма фєлледзуй. Грациано Є уоси рамардта! Мєцуй є тоги. Эмилия Байвєретє... єхсийни фарсмє мєн... Грациано Раймардта ’ма ледзєг фєцєй хєлхъоййи. Монтано Цъамардєрти фуддєр! Мєнє дин целхъ — Ке байстон маврєй, - ’ма лєуує къєсєрмє, Гъєуай кєнє. Ку багъєуа марун, Гъе уєддєр єй єндємє ма рауадзє. Єз ба тєхун лєгмарєн є фєдбєл. Рандєнцє сегас дєр, Отелло ’ма Эмилияйєй фєстємє. Отелло Єрсабур дєн. Нуртєккє дзидзидай дєр Мєнєн мє гєрзтє байсидє тухєй. Гъе, фал намус ка ’ссердзєй, раст нє уогєй? Рєстдзинади исєфт — дуйней исєфт. Эмилия Гъе уомєн зардта ’хсийнє донхєресбєл! Єз дєр мєлун еци зари хєццє. Єз дєр хєрес-донхєресбєл разардзєн. Тогєйдзаг мавр, кєдзос адтєй, кєдзос. Уарзта дє, о, єгъатир мавр, єхсийнє. Соми кєнун мє уодєй — раст дзорун, Єма мєлун, мєлун єз гъе уотемєй. (Рамардсей.) Отелло Адтєй ма уати єндєр целхъ нимєхст. Єрцудєй е єхсист ехдони. Мєнє эй. Фидинсувєр, рауадзє мє. Цєуон. Грациано (фєссценєй). Ма бавзарє, зинаргъ дин исистдзєнєй. 18 Малити Васо 273
Отелло Мадта рацо, зєгъон дин єз еу хабар, Кенє ба мєн єнєгєрзтєй дєр дуар Нє бауорамдзєй. Грациано Гъо, гъєйдє, ци зєгъис? Отел л о Мєнє уинис, нє дєн єз єнєгарз, Аци целхъ єй, салдєтти къохти гъєстє Кєбєлдєр ес, гъе уонєн сє хуєздєр. Сумахєй е берє стурдєр цєлхдортє Дєрєн кодта, фєндаг мин къєрт кодта, Сау гъєдау-еу ку ’ртумугъ єнцє знєгтє. Єнеу мєхе ци стаун. Нур ци дєн? Є нивє неке кєрдуй єхе къохєй. Ес мємє целхъ, фалє тєссаг нє дєн. Ци адтєй мин бавзаруйнаг — бавзурстон. Ци ласис ми тєссєй дєхе еуварс? Отелли над рахгєнє гъємпи халєй, Єма ’рлєудзєй. Кумє цєуа? Цємєн? Минкъий кизгє, єнамонд єй де стъалу! Єхсєггагєй фєлорсдєр — дє цєсгон. Тєрегъєдтє федєн рєстєг ку ’рцєуа, Уєд мєн дє еунєг аци цєстєнгас Фехсдзєнєй арвєй арт єма хъуєцємє. Ниууазал дє ехау. Дєу ка зудта, ’Рмєст е зудта, ци єй сугъдєг федауцє. Нєметє мє, сайтєнттє, єхситєй, Соретє мє е ’рвон уиндєй идардмє! ’Ртаетє мєн тад зинги єнєбун Цъєх цирен уадзєг хъуми! Дездемонє! Мард єй! О! О! О! О! Бацєунцє Лодовико єма иннет є. Кассиой єрбахєссунцє мєрсинтєбєл, єрбакєнунцє Ягой ахєстєй. Лодовико Еци мєгур єнахъєл лєг кєми *й? Отелло К’ адтєй Отелло, е? Лєууй дє цори. Лодовико Кєми ’й хелагє? Ракєнетє ’й тагъд. Отелло Нє ’йбєл уинун сєфтєг. Єви аргъєутти Єримистонцє уой? Кєд єй сайтан, Уєд ин кардєй мєлєн фєткє нєййес. (Фєццсеф кєнуй Ягой.) Лодовико Байсетє ин є кард!
Яго Мєн фєццєф кодта, Фал дєн єгас. Отелло Уобєл ба нє тухсун. Кєнє уодхар. Мєлун дин амонд уидє. Лодовико Кадгин єма бєгъатєр лєг Отелло Иссєй цъамар налатєн є гъазєн. Ци схундєуа нур дєу? Отелло Куд дє фєндуй. Рєстзєрдє марєг... Нє истон мє маст. Ци кодтон, уой мє кадє гъєуайгєнгєй Кодтон. Лодовико Зонун. Аци лєгифидхуар Алцидєр радзурдта. Гъавтай марунмє Ду Кассиой дєр? Отелло Гъо. Кассио Цєй туххєн уєд? Отелло Хатир корун. Уинун єз, куд рєдудтєн. Фал ма аци сайтани бафєрсон: Мє уод єма мє бауєр є талєуєй Ку ’рахєста, уєд уомєй ци мулдта? Яго Загътон алцидєр. Дзуап ми ма агорє. Уодзєй мє цъух єхгєд. Лодовико Фєстаг сахат Ковунмє дєр? Грациано Мах дин єй гъезємарєй Байгон кєндзиан. Отелло Гъе, уотє. Лодовико Инєлар, Базонє нур хабєрттє бєлвурддєрєй. Родригой дзиппи Ягой финст ’ссирдтан. Е ардудта Родригой Кассиобєл, Цємєй єй рамара. Отелло Єлгъист цъамар! Кассио Ай зєнхє куд хєссуй?
Лодови ко Єндєр финстєг. Финсуй Родриго, нє рамардзєн лєг, Мєхе еуварс кєнун, дан, сау гъуддєгтєй, — Ке кєнун кодта Яго є хийнєй. Финстєг єрвист не ’рцудєй. Цєстфєлевєг Родригой марг євзагєй єрсаста. Отелло Фал, Кассио, зєгъай мин, куд бахаудтєй Дє къохтємє мє уоси къохмєрзєн? Кассио ’Ссирдтон еци къохмєрзєн мє фатери, Уой фєсте ба мин Яго басастєй, Къохмєрзєн е ке ’рбагєлста мє уатмє, Цємєй єй ду мє къохи фєууинай. Отелло Гъєла дєн єз! Гъєла дєн єз! Кассио Финстєги Родриго ’фхуєруй Ягой, мєнбєл єй Ке сардудта, стур хилє ке рауадєй. Уєд мє систонцє мє кустєй. Нур ба Усми бєрцє Родриго єрискъиттєй, Єма загъта мєлгє-мєлун: уой дєр Рамардта Яго. Берє *й фєййахъилдта, Фєстагмє ба ’й ниррєхуста кардєй. Лодовико Ниууадзє а хєдзарє ’ма нє хєццє Цєугєй дєуєн, Отелло. Дє кустєй Ист дє. Дє бєсти Кипри хецауеуєг Нурєй фєстємє Кассио кєндзєй. Мєн* амєн ба — сайтєнтти цагъайрагєн — Єрцєудзєй хаст тєккє карздєр тєрхон, Ци ’рахєсса лєги зунд фуддєр фудєн, Уодхар кєндзєй, мєлгє ба нє кєндзєй. Ахєст дє ду, Отелло, уєди уєнгє, Цалинмє дин нє фегъоса сенат Дє фудраконд. Ахєстити ракєнтє. Отелло Фиццаг бал мє еу дзурд зєгъун бауадзє, Уєдта цєудзйан. Венецийєн кодтон Лєггадє. Е зунд єй, єма уобєл Дзурд нє цєуй. Ес мємє курдиадє: Аци євеллон хабєртти туххєн Сенатмє ку финсай, уєд мєн бавдесє, Ци дєн, уомєй. Хуарєнєн є бєзгин Є тєнєгау нє бєззуй єцєг хузєн. Зєгъдзєнє син, еци лєг ке уарзта Єнєбєрцє, сєрзелуни уєнгити, Гурусхє нє, — е ’нкъарєнти бурдєн
Уой сагъуйун кодта. Адтєй гъєддаг лєг, Єхе къохєй ка нинтъухта хєзна, Хєзна, к* адтєй е ’гас бєстєй хъазардєр. Нє зудта е є царди цєстисуг, Нур ба тєдзунцє ставд сугтє цєститєй, Аравийаг бєлєстє ма уотє Фєттадзунцє хуасєн бєзгє цъидагъє. Мє загъдмє ма бафтаудзєнє: еу хат Надта туркаг Алеппи венецйаги Єма ’лгъиста сенат. Єз бацудтєн, Є хорх сунєтгонд куййєн райахєстон, Єма си кард мєн’ атє ниссагътон. (Єхе рарєхуста.) Лодовико Єбуалгъ кєрон. Грациано Нєбал дєн дзорунгъон. Отелло Дєуєн хуєрзбони баи хєццє єз Райстон дє цард, мєлун нур мєхуєдєг дєр Бакомє мин, корун ди, мє фєстаг ба. (Єрхауй хуссєноєл сема рамєлуй.) Лодовико (Ягомє). Спартайнаг куй, бєстисєфти бурдєн, Єстонг дзаман, талєу ци нцє дє цори? Куд уорамуй єбуалгъ уаргъ а хуссєн? Е дє куст єй. Кєсун сємє ке бон єй! Ниссємбєрзетє. А хєдзарєн нур Уєдта є мулкєн, маврєй ка байзадєй, Хецау дє, Грациано, куд хеуон. (Кассиомє.) Цитгин хецау, дєттун дин єз дє къохмє Фудгєнєги. Рахєссє ин тєрхон, Ци бакодта, еци фудти ємуєзє. Мєн ба хонуй Венецимє мє над, Цємєй фегъоса сау хабар сенат. Рандєнцє.
Вильям ШЕКСПИР ГАМАЕТ, ДАНИАГ ПРИНЦ АРХАЙДЖЫТЄ: Клавдий — Данийы къарол. Г а м л е т — раздєры къаролы фырт, ныры къаролы єфсымєры фырт. Полоний — галуаны гофмейстер. Горацио — Гамлеты ємбал. Л а э р т — Полонийы фырт. Вольтиманд Корнелий 1 Розенкранц \ галуанмє хєстєглєуд адєм Гильденстерн ) Озрик Уєзданлєг. Сауджын. Марцелл } афицертє Бернардо } Франциско — салдат Рейнальдо — Полонийы фєсдзєуин. А к т е р т є. Дыуує ингєнкъахєджы. Фортинбрас — норвегаг принц. К а п и т а н. Англисаг минєвєрттє. Гертрудє — даниаг королевє, Гамлеты мад. О ф е л и я — Полонийы чызг. Лордтє, уєздан сылгоймєгтє, афицертє, салдєттє, матростє, хабархєсджытє ємє фєсдзєуинтє. Архайд цєуы Эльсиноры.
1-аг АКТ Фыццаг сценсе Эльсииор. Галуаиы раз фєз. Ємбисєхсєв. Франциско лєууы йє посты. Сахат цєгъды дыууадєс. Францискомє бацєуы Б е р н а р д о. Бернардо Чи дє? Франциско Нє, дєхєдєг чи дє? Ратт уал дзуапп. Бернардо Єгас цєуєд къарол! Франциско Бернардо? Бернардо Єз. Франциско Лєг дє дє дзырдєн — афоныл фєзындтє. Бернардо Цєгъды дыууадєс, ацу, схуысс, Франциско. Франциско Кєй мє раивтай — бузныг. Тынг ныргъєвстєн, Мє зєрдє ’нкъард у. Бернардо Хъалагъур куыд у? Франциско Мыстау у сабыр. Бернардо Цєй, уєдє, хєрзєхсєв. Куы фембєлай Горацио ’мє Марцеллыл, Уєд сє фєтагъд кєн, — раивой мєн дєр. Франциско Фєлєуу, кєд уыдон сты сєхєдєг. Гъей, чи стут? Єрбацєуынц Г о р а ц и о ємє М а р ц е л л. Г о р а ц и о Бєсты фырттє. Марцелл Фєсдзєуинтє къаролєн. Франциско Хєрзбон. М а р ц е л л Фєндараст, ме ’рдхорды зєронд. Дєу чи раивта? Франциско Посты ис Бернардо. Хєрзєхсєв. (Ацєуы.) М а р ц е л л Гъей, Бернардо! 279
Бернардо О, зєгъ-ма, Гораций ам ис? Го р а ц и о Ме ’мбис цыма ам ис. Бернардо Салам, Гораций; де ’хсєв хорз, Марцелл. М а р ц е л л Фєзынд та уыцы диссаджы фєлдисонд? Бернардо Нырма нєма. М а р ц е л л Горацио нымайы, Цыма нє цєстыл ахъазы цыдєр, Єцєгєй ’ндєрг дыуує хатты кєй федтам, Уый хоны мєнг, ємє йын загътон єз, — Куыд лєууа немє хъахъхъєнєгєй ахсєв, Ємє єндєрг куы фєзына, гъеуєд Уадз йемє дзурєд, базонєд хъуыддєгтє. Г о р а ц и о Фєзындзєн уєм, уєдє! Бернардо Єрбадєм, цєй, Сты фидєрттау єхгєд дєуєн дє хъустє, Фєлє бар ратт — ныббырса сєм нє уац, Цы федтам, ууыл. Г о р а ц и о. Уєдє єз єрбадон, Цєй, байхъусєм, цы нын зєгъдзєн Бернардо. Бернардо Єндєрєхсєв, гъе, уалє уыцы стъалы, Йє тємєнтє кєм калы арвыл ныр, Гъеуым куы ссыгъд, уєд иу сахат ныццагъта, Марцеллимє єз... Бацєуы Є н д є р г. М а р ц е л л Єнцад! Фєзынд та уєртє, уєртє, кєс! Бернардо Йє цыд — нє рухсыбадинаг къаролау. М а р ц е л л Ды фендджын дє, Гораций, сдзур єм исты. Бернардо Куыд уєм кєсы, нє къаролы хуызєн нєу? Го р а ц и о Куыд ма вєййы! Мє удыл тас єфтауы. Бернардо Уый фарстмє кєсы ’нхъєлмє. М а р ц е л л Фєрс, Гораций!
Го р а ц и о Єхсєвдзу, чи дє, чи радта дєуєн, Ингєны хуыссєг даниаг паддзахы Єнаипп хуызы бацєуыны бар? О, ратт мын дзуапп, — фєтєрс уєлєрвтєй! М а р ц е л л Цєуылдєр нєм фєхєрам. Бернардо Иуварс ацыд. Го р а ц и о Єрлєуу! Дзуапп ратт!Мє дзырдєн аргъ ыскєн! Єндєрг ацєуы. М а р ц е л л Нє бафєндыд єй дзурын ємє ацыд. Бернардо Цы ма зєгъыс, Гораций? Мауал риз тєссєй. Нє сєнтты равзєрд, ныр цы федтай, уый? Дє хъуыды зєгъ. Г о р а ц и о Хуыцауєй ард хєрын: Нє баууєндин, фєлє мєхєдєг федтон. М а р ц е л л Къаролы хуызєн тынг у! Го р а ц и о Ды куыд дє Дєхи хуызєн, раст афтє. Стєй йє уєлє, — Норвегагимє тохы йыл цы уыд, Ныр дєр гъеуыцы згъєр єфсєддон дарєс. Цъєх ихыл Польшєйє ’рвыст лєгтєн Куы сфєлдєхта сє дзоныгъ, уєд куыд уыди, — Ныр дєр уыд ахєм тар ємє тызмєг. М а р ц е л л Раст ацафон дыуує хатты нє рєзты Єрцєйцыд дысон, раздєрау — сєрбєрзонд. Г о р а ц и о Нєу ацы сусєг бамбарын мє бон, Дзєгъєлы нєм кєй нє фєзынд, уый зонын: Нє паддзахадыл скєндзєни фыдбон. М а р ц е л л Фєлєуут. Сбадєм. Чи зєгъдзєн мєнєн, Хъалагъуртєн цємєн фєкарздєр се ’гъдау? — Фєндон змєлєн нєй адємєн єхсєв. Цємєн удынц сармадзантє кєныныл, Цємєн ласынц фєсарєнтєй гєрзтє, Цєуылнє ис хуыцаубоны дєр улєфт Нє науаразєг пълотниктєн єппын? Цєуыл калєм нє сау хид ’хсєвєй-бонєй, Уый чи зєгъдзєни?
Г о р а ц и о Бафєлварон єз. Цы фехъуыстон, зєгъдзынєн уый. Къаролмє, Нє цєсты раз кєй сурєт фестад ныр, Лєгєй-лєгмє ысхєцынмє фєсидти Норвегєгтєн сє паддзах Фортинбрас. Фєуєлахиз нєхи хъєбатыр Гамлет, Йє карды цєфєй Фортинбрас фємард. Хєсты размє єууєнк ємє єфсармєй Уєд ахєм бадзырд фидаргонд єрцыд: Фєхєрдуєвєг йє зєххытє ныууадздзєн Йє марєгєн. Норвегєгты бєстє Сє дзырдмє гєсгє бацахста уєд Гамлет. Фєлє йє бындар, кєстєр Фортинбрас, Єнахъєл туг кємєн фыцы йє уєнгты, Хылкъахынмє цъєх цырен уадзы ныр, Къєбєрєйсайгє тугмондаг сєркъуыртєй Уый сарєзта Норвегийы отряд. Єппындєр нєу зын рахатєн йє нысан: Єнахуыр цаутє, ног хабєрттє дзурынц, Йє тых ємє єхсаргарды фєрцы Кєй сфєнд кодта йє мард фыды зєххытє Фєстємє байсын. Гъе, уєдє ємбырдтєн, Ызнєт уавєр, фєдисєнхъєл фынтєн, Єбєрєг тас, стєй дам-думты гуырдзєн, Мєнмє гєсгє, сє сєйраг аххос уым ис. Бернардо Дє хъуыдытимє разы дєн єз дєр. Хъалагъуртыл хуымєтєджы нє зилы Єбуалгъ єндєрг — нє къаролы єнгєс — Уый уыд, стєй у хєстон цєхєр фєлгъауєг. Го р а ц и о Мє зєрдєйы сындзау нынныхст йє уынд. Куы ныррухс Рим уєлахизты тємєны, Уєд Юлийєн йє мєлєты хєд размє Єппєт ингєнтє сафтид ысты. Мєрдтєн Сє дзолгъо-молгъо уынгты хъуыст. Єртєх Уыд тугєнхъєвзт кометєты цєхєрєй, Фєзынди хурыл сау тєппытє; мєй, Нептуны хъомыс чи ’взары йєхиуыл, Хъаймєты бонау уыд фєлмєй рынчын. Ємє ныр дєр єрцєуинаг хъуыддєгтєн Сє разєй раст фєдисєттау тєхынц Цыдєр єрра бєрєггєнєнтє. Уыдон Зєхх ємє арвы иумєйаг фєндєй Єрвыст цєуынц нє бєстєйы цєрджытєм. Є н д є р г єрбаздєхы. Фєзынди та! Єнцад! Цыфєнды уєд, Єрцєудзєн урєд. Ма фезмєл, куырысдзау!
О, кєд дєуєн євзаг лєвєрд фєци, Уєд раргом кєн дєхи! Нє удєнцой, дє рухсаджы тыххєй Кєд исты хорзєх саразын хъєуы, Уєд раргом кєн дєхи! Кєд федтай тарєй бєстєйєн йє хъысмєт, Ємє ма ис йє фервєзынєн хос, Уєд раргом кєн дєхи! Кєд ды уєлєуыл галиу миты руаджы Хєзнаты чырын баныгєдтай искуы — Кєрєф, дам, ысты мард удтє, зєгъынц — Уєд раргом у! Єрлєуу! Ємє мєм сдзур! Уасєг уасы. Марцелл, хєц ыл! М а р ц е л л Цєвон єй алебардєй? Г о р а ц и о Куы лидза, уєд! Бернардо Фєзынд та!! Г о р а ц и о Уєртє! Єндєрг ацєуы. М а р ц е л л Ацыд. Бынтон дзєгъєлы паддзахєн йє аууон Мєсты кєнєм єргом тыхгєндєй мах. Єндєрг у мигъау, комытєфау афтид, Сєрхъєндзинад у йемє тох кєнын. Бернардо Дзуапп раттаид, фєлє ныууасыд уасєг. Го р а ц и о Куыд фестъєлфыд, уыд аххосджын цыма, Ємє фєтарсти дзуапп дєттынєй. Уасєг, — Сєуєхсиды фєндырдзєгъдєг — єваст, Сєууон хуыцауы хъалгєнгє, йє уаст Куы райхъуысы, уєд, дам, хєтєнхуаг мард уд Кємфєнды к’ уа — дєлдзєх єви уєлзєхх, Уєлдєфы, денджызы кєнє цъєх арты — Уєддєр єваст йє хєдзармє тындзы. Єцєг у уый. Нєхєдєг ын — євдисєн. М а р ц е л л Уый уасєгєн йє зарєгєй фєтар. Ис ахєм хабар: алы аз зымєджы Цыппурсєхсєвєй боныцъєхтєм раст Нє банцайы хєдзарон маргъы уаст. Уєд, дам, мєрдтє дєр рацєуын нє уєндынц. Єдых вєййы кєлєнгєнджыты хин, 283
Єхсєв — єнцад, планетєтє — єназым, Рєстєг вєййы зєды удау сыгъдєг. Г о р а ц и о Уый фехъуыстон, ємє уырны мєн дєр. Сєумє у ныр, — цъєх пєлєзы фєзынд, Сєууон єртєхтєй уєлрєгъты єрттивы. Ныр хъалагъурты баивын хъєуы. Хєссын фєндон: принц Гамлетєн зєгъєм, Цы федтам, уый. Мє сєр лыгмє дєттын — Єгомыг бардуаг сдзурдзєни йє цуры. Куыд уєм кєсы, мє хєлєрттє? Зєгъєм, Нє уарзт, нє хєс куыд амонынц, раст афтє. М а р ц е л л Мєнмє гєсгє, йє зєгъын у хуыздєр, Стєй зонын єз, кєм єй ссардзыстєм абон. Ацєуынц. 2-аг сценє Уый дєр уым. Галуаны уазєгуат. Бацєуынц къарол, королевє, Гамлет, Полоний, Лаэрт, Вольтиманд, Корнелий, уєздєттє, фєсдзєуинтє. К ъ а р о л Нє зєрдє ме ’фсымєрыл риссы, Нєма оахус йє ингєны сыджыт. Нє паддзахад хъыгєй нымпылид хъуамє, Гъе, уыйас у нє бєллєх ємє маст, Фєлє нє зонд єрдзимє тохы сфидар, Ємє фєразєм хиуылхєцын мах, — Хъыггєнгєйє хи рох кєнын нє хъєуы. Гъеуый тыххєй мын бинойнаг ыссис Нє хо, нє чындз — нє ныры королевє, Хєсты дєр чи уыд ме ’фсымєрєн ныфс. Хъыг ємє цин ныр сємхєццє сты риуы, — Нє мидбылхудгє калєм мах цєссыг. Хъуыддаг кєнгєйє саккаг кодтам ’гъдауєй Євзєрст лєгтєн сє фєнд зєгъыны бар. Нє къахдзєф нын нымайынц растыл. Бузныг. Дыккаг хъуыддаг у ахєм. Фортинбрас, Къаролы фырт, мах мурмє дєр нє дары. Цыма мє уарзон ’фсымєры фєсмард Нє бєстєйы бынтон євзєр у уавєр, Цыма сєфєм, кєрєдзийы хєргє, Гъе, афтє йєм кєсы. Ємє йєхимє Єркасти номдзыд фєтєг. Домы, Цы зєхх бацахста ме ’фсымєр рєстєй, Йє фыдєй йын кєй рамбылдта сє тохы, Фєстємє уыцы облєсттє. Уый — иу. Ныр ам нєхи ємбырды нысан циу? 284
Норвегєгтєн сє къарол, Фортинбрасєн Йє фыдыфсымєр, базєронд бынтон, Кєцєй зондзєн йє къабазы фыдвєндтє? Ємє йєм мєнє мах фыссєм, зєгъгє, Фыдбылыз ма ’руадз,уымєн ємє йе ’фсад Йє адєм сты, ємє сє дары къазна. Фыстєгимє єрвыст цєут сымах, Нє дзєбєх Вольтиманд ємє Корнелий. Зєронд къаролєн ратдзыстут салам. Ує бартє уын єгєр уєрєх нє кєнєм. Єгъдауы сєрты ма хизєд ує дзырд, Ут хиуылхєцгє. Разєнгард ызмєлдєй, Цєттє кєй стут, уый бавдисут. Цєугє. Корнелий ємє Вольтиманд Стєм разєнгард кємфєнды дєр дє дзырдєй. К ъ а р о л Гуырысхо уыл куынє кєнын. Фєндараст. Вольтиманд ємє Корнелий ацєуынц. Уєдє, Лаэрт, цы фехъусдзыстєм ногєй? Цыдєр куырдтай. Цымє, цы уа, Лаэрт? Цы дє хъєуа бєзгє хъуыддагєн тронєй, Гъеуый тыххєй нє фехъусдзынє «нє», Цы нєм ис, уый дєхи цыма у, афтє. Сєр ємє зєрдє, къухтє ємє дзых Куыд пайда сты кєрєдзийєн, гъе, афтє — Дє хорз фыд ємє Данийєн йє трон. Цы хъєуы дєу? Л аэ р т Бар ратт мєнєн, нє паддзах, Ємє та Францмє ацєуон фєстємє. Єз уырдыгєй єрбацыдтєн, ды нын Къарол куы сдє, уєд уыцы цины бонмє. Ємє, сєттын, куы ахицєн мє хєс, Уєд уырдєм ногєй сайы мєн мє бєллиц. Ныллєг дын кувын ємє курын бар. Къ а р о л Дє фыд цы зєгъы? Сразы ис Полоний? П о л о н и й Мєн хъизємарєй амардта, паддзах, Йє лєгъстєтєй мын басаста мє хъару. Фєндараст ын єнєбары зєгъын. Фєндагсарєн ын саккаг кєн дє арфє. К ъ а р о л Рєстмє фєуєд дє балцы сєр, Лаэрт. Єрвит дзєбєх, дєхи фєндон дє рєстєг. Нє удлєууєн фырт Гамлет, ды куыд дє? Г а м л е т (иуварсмє). Цєй удлєууєн, цєй фырт дєн єз сымахєн?
К ъ а р о л Дє цєсгом та цыдєр мигътєй ныттар. Г а м л е т Тар нє, фєлє єнєхъуаджы ныррухс и. Королевє Ах, Гамлет, ’хсєвау мауал у єнкъард, Зєрдєхєларєй къаролмє єрбакєс. Єртхутєджы кєдмє агурдзєн, кє, Дє цєстєнгас дє фыды сурєт. Дуне У афтє конд: цєрєг кєны мєлгє, Цы уд амєлы, свєййы уый єнусон. Г а м л е т У дуне афтє конд. К ъ а р о л Уєдє дє зиан, Чи никуы ’рцыди, ахємыл нымайыс? Г а м л е т Нымайгє нє, уый афтє у, єхсин. Нє зоныи єз «нымайынтє» ’мє йедтє. Нєдєр пєлєзы, дарєсы сєнтсау, Нєдєр уынєргъд, нєдєр хъєрзгє тыхулєфт, Нєдєр цєссыгты судзгє фурд, нєдєр Уєззау хъыджы єндєр нысєнттєн Мє уды рыст нєу равдисын сє бон. Уыдон ысты кєнгє митє — євдис сє Раст хъазєнхъултау адємы цєстмє. Мє хъыг та нєу рєсугъд фєлгєтты ’вєрд, — Уый у єрмєст мє рыст удєн лєвєрд. К ъ а р о л Єхсызгон у, єппєлинаг у, Гамлет, Кєй фидыс ды хъєбулы хєс хъыгєй. Фєлє йє фыд дєхи фыдєн дєр амард, Йє фыдыфыд дєр — афтє. Фєлє ис Єнкъард кєнынєн, сау дарынєн афон. Фєлє дє уд хъыгєн нывондєн ’рхєсс, Дєхи єфхєр — уый раст зонд нєу. Дзыназын Нєлгоймагєн сєрмє ’рхєссинаг нєу. — Уый єрдзы фєтк гуымиры хуызы халы, Євдисы уый єнєууєнк уды тар, Куырм зєрдєйы, єнєзынг зонды тухи. Ємє кємєн нєй ’нєрцєугє зєххыл Єрдзон тєккє хуымєтєгдєр хъуыддєгтау, Гъеуый ныхмє ныццєхгєр кєн дєхи, — Уый раст уыдзєн? Уый арвы бын рєдыд у, Мєрдтєн — фыдєх, єрдзы ныхмє — фыдгєнд. Хъысмєтимє нєй тохгєнєн єппындєр, Куы ’рсабыр уа дє зонд, уєд уый зєгъдзєн, Дє фыды, стєй єнєнымєц ингєнтє Уынгєйє: «Раст у: афтє хъуамє уа!» Фєсур дє хъыг, ємє нырєй фєстємє
Мєн хон дєхи фыд. Дуне зонєд, уадз, Кєй ничи ис дєуєй хєстєгдєр тронмє, Ємє кєд искуы иу фыдєн уыди Йє зєрдєйы єгєрон уарзт йє фыртмє, Уєд уый єз дєн. Єрмєст мєнєн Зын у, кєй цєуыс ногєй Виттенбергмє, Кєй равзєрстай ды ахуыры фєндаг, Нє зєрдємє єппындєр уый нє цєуы. Лєуу ам, нє хур, нє мыггаджы мєсыг, Нє фырт ємє нє паддзахады хицау. Королевє Дє мад дєр куры: ма цу Виттенбергмє, Лєгъстє кєнын мє ма бауадз, мє хур. Г а м л е т Єхсин, кєсын єнє хъыпп-сыпп ує коммє. К ъ а р о л Гъеуый уєздан, сєрєн дзуапп хуыйны, гъе. Нє хєдзар у дєхи хєдзар. ’Хсин, цомут. Нє зєрдємє ныккєсын кодта хур Йє разыйы дзырд Гамлетєн. Ныртєккє Гъеуый фєдыл сармадзан дзуапп дєтдзєн Бєрзонд єврєгътєн, арвы хъєр фєзмдзєни Зєххы нєрын — нє нуазєнты зєлланг. Гамлетєй фєстємє се ’ппєт дєр ацєуынц. Г а м л е т Куы фестид тєф, йєхимидєг ємбийгє, Лєгєн йє буар — фыды уєззау къуылдых! О, хи марын тєригъєды фыдєхыл Куынє нымаид Сфєлдисєг! Хуыцау! Єппєт дуне — йє хъуыддєгты, йє фєндты — Куыд ницєйаг, куыд къуымых мєм кєсы. Цы ма уа ’лгъагдєр? Сау хъамылы бын Куыд фесєфы зєрєстон дыргъдон, афтє Єн* арєнєй євєгєсєг зєххыл Гуымиры миты сау кєлєн ныттыхсти. Уєддєр, цымє, куыд рауад афтє, куыд? Дыуує мєйы, кєдєй амард... Нє, къаддєр. Къарол уыд єрдзєй. Ай та циу? Сатир Циу Фебы цур? Куыд тынг уарзта мє мады, Йє уындєн ын рєудымгєйє дєр тарст. О арв, о зєхх! Цытє мысын дзєгъєлы? Мє мад дєр єм йєхи йєхєдєг ласта, Цыма єфсєстєй стонгдєргєнгє цыд. Мєй рацыди... Дзєгъєл кєны мє хъуыды! Сылгоймєгтє, єууєнкхор, сайд — ує ном! Нє рацыд мєй! Дзыназгє Ниобейау Мє фыды уазал чырыны фєстє Цы басмахъты цыд, уыдон ма — дзыхъхъынног. Уый... О Хуыцау, хъыг кєныны бєсты
Єнєзонд сырдау баздєхт ємє уайтагъд Мє фыдыфсымєр сси йє лєг, йє мой, — Цы ис мєнмє Гераклы хуызєнєй, Ис уымє дєр мє фыды хуызєй уый. Мєйы фєстє! Цєстфєливєн — йє цєссыг, Нєма бахус, йє цєстытє ма — сырх, Гъе, афтємєй хъєццулы бын фєиу сты! Нє, хорздзинадмє не ’ркєндзєни уый! О, зєрдє, аскъуый, бамбєхс уал дє хъыг. Єрбацєуынц Горацио, Марцелл ємє Бернардо. Г о р а ц и о Салам дын, принц! Г а м л е т Хуыцау ує хизєд низєй. Гораций, ды? Єви мє сайы цєст? Г о р а ц и о Йєхєдєг, принц, — ингєны онг дє цагъар. Г а м л е т Уый фенгєйє у: чи кємєн — цагъар. Цы дымгє дє єрхаста Виттенбергєй? — Марцелл, ды дє? М а р ц е л л Єз дєн, нє зынаргъ принц. Г а м л е т Єхсызгон V мєнєн. Дє изєр хорз, Бернардо. Дєу та цы ’рхаста Виттенбергєй уєд? Г о р а ц и о Нє уєздан принц, мє зивєг мыл фєтых и. Га м л е т Нє зєгъид уый дє фыдгул дєр дєуєй, Мєстєй мєнєн цємєн марыс мє хъустє, Дєхиуыл алы хахуыртє мысгє? Єз зонын дєу: циу зивєг, уый нє зоныс. Цємєй дыл бацин кодта Эльсинор? Иннєтау ам фєцалх уыдзынє нозтыл. Г о р а ц и о Єрцыдтєн єз дє фыды зианмє. Г а м л е т Нє, Мє хєлар, ма мыл худ. «Дє мадєн Йє чындзєхсєвмє» — афтє зєгъ фєлтау. Го р а ц и о О, раст зєгъгєйє, тынг тагъд уыди хъуыддаг. Г а м л е т Сє хъавд уыд раст: єнє хєрзтєй, Гораций, — Сє чындзєхсєв уыд хисты фынгтєй конд. О, уыцы бон мыл макуы скєнєд ногєй, Фєлтау зындоны знагимє цєрин. Мє фыд — цыма та февзєрди мє размє.
Г о р а ц и о Кєм, принц? Г а м л е т Мє уды цєстыты, Гораций. Г о р а ц и о Цы уыди, уымєй уыд къарол — зыдтон єй. Га м л е т Кєй уыдис адєймаг, гуырысхойаг нєу уый. Єз нал фендзынєн ахєм лєг уєлєуыл. Г о р а ц и о Гъе, уєдє, принц, дысон єхсєв уый ам уыд. Га м л е т Уыд? Чи? Го р а ц и о Къарол, дє фыд. Га м л ет Мє фыд? Го р а ц и о Єрсабыр у ємє фєхєц дєхиуыл, Дє дис ємбєхсгє байхъус ды мєнмє. Єз радзурон євдисєнты цур мєнє Єнахуыр цау. Га м л е т О, курын: тагъддєр дзур! Го р а ц и о Дыуує ’хсєвы хъарагъулы фєд-фєдыл Марцелл ємє Бернардойыл єрцыд Мєрдон мєйдары ’нєкєрон тыгъдады Єгєнон диссаг. Конд ємє уындєй — Дє фыд йєхєдєг. Къахєй сєрмє ифтонг Хєцєнгєрзтєй, паддзахы цыд — йє цыд, Вєййы ма се ’хсєн иу санчъех єрмєстдєр, Гъе, афтємєй єртє хатты фєзынд. Фыртєссєй цавддур фестадысты адон, Єбуалгъ сусєгєй фестад их сє туг. Куы радзырдтой мєнєн євиллон хабар, Уєд семє ’хсєвгєс рацыдтєн єз дєр, Ємє зєгъын: цы федтой, уый єцєг у, Єнахуыр аууон уыц’ афон фєзынд. Зыдтон дє фыды. Сты ємхуызон, баууєнд, Мє дыуує къухау. Га м л е т Ємє уый кєм уыд? М а р ц е л л Кєм фєлєууы хъалагъур, уым — фєзы. Г а м л е т Ємє нє дзырдтай йемє? Г о р а ц и о О, дзырдтон. Єрмєст дзєгъєлы. Фєлє иу уысм тары, 19 Малити Васо 289
Йє сєр, йє уєнгты фезмєлдмє гєсгє, Єз фенхъєлдтон, цыма ныртєккє сдзурдзєн Фєлє уєдмє ныууасыд уасєг дард, Ємє єваст уый фестъєлфыд йє хъєрєй, Гъестєй цыдєр єрбаци. Г а м л е т Н’ арын дзырд! Г о р а ц и о Хєрын дын ард мє цардєй, принц: єцєг у, Цы федтам, уый, ємє дын єй зєгъєм. Г а м л е т О, афтє, о... Єрсабыр уон... Ныртєккє... Хъалагъур чи у ахсєв? М а р ц е л л ємє Бернардо Мах, милорд. Г а м л е т Гєрзифтонг уыд? М а р ц е л л ємє Бернардо Сєрєй къєхтєм — гєрзифтонг. Г а м л е т Суанг йе счъилтєм? М а р ц е л л ємє Бернардо Суанг йе счъилтєм, бєгуы. Г а м л е т Уєдє йын уєд йє цєсгом дєр нє федтат? Го р а ц и о Куыд нє, йє цєсгом згъєр худєй зынди. Гамлет Тызмєг уыди? Єлхынцъєрфыг? Го р а ц и о Уый касти Мєстыйє нє, фєлє бынтон єнкъардєй. Г а м л е т Фєлурс уыди йє цєсгом єви сырх? Го р а ц и о Бынтондєр урс. Га м л е т Ємє уєм каст єдзынєг? Го р а ц и о Уысм не суагъта йє цєстєнгас мах уєгъд. Г а м л е т Куы фенин єй! Г о р а ц и о Дє сєрызонд фєцєудзєн. Г а м л е т Цы нє вєййы. Уый бирє фєци уым? Г о р а ц и о Сєдєйы онг уыд банымайєн рогєй. М а р ц е л л ємє Бернардо Фылдєр, фылдєр.
Г о р а ц и о Нє уыд фылдєр мє цуры. Г а м л е т Йє зачъе урс уыд? Г о р а ц и о Нє, бынтон урс нє, Єгасєй йын куыд халасдзагъд уыд, афтє. Га м л е т Лєууын єз уемє, чи зоны ємє Фєзындзєн ахсєв дєр. Г о р а ц и о Фєзына хъуамє. Га м л е т Ємє куы райса ног мє фыды сурєт, Уєд мын зындон куы ныхгєна мє дзых, Уєддєр єз йемє аныхас кєндзынєн. Сымахєй та дєн уый курєг, цємєй Єнахуыр цау, ныронг кєй кодтат сусєг, Уый ма схъєр кєнат макємєн ныр дєр. Цы ’рцєуа ахсєв, агурут уым мидис, Фєлє йє дзургє ма кєнут. Ує хорз Нє уыдзєн рох. Хуыцауыл ує фєдзєхсын. Фєзындзынєн дыууадєсмє хєстєг Сымахмє. С е ’ппєт Мах — дє цагъартє, нє принц. Г а м л е т Цагъартє нє, — мє хєлєрттє. Фєндараст. Гамлетєй фєстємє иннєтє ацєуынц. Мє фыды ’ндєрг єд хотыхтє! Бєллєх! Цы сайы уый? Куы ’рталынг уаид тагъддєр! Мє уд, фєраз! Зєххы бынєй дєр скъах Хєрам митєн, фыдхъуыддєгтєн сє фєдтє. (Ацєуы.) 3-аг сценсе Уый дєр уым. Уат Полонийы хєдзары. Бацєуынц Л а э р т ємє О ф е л и я. Л а э р т Сты науы голджытє. Хєрзбон, мє хо. Кєдєм цєуын, гъеуыцырдєм куы хєссой Дымгєтє науты, ма кє уєд фынєй — Єрвит хабар. О ф е л и я Гуырысхо ма кє ууыл. Л а э р т У Гамлетєн йє уарзты узєлд тутт, Цъєхєй рєгъєд єрыгон туджы монцау.
Йє ныхєстє сты уардийы тємєн, — Хъызт уазалы єнємєлгє кємєн нєй, Сє тєф цєры цєстыныкъуылды бєрц, Сты афтид, ницы. ф е л и я Афтид, ницы? а э р т Ницы. Канд нуєртты тыхєй царды рєзт нєу барст. Куыд рєзы буар, сыгъдєг дзуарау дзы афтє Єнємєлєт уд, зонды бар рєзы. Уадз уарзєд уый сыгъдєг зєрдєйє абон, Йє єнкъарєнтє уєнт нырма сыгъдєг. Тєрсгє-ризгєйє ахъуыды кєн: чи у? Йєхєдєг нєу йєхи хицау: у ’рмєст Йє ном, йє туг, йє бынаты уацайраг, Ємє йын нєй фєндон цєрыны бар. Уый равзєрста хъысмєт, ємє йє митєй У аразгє нє паддзахады фарн. Йєхєдєг ницы сараздзєн — сє сєргъы Кємєн лєууы, уыдон кєнынц хъуыддаг. Уадз дзурєд уал, цыма дє уарзы бирє, Єууєнд ыл уыйбєрц, цас кєна єххєст Йє дзырд хъуыддагєй. Фєлє зон єрмєст, Йє бон нєу ницы Данийы євєндєй. Ныр бамбєрстай, цы зынгєй хъазыс, уый? Йє зарджытє йын уарзондзинад хоныс? О, цас уыдзєн дє худинаг, дє хъыг, Йє мондєгтє куы суадза уый дє уды Сыгъдєг, єнєвнєлд стыр хєзнатєй, уєд! Рынау дєхи мєнг уарзты монцєй хъахъхъє, Тєрсгє, мє хо Офелия, тєрсгє! Дзуапп макуы ратт ємуддзинадєй уымєн. Чындздзон чызгмє мєй рудзынгєй куы ’ркєсы, Уєд уымєй дєр къємдзєстыг хъуамє уа. Хєрзгєнєгыл цъыф бакалын єнцон у, — Зыдєй фєхєры ног євзарты зулкъ. Сєууон єртєхыл, райсомєй, дзєгєрєг Єххєст куы нєма райхєлы, уєд єм Дзєвгар, дзєвгар ємхицдєр вєййынц низтє. Фєлє євєлтєрд мон удєн, ємбар, — Йє хуыздєр хъахъхъєнєг — єфсарм. ф е л и я Мє уд мын алкєд хъахъхъєндзєн дє ахуыр. Мє хорз єфсымєр, ма бакє єрмєст Мєнг сауджыны ми, чи кувы уєлєрвтєм, Зын фєндагыл нє чи цєуын кєны, Йєхєдєг та єдзєсгомєй фєсаууон Єнєфсарм митє чи кєны ємє Сырх чи нє кєны.
Л а э р т Ма мын фєтєрс уымєй. Кєнын фєстиат. Мєнє, кєс, нє фыд. Єрбацєуы П о л о н и й. Дыккаг арфє — дывєр амонд бєлццонєн, Кєрєдзийєн та ног зєгъєм хєрзбон. П о л о н и й Лаэрт, кєм дє? Цє5’гє! Фєхуд дєхиуыл! Йє пєлєз систа нау, дє фєндаг — даргъ, Ды та кєм дє? Фєндагсарєн мє фєдзєхст Ныффысс дє фындзыл м’ арфєимє ды: Дє фєнд, дє бєллиц дар єдзух ємбєхстєй, Єнєрцєф митє макуы хєсс сєрмє. Хуымєтєг у, къєбєр-єфсымєр ма дар, Єууєнкджындєр, хуыздєр ємбєлттєй скє Цєфуромєг ызгъєр хєдон дєхицєн. Фєлє дє къухтє ма схауєнт тєппєл Дзєгъєлцєуджыты къухистытєй. Ма кє Хылтє, фєлє куы бацєуай хылы, Уєд цєв, цємєй дє ма цєвой єндєртє. Хъус алкємє, дєхєдєг къаддєр дзур, Быцєу-иу ма кє, дар дє хъуыды ’мбєхстєй. Дє дарєс уєд дє чыссємє гєсгє Зынаргъ, гъе ’рмєст єгєр хъал ма у франтау. Уєлєдарєсєй базонынц лєджы, — Уєлдай фырнымд сты Францийы уєздєттє, Сє цєст уынаг у. Макуы ратт єфстау, Стєй ма ис хєс. Єхца єфстау куы дєттай, Уєд де ’хца дєр, дє лымєнтє дєр — сєфт. Єфстау дєттын фєстауєрцєн у йе знаг. Єппєты сєр: дєхи цєрайє цєр. Ємє цєудзєни раст фєткыл дє хъуыддаг, — Куыд ралєууы єхсєвы фєстє бон. Фєндараст ныр. Мє дзырдтє дар дє зєрдыл. Л а э р т Хєсджын кєны дє намыс мєн. Хєрзбон. П о л о н и й Лєггадгєнджытє рагєй кєсынц ’нхъєлмє. Л а э р т Хєрзбон, Офелия. Дє зєрдыл фидар дар Мє ныхєстє. О ф е л и я Сты дуарєхгєд мє риуы, Дєгъєл та демє айс. Л а э р т Дзєбєх мын ут! (Ацєуы.) П о л о н и й Цєуыл уыди, Офелия, ує ныхас?
О ф е л и я Фєнды дє зонын? Принц Гамлеты тыххєй. П о л о н и й Ах, афтє у? Єгайтма. О. Мє хъустыл Єрцыд, цыма дє нал уадзы єнцад, Ємє йє цыма сфыдуаг кодта — дзурынц — Дє хъарм цєстєнгас. Уый єцєг у кєд, — Мєнєн та афтє радзырдтой дє хабар — Уєд дын єз хъуамє бауайдзєф кєнон, — Дєуєй чызджы сыгъдєг єфсарм куыд домы, Дєхи нє дарыс афтє хорз. Цы ис Сымах єхсєн? Єргомєй зєгъ дє фыдєн. О ф е л и я Фєкєны мыл хєлары узєлд уый Єууєнкагєй. П о л о н и й Гъы, бакєсут-ма уымє! Єууєнкагєй, дам! Уыдєттєн, цымє, Цы ’мбарыс ды? Кєй хоныс «узєлд», уымє Дєхєдєг та цы цєстєй кєсыс уєд? О ф е л и я Дє фарстєн дын цы дзуапп раттон, нє зонын. П о л о н и й Мє зондмє хъус: дєндєгтє не сты цыхт, Дє зєрдємє йє сєртєг митє ма хєсс. Єууєнк цы у? Зынаргъдєр исты дом, Кєннод кєугє єдылыйы бынаты Дє єууєнкимє баззайдзынє ды. О ф е л и я Мє фыд, уый райхєлдта уєздан єгъдауєй Йє уарзт мєнєн. П о л о н и й Уєздан! Єгъдау! Уєдє! О ф е л и я Ард бахордта хуыцєуттє ємє зєдтєй Йє ныхєсты рєстдзинадыл мєнєн. П о л о н и й Уый цъиуахсєн къєппєг у! Єви мє ферох, Куы фыца туг, уєд сомытєм євзаг Кєй вєййы рєвдз! Фєлє дзы хъарм нє вєййы Цєст атар кєнынц, стєй ахуыссынц єваст. Арт ма фенхъєл сє мєнг єрттывд, мє хъєбул, Уадз алчидєр дє иыхасмє бєллєд, Дєхєдєг та у хиуылхєцгє алкєд, Куы дєм сидой — сє цурмє ма кє тагъд. Ис иунєг хуызы Гамлетыл єууєндєн, — Кєй у євзонг, фылдєр кєй у йє бар; Єппындєр ыл куынє ’ууєндай — хуыздєр у. Уєлдайдєр та йє сомытыл — сты мєнг, Цы сын єнхъєлєм, уый нє вєййынц царды,
Ємє фєлтєрдджын сайєгойтау раст Сє улєфт свєййы рухс дзуєрттау єназым, Цємєй нє уымєй афєливой. Мєн Нє фєнды уый, зєгъын ма йє, цємєй дыл Уысмы бєрц дєр принц Гамлеты фыдєй Єрхауа аууон аххосау. Ныр ацу. Дє зєрдыл дар. О ф е л и я Кєсын дє коммє єз. Ацєуынц. 4-сем сценсе Уый дєр уым. Фєз галуаны цур. Бацєуынц Гамлет, Гор ємє М а р ц е л л. Га м л ет Дымы ємє хуынчъытє кєны уазал! Г о р а ц и о Зымєджы хъызтау буары хизы раст. Га м л е т Цы афон у? Г о р а ц и о Уыдзєни тагъд дыууадєс. М а р ц е л л Фылдєр. Ныццагъта сахат. Го р а ц и о Ау? Єз єй Нє фехъуыстон. Єрцыд уєдє рєстєг, — Раст ацы афон рацєйцєуы аууон. Сценєйы єдде — уадындзты уаст, сармадзаны гєрєхтє. Циу уый та, принц? Г а м л е т Хуыссєг нє хєцы къаролыл. Єнцъухы Цєлєфсєстєй раст боныцъєхтєм сєн. Куы ахус кєны рейнаг сєны нуазєн, Уєд та ныннєры сармадзан, цыма Єрцыд уєлахиз. Г о р а ц и о Ємє уый єгъдау у? Г а м л е т Цы дын зєгъон — уєууєй. Дєн ахуыр єз Уыдєттыл. О, єгъдау ис ахєм, Йє кєнынєй йє фесафын хуыздєр Кємєн у. Уыцы расыджы цєлгуывдтєн Ныхъхъєр цєгатєй скєсєнмє сє кад, Ємє нє алкєм худинаг фєкодтой. Хуытє ємє къупритє — нє ном. Ємє нын уый нє кад ємє нє намыс,
Нє хъуыддєгтє тєры дєлємє тынг. Лєджы хабар дєр афтє вєййы хатгай: Зєгъєм, уый аипп рахаста гуырдзєй, Уєд уый цємєй у аххосджын? Йєхицєн Ныййарджытє куынє ’взєрста, мыййаг, Кєнє, зєгъєм, йє удыконд нє бєззы, Кєнє та йын нє фаг кєны цыдєр, Ємє йєхи фєткыл дарын нє зоны — Цыбырдзырдєй, чысыл аипп дєр уєд Фєнды гуырдзєй, фєнды єнєуи афтє — Єгад уыдзєн уый иннєты цєсты, Йє цард ємє йє хъуыддєгтє куы фестой Сыгъдєг, Хуыцауы арфєйау, уєддєр. Фыдєхы уыцы иунєг къємы руаджы Фєкєны хорзєх доны къусы сєфт. Хъыгаг у уый. Г о р а ц и о Принц, уєртє и, кєс-ма! Бацєуы Є н д є р г. Г а м л е т Фєдзєхсын, дзуєрттє, єз мєхи сымахыл! Ды рухс дуаг дє єви хєрамы зєд, Дзєнєты улєфт дє єви зындоны, Ды фарн хєссыс єви хєссыс фыдєх, Дє срєзындєй фєдєн єрвдзєфау мєнє Ємє дє хъуамє бафєрсон єргом: Ды чи дє ’мє цы дє? Мє фыд дє — Гамлет, Нє къарол ємє Данийы паддзах? Дзуапп ратт! Сєфын нє ма бауадз куырмєджы. Зєгъ-ма, цємєн сты сау мєрддзєгтє пырх Дє цырты стджытыл? Ингєны къєйтє, Кєм федтам мах дє мард ’ртхутєг, гъеуыдон Цы тых стыдта, цы тых сєппєрста дєу? Куыд бамбарєм, кєй зилыс зєххыл мардєй Дє хотыхтимє, уый дєр? Стєй мєйрухс Дє аууонєй цємєн кєныс єнкъарддєр? Нє зонд нє ахсы уыйбєрц, ’мє нє ма ’ппар Євирхъау тасы, базоныны амал Кємєн нєй, ахєм диссєгтєй. Цємєн? Єндєрг йєхимє сайы Гамлеты. Г о р а ц и о Уый амоны, цємєй цєуай йє фєдыл, Дєуєн єй цыма иунєгєй фєнды Цыдєр зєгъын. М а р ц е л л Кєсут-ма йєм, куыд хоны Уєзданхуызєй єхсєвы тармє дєу. Фєлє йын ма ком.
Г о р а ц и о Ницєй тыххєй зєххыл. Га м л е т Ам дзуапп нє ратдзєн, ємє єз цєуын. Г о р а ц и о Нє хъєуы, принц. Га м л е т Цєуылнє уєд? Нє тєрсын — Нє кєнын цардєн доны къусы аргъ. Ємє мєнєн цємєй тас у мє удєн, Мєлєт, єндєргау, уымєн дєр куы нєй. Уый сиды ногєй. Бацєуон хєстєгдєр. Г о р а ц и о Куы басайа уый донмє дєу, мыййаг, Кєнє тєссаг сєрсєфєны кєронмє, Кєм лєууы айнєг денджызгєрон, уым Єваст йєхи куы фестын кєна исты, Дє зонд фєцєудзєн уєд, ємє бынмє Дєу фесхойдзєн. Ды ахъуыды кєн ууыл. Єнєуый дєр тєссаг куы у къєдзєх, Сєр разилы, куы бацєуай йє тигъмє, — Дєле кємдєр уым абухы мєстєй Єнєнцой денджыз. Га м л ет Сиды ногєй, сиды. Цєугє! Цєуын! М а р ц е л л Дєу н’ ауадздзыстєм! Га м л е т Иуварс! Го р а ц и о О, байхъус нєм. Га м л е т Мє хъысмєтєн йє хъєлєс Єз хъусын ныр. Фєранчы тыхєй уый Кєны мєнєн єрдынєлвєст мє нуєрттє. Єндєрг єм сиды. Йє фєдыл хоны мєн. Уєздєттє, иуварс! (Йєхи сє ратоны.) Куы мє уромат — фестдзыстут єндєргтє! Єз загътон — иуварс! Цу. Дє фєдыл — єз Єндєрг ємє Гамлет ацєуынц. Г о р а ц и о Єндєрджы уындєй сєрра ис бынтондєр. М а оце л л Йє фєдыл цом, цємєн єм хъусєм мах? Г о р а ц и о Цєуєм, фєлє цы диссєгтє сты адон?
М а р ц е л л Цыдєр ємбыд тєф — Данийы зєххыл. Г о р а ц и о О стыр Хуыцау, мах — де уазєг. М а р ц е л л Цом тагъддєр. 5-єм сценє Уый дєр уым. Фєзы дарддєр ран. Бацєуынц Є н д є р г ємє Г а м л е т. Г а м л е т Кєдєм мє хоныс? Нал цєуын єз дарддєр. Є н д є р г Уєдє мєм хъус. Г а м л е т О, хъусын дєм. Є н д є р г Мє рєстєг Фєци, ємє фєстємє здєхын ныр Зындоны арты хъизємар кєнынмє. Г а м л е т Мєгуыр єндєрг! Є н д є р г Тєригъєд нє, фєлє мєм хъус Ємє мыл баууєнд. Г а м л е т Байхъусын — мє хєс, Є н д є р г Стєй тугисын, куы фехъусай єппєтдєр. Га м л ет Цы? Є н д є р г Єз — дєуєн дєхи фыды єндєрг, Мє зєххон азым цалынмє бынтондєр Фєнык нє феста, гъеуєдмє — єлгъыст, Зєхх ємє арвєй хъодыгондєй зилын Єхсєв бєстыл, цъєх арты судзын бон. Нєфєтчиаг у м’ ахєстоны сусєг, Мє таурєгъы тєккє рогдєр дзырдтєй Дє цєстытє ысхауиккой сє къуырфєй, Дє уд кєуид, ныууазал уаид туг, Ныллєууиккой дє сєрыхъуынтє арцау, Ємє сє иугай тонид, скъуынид маст. Фєлє Хуыцау зєххон лєгєн нє радта Єнусондзинад бамбарыны фєтк. О, хъус-ма, хъус-ма, хъус-ма! Искуы Єцєгєй дєр дє фыды уарзтай ды... 298
Г а м л е т О стыр Хуыцау! Є н д є р г Йє туг ын райс лєгмарєй. Г а м л е т Уый амардтой? Є н д є р г О, уый куыд єрцыд мард, Єбуалгъдєр ми нєма єрцыди уымєй. Г а м л е т Цєй, дзур, цємєй єз базыртыл тєхон Бєллиц ємє фыцгє хъуыдыйє тагъддєр Мє туг исынмє. Є н д є р г Дє цєттє, уынын. Цы уаис ды? Ємбыд, фынєй цъымара, Мєрдон хєрвы лєугє донау, ныр ам Куынє ризис ємризєджы. Хъус, Гамлет. Ис хабар, цыма дыргъдоны мєныл Фыиєйє калм фєхєцыд. Дани Єрцыд єлгъаг, єдзєсгом сайдєй сайд. Лєппу, мє хєрзгуырд, базонай ды хъуамє, Дє фыды дын цы калм амардта, уый Йє троны бады. Г а м л е т Уый зыдта мє зєрдє! Мє фыдыфсымєр? Є н д є р г О. Джырыззаг миты тугхєстєг кємєн нєй, Гуырдзєй рахєсгє хин ємє кєлєнєй (Єлгъыст фєуєд лєджы гъеуыцы уєх, Нє цард нын чъизи чи кєны) єрсайдта Йє хуыссєнмє къаролы усы уый. Цы ма уа уымєй худинагдєр, Гамлет! Мє бєрзонд уарзт, мє ардбахєрды рухс Кєй тавта хурау, чи цыди мє фарсмє Сыгъдєг зєдау, єрхауди уый бынмє, Мє цуры ницєйаг чи у, ахєм Цєрєгоймє. Єнєгъдау ми — цыфєнды адджын фестєд, — Хєрзгєнєг єм нє бабєлдзєн уєддєр. Фєлє зєды хъєбысы дєр хъапхай лєг Рєвдыдєфсєстєй райдайдзєн хєрын Хєдмєлтє дєр. Фєтагъд кєнон. Сєумєйы уазал ирдгє Єрбадымдта. Хъус дарддєр. Иухатт, єз Фынєй куы кодтон дыргъдоны фєссихор, Єрбахъуызыд дє фыдыфсымєр уєд 299
Ємє мын карз марг ауагъта мє хъусты, Йє иу єртах дєр уыцы маргєн уыд Джынасуйау — хуылфыдзаумєтты, уєнгты Цєстыныкъуылдмє чи ахъары, туг Єваст кємєй єрбацахсы, єхсырыл Цыма ныччынди уксус,афтє раст. Мєныл дєр ахєм бон уыд. Уайтагъд Євирхъау сау тєппєлттє ємє хєф, Ємбийгє цъєй єз къахєй сєрмє ’рбадєн, Кєддєр куыд уыди Лазєрєн йє буар, Гъе, афтє раст. Гъе, афтє байста ме ’фсымєры марг Мєнєн мє цард, мє коронє, мє усы. Мє царды цъуппыл аныгуылд мє хур, Мє тєригъєдтє мын не систой уєлєуыл, Ємє йє «рухсаг» агуры мє мард, Гъе, афтємєй мє тагъд-тагъдєй зындоны, Єдзєттєйє, Тєссаг тєрхоны цур Єрлєууын кодтой, ме ’фцєгыл та ауыгъд — Мє фыдгєндтє. Уєууєй, уєууєй, уєууєй! Кєд ды єрдзєй єххєст лєг дє, уєд ма ’ртас, Уєд Данийєн йє къаролты хуыссєн Гадздза ємє єнаккаг митєн ма ратт. Куыдфєнды ис дє маст, фєлє дєхи уд Сыгъдєгєй дар, стєй ма бафхєр, мє фырт, Дє мады дєр — уый йе ’фсарм дєр єргєвддзєн, Тєрхон та йын кєндзєн єрмєст Хуыцау. Ныр та — хєрзбон. У афон. Уєлє стъалы Хуыссын кєны йє рухс — сєумє у ныр. Хєрзбон, хєрзбон, ды ма ферох кєн дє фыды. (Ацєуы.) а м л е т О арв! О зєхх! Цы ма мєм кєсы ’нхъєлмє? Зындон? О зєрдє, зєрдє, ма аскъуый мєстєй, Фєлєуут фидар, ма фєтасут, зєнгтє! Лєуут ємраст. Дєу ферох кєнон єз? Кєдмє ’мбара мєн’ ацы къори исты, Уєдмє мє рох нє уыдзынє, мєгуыр, Фєлтау мєрдрохєн ратдзынєн єппєтдєр — Єнкъарєнты нысєнттє, чингуыты дзырдтє, Єцєг хабєрттє, таурєгътє, мє сєнттє — Мє сабидугєй чи баззад мєнєн, Ємє єрмєст дє иунєг карз фєндонєй Ныффысдзынєн кєрєй-кєронмє єз Сыгъдєг къухєй сєрымагъзєн йє чиныг Хуыцауы раз. О ус-бирєгъ, мєнгард, Бынтон ницы, йєхєдєг мидбыл худы. Кєм и мє грифель — афыссон єй ам, — Ис мидбылхудгє адєймаджы счъилтє Фєсте лыггєнєн. Кєд єппєт ран нє,
Уєддєр уый Данийы єцєгєй дєр у афтє. (Фыссы.) Фыдыфсымєр, цєттє дє. Ныр мє хєс — «Хєрзбон, хєрзбон, ды ма ферох кєн дє фыды». Єз ууыл ард хєрын. Г о р а ц и о ємє Марцелл (фєссценє). О, принц! М а р ц е л л (фєссценє). Принц Гамлет! Г о р а ц и о (фєссценє). Кєм ис? Га м л ет Хуыцау зєгъєд. Г о р а ц и о Огъо-гъо-гъо, милорд! Га м л ет Огъо-гъо-гъо, єз цуан кєнын, хєлєрттє! Бацєуынц Г о р а ц и о ємє М а р ц е л л. М а р ц е л л Цєй, куыд, милорд? Го р а ц и о Цы ма федтай, милорд? Га м л е т О, диссєгтє. Г о р а ц и о Уєддєр? Г а м л е т Фєкой кєндзыстут хабар. Г о р а ц и о Нє, никєддєр, милорд! М а р ц е л л Єз дєр, милорд. Га м л ет Цєй, хорз, уєдє. Ныр афтє ’нхъєл та чи уыд... Єрмєст нєхи ’хсєн? Г о р а ц и о ємє М а р ц е л л Уый уыны Хуыцау. Га м л ет Нє, Данийы нєй иу ахєм єнаккаг, Фєлитой чи нєу йе ’взєры уєле. Го р а ц и о Ды раст кєй дє, уый ’вдисынєн нє хъєуынц Мєрдтєй сыстєг єндєргтє. Г а м л е т О, ай-гъай. Уєдє-ма, цєй, кєрєдзи къухтє райсєм Єнє уєлдай дзєгъєл митєй ’мє цом. Сымах кєнут уєхи хъуыддєгтє, фєндтє, — Йєхи хъуыддєгтє алкємє дєр ис. —
Єз та — мєхи: мєгуыр ємє тыхсаст лєг, Фєцєуын кувынмє. Го р а ц и о Фєлєуу, милорд, Дє дзырдтє сты хєццє-мєццє. Г а м л е т Ныббарут, Фєхудт ує зєрдє. Г о р а ц и о Уым зєрдєхудт нєй. Г а м л е т Ис, ис, Гораций, ард хєрын Патрикєй! Цы єндєрг федтам, уымєй та зєгъын: Нымаинаг у раст лєгау, єууєнкджын. Ныр уый тыххєй фылдєр зоныны фєнд Фєсурут дард. Єфсымєртє, хєлєрттє, Мах баиу кодтой скъола ємє цирхъ, — Ємє ує курын. Го р а ц и о Аргъ уыдзєн дє дзырдєн. Г а м л е т Цы ’рцыди, уый — нє фєтчы — дзурєн нєй. Г о р а ц и о ємє М а р ц е л л Нє зєгъдзыстєм. Г а м л е т Ард бахєрут. Г о р а ц и о Мє номєй Єз ард хєрын. Марцелл Мє номєй ард хєрын. Га м л е т Мєнє мє цирхъ — ард бахєрут. М а р ц е л л Стєм ардхєрд. Г а м л е т Нє, бахєрут мєхи цирхъыл ує ард. Є н д є р г (сценєйы бынєй). Ард бахєрут! Г а м л е т Єгъа, зєронд, дєу фєндон дєр у ахєм? Цы уын зєгъы, уый фехъуыстат сымах? Ард бахєрут. Г о р а ц и о Ємє уєддєр цєй тыххєй? Г а м л е т Цы федтат, уый кєй уыдзєни ємбєхст Ує зєрдєйы бын. Армытъєпєн — цирхъыл. Є н д є р г (сценєйы бынєй). Ард бахєрут.
Г а м л е т Уый ам ис. Иуварс цом. Ує къухтє ногєй фистоныл єруадзут, Ард бахєрут, цы фехъусат, гъеуый Кєй уыдзєн сусєг. Цирхъыл дар дє арм та. Є н д є р г (сценєйы бынєй). Ард бахєрут. Г а м л е т Зєронд куырм уыры! Зєхх Куыд тагъд акъахтай? Аивєм нє бынат. Г о р а ц и о О бон, о ’хсєв! Цы диссєгтє уынын! Г а м л е т Кєс сєм, Гораций, диссєгтєм кєсєгау, Кєй нє зоны дє философи ’ппын, Ис дунейыл гъе ахєм цаутє бирє. Фєлє хъуыддагмє.Бахєрут та ард. Фєдзєхсын уын: мєхи куыдфєнды дарон Нырєй фєстємє, стєй куыд уон, цы уон, Цыфєнды дєр куы саразон мєхицєй, Уєддєр-иу макуы бавзарут сымах, Ує къухтє афтє дзуарєвєрдєй даргє, Ує сєртє уфтє тилгєйє, ємє Зєндджынхуыз ємє хиппєлойє дзурын: «Уый махєн циу...», «Нє фєнды мах, єндєр...» «Куы нє фєндид, уєд радзуриккам...» «Зонєм... Уый макуы кєнут, дарут-иу уєхи, Цыма мєн тыххєй ницы зонут, афтє, — Ард ууыл бахєрут.Хуыцау уын Єххуыс кєндзєн. Є н д є р г (сценєйы бынєй). Ард бахєрут! Г а м л е т Ує, банцай, Хєтєнхуаг бардуаг! — Ме ’мбєлттє, ныр та Мєхи сымахыл уарзгєйє фєдзєхсын, Йє хєлардзинад равдисын йє бон Мєхи хуызєн мєгуыр лєгєн цємєй у, Хуыцауы фєрцы конд єрцєудзєн уый Фєстєдєр. Цомут ныр. Ує былтыл Хєцут єнгуылдзтєй. — Му хатт ма зєгъын. Цард фехєлди, мєн баппєрстой зындонмє, Цємєй фєстємє раздахон єгъдау, Фєтк ємє уаг! Ацєуынц.
2-аг АКТ 1-аг сценє Эльсинор. Уат Полонийы хєдзары. Бацєуынц П о л о н и й ємє Рейнальдо. П о л о н и й Айс мєнє ’хца фыстєгимє, Рейнальдо. Рейнальдо Ємбєлдзысты йыл. П о л о н и й Хорз уаид, бєргє, Ує фембєлыны агъоммє дзєбєхдєр Куы басмудис — куыд дары уым йєхи. Рейнальдо Фєндыд, милорд, мєхи дєр афтє. П о л о н и й Тынг хорз. Фыццаг уал хъуамє бафєрсай, мє лымєн, Парижы цєрєг даниєгтыл ды, — Сє мыггєгтєй, сє уавєртєй, цы кусынц, Кєйтимє сты лымєн; ємє єваст Куы сбєрєг уа, мє фырты мын кєй зонынц, Уєд-иу сє быны бабад, кєн дє куыст, Гуырысхо дыл куыд нє фєуой. Зєгъєм, Иє дард зонгєйау райдаидзынє дзурын: «Йє хєлєрттє, йє фыды йын зыдтон, Йєхиимє дєр иучысыл дєн зонгє». Ємбарыс мє? Рейнальдо Куыд нє, милорд. П о л о н и й «Чысыл. — Стєй-иу афтє зєгъ: — Хєрз чысыл, афтє. Кєд ма фыдуаг, єнєрцєф у ныр дєр, Уєд афтє, уфтє...» ємє сай, мыс алцы, Фєлє йє намыс чи кєны єгад^ Гъе, ахєм исты ма срєдий. Тєвдтуг у, Єгєр бархи, фыдуаг лєппу — уыдєттыл, Табуафси, дзур. Рейнальдо Стєй къамєй дєр кєй хъазы? П о л о н и й Таб5’афси. Нуазы, къахы хыл, фєнємы, Сылтєм цєуы — гъе афтє дєр-иу дзур. Рейнальдо Милорд, йє ном куы фєчъизи уа уымєй... П о л о н и й Цємєн? Єгєр тєвдєй куы дєттай бас, Уєд судзы ком. Єгєр кєнын нє бєззы,
Гуымиры хуызы ма бавдис йє митє, Йє хъуыддєгтє йын ахєм хуызы ’вдис, Євзонг зынгєй йє рєдыдтє куыд срухс уой, — Фыцгє туг ємє хивєнд зонды бар Лєппуйы карєй хицєнгонд нє вєййынц, Ємє сын алкєд барын хъєуы. Рейнальдо Єз... П о л о н и й Фєрсыс: цы давынц уыдон? Рейнальдо О, милорд. Цємєн хъєуынц? П о л о н и й Уыдон мєнєн нымад сты. Йє нысаныл ємбєлдзєни бєлвырд Дє къахєн дзырд, куы сахорай мє фырты Ды хъавгє, кусєн халатау, цъыфєй, Уєд демє дзурєг сразы уыдзєн уайтагъд, Ємє кєд уый дєр фиппайдта єцєг Мє фырты ахєм сахъєттє, уєд райсдзєн Дєуєн дє ныхас аивєй, зєгъєм, «Сэр» сдзурдзєн уый, кєнє «єрдхорд», йе «хицау», Йє ном, йє райгуырд, хъомылгонд куыд уа, Гъеуымє гєсгє. Рейнальдо Раст у, раст, дє ныхас. П о л о н и й Ємє гъеуєд, гъеуєд, єрмєстдєр уєд... Цы зєгъынмє хъавыдтєн? Ард хєрын дзуєрттєй, єз цыдєр зєгъынмє хъавыдтєн. Цєуыл єрлєууыдтєн? Рейнальдо «Дє ныхас райсдзєн...» П о л о н и й Райсдзєни, ай-гъай. О, райсдзєни. «О! — зєгъгє, зєгъдзєни. — Мєнєн, мыййаг, уый ме ’нєзонгє нєу, Ызнон єви єндєрєбон єй федтон, Гъе, ахємтє ’мє ахємтимє уым Уєд хъазыдысты портийє, уыд расыг. Хыл ракъахта». Кєннод: «Лєууын євдисєн, — Уєййаг сылты хєдзармє дєр цєуы». Кєннод та дын єндєр истытє дзурдзєн. Ды бакє зулкъау де ’нгуырыл дє мєнг, Рєстдзинады кєсаг дын уєд єрцахсдзєн. Дєрддзєфты зилгє, иуварсєй кєсгє, Єрбафтыйєм зылын фєндєгтєй растмє. Мє фыртмє дєр мє амынд надыл цу. Гъы, бамбєрстай? Ємбєрст у? 20 Малити Васо 305
Рейнальдо О, милорд. П о л о н и й Єнєниз у. Рейнальдо Хєларзєрдє милорд! П о л о н и й Дє цєстдард дын куыд нє зона єппындєр. Рейнальдо О, нє, милорд. П о л о н и й Уєвгє, кєнєд цыфєнды, Йє бар — йєхи. Рейнальдо Ємбарын дє, милорд. П о л о н и й Фєндараст. Рейнальдо ацєуы. Бацєуы О ф е л и я. О, Офелия, цы зєгъыс? О ф е л и я Тєрсын! П о л о н и й Хуыцау дє хъахъхъєнєд! Цы ’рцыд? О ф е л и я Хуыдтон цыдєр, ємє єрбахызт Гамлет — Єнє худєй, йє куырєт скъуыд, дыууих, Йє цъындатє раст йе счъилтєм єрхаудтой, Йєхєдєг ризы ємє хойы тынг Йє уєрджытє кєрєдзиуыл. Ныффєлурс, Цыма зындонєй ралыгъд уый, цємєй Йє хъизємєрттє радзура уєлєуыл. П о л о н и й Фыруарзтєй сєрра ис? О ф е л и я Нє зонын уый, Фєлє тєрсын. П о л о н и й Ємє уєддєр цы дзырдта? О ф е л и я Мєнєн нылхъывта адєргєй мє къух, Єнахуыр къахдзєф акодта фєстємє, Цєстытєм схаста йе ’ннє къух ємє Нывгєнєгау йє къухаууонєй бирє Мєнмє єдзынєг комкоммє фєкаст. Къух ауыгъта, єртє хатты єркуывта, Стєй афтє карз ныккєрзыдта, цыма Йє уд йє фєстаг улєфтимє систа. Мє къух мын суагъта, разылд иуварс Ємє йє уєхсчы сєрты каст мєнмє.
Цыд афтємєй, йє каст уыди мєнырдєм, Фєлє фєндаг цыдєр хуызы уыдта, Ємє нє къєсєрєй єддємє ахызт. П о л о н и й Цом мемє, цом, къаролы ссарєм мах. Бєрєг у: уарзтєй сєрра ис бынтондєр, Лєг ахєм уавєр тынг вєййы тєссаг, Куы скєна исты стыр фыдбылыз, уымєй. Цы ис, уєвгє, мєйы бын ногєй, цы? Нє монцтєн стєм сє хъазєнхъул. Хъыгаг у. Нє уыдтє йемє фєстаг бон тызмєг? О ф е л и я Єнхъєл нє дєн. Фєлє дє фєдзєхст дардтон Мє зєрдыл ємє нал уагътон хєстєг Йє фыстєг дєр, йєхи дєр. П о л о н и й Гъемє сєрра! Хъыг мын у ныр, нє йє зыдтон дзєбєх, Єнхъєлдтон єй рєузонд ємє дє сафєг, Ємє єгєр фєцєхджын ис мє фау. Фєлє єлгъыстєн баззади зєрєдтєн Уєлдай мєт, раст фыдбылызау куыд у Фєсивєдєн єнємєтдзинад, афтє. Цом, радзурєм нє къаролєн єппєт. Хи хъахъхъєнгєйє уайсадын євзєр у, Єргом ныхас йє афоныл хуыздєр у. Цом. 2-аг сценсе Уый дєр уым. Уат галуаны. Бацєуынц къарол, королевє, Розенкранц, Гильденстерн ємє ф є с д з є у и н т є. К ъ а р о л Салам уын, Розенкранц ’мє Гильденстерн! Кєй ує ’рхуыдтам, дыуує аххосы ис уымєн, — Ує фендмє мах бєллыдыстєм — уый иу, Иннємєй та ує сєр єхсызгон бахъуыд. Євєццєгєн, ує хъустыл дєр єрцыд, Йєхи хуызєн кєй нал у Гамлет абон. Цы уын зєгъон — єппындєр нал у, нал, Йєхи хуызєн уый удєй дєр, уындєй дєр. Йє фыд кєй амард, уый хъыгєй уєлдай ма Цы тых фєлдахы уый зыгъуыммє ныр? Сымах єй зонут йе скъолайы бонтєй, Ємгєрттє стут, дзєбєх зонут йє уаг, Ємє ує курын: ацєрут уал махмє, Ує уєгъд рєстєг нын ма бавгъау кєнут. Цєут-иу иумє, бакєнут єй уе ’хсєц, Куыд нє хъуса йєхимє уый, єрмєст 307
Куы фєуа фадат — базонут бєлвырдєй, Цы сусєг низєй хъизємар кєны? Ємє йє хос кєд разынид нєхимє. Королевє Уый арєх мысыд йе ’мгєртты — сымах, Єнувыддєр кєуыл уаид уєхицєй, Єз дунейыл нє зонын ахєм лєг. Кєд ын євгъау нє бакєнат ує хорзєх, Ємє ує рєстєг арвитдзыстут ам, Цємєй нє ныфс йє къєхтыл ногєй слєууа, — Уыдзєн нє къаролы лєвєрттєй аргъ Ує лєггадєн. Розенкранц Къарол нє вєййы курєг, — Кєддєриддєр у бардзырдтє дєттєг. Гильденстерн Уыдзєни махєн стыр хорзєх ує бардзырд, Сымах ыстєм фєстаг улєфты уонг, Цы гєнгє у, зєгъут нын уый — цєттє стєм. К ъ а р о л О, бузныг, Розенкранц ’мє Гильденстерн. Королевє О, бузныг, Розенкранц *мє Гильденстерн. Ує хорзєхєй, ныр ацєут нє фыртмє. Куыд тынг аивта! Фєсдзєуинтєй иу Фєхонєд адон Гамлетєн йє цурмє. Гильденстерн Хуыцау зєгъєд, нє фєзындєй йын ахъаз Цы бакєнєм. Королевє Хуыцауыл фєдзєхст уєд. Розенкранц, Гильденстерн ємє фєсдзєуинтєй чидєртє ацєуынц. Бацєуы П о л о н и й. П о л о н и й Норвегийє сєрєгасєй, нє паддзах, Єрбахєццє сты минєвєрттє. К ъ а р о л Уыдтє ды алкєд хорз хабєртты фыд. П о л о н и й Уыдтєн, паддзах? Уый раст у. Стєй уыдзынєн. Къаролы цур сыгъдєг хєссын мє хєс, Хуыцауы цур мє уд куыд хєссын, афтє. Ємє дєуєн цы зєгъинаг дєн єз? Йе ацы магъз — зєронд куыдз — цуанон нал у, Йе базыдтон єз Гамлетєн йє низ, Йє удхайраг сєнттєцєгъдыны аххос. К ъ а р о л Цєй, дзургє тагъд. Фєнды йє зонын мєн.
П о л о н и й Дє минєвєртты суазєг кєн фыццагдєр, Мє сусєг та — хєрды фєстє десерт. К ъ а р о л Дє хорзєхєй, уєдє, сє размє рацу. Полоний ацєуы. Хъуыстай, Гертрудє, зонын, дам, бєлвырд, Цємєн фєцух ує мєгуыр фырт йє зондєй. Королевє Хъыгаг у, фєлє аххос иу у ’рмєст — Йє фыды зиан, нє чындзєхсєвы ратагъд. К ъ а р о л Бєрєг уыдзєн. Єрбаздєхы Полоний Вольтиманд ємє Корнелиимє. Єгас цєут, хєлєрттє! Куыд цєры не ’фсымєр — норвегиаг къарол? Вольтиманд Кєны уын арфє, амондджын куыд уат. Хєстмондаг адєм нал цєуынц ємбырдгонд. Нырмє къаролмє афтє каст, цыма Хєстон фєдис уыд Полынєйы ныхмє, Ємє цыма дє бєрзонд фарныл уымєй Цєф не ’руайдзєн. Йє зєронд сєр ныххоста, Куы бамбєрста, кєй йє фєсайдта карз Йє хєстєг къабаз. Гъемє йєм фєсидти, Йє бардзырдмє фєзынди Фортинбрас, Йє хъуын ын хорз куы ацагъта йє дада, Фєсмонгєнгє уєд бахордта уый ард, Дєумє, милорд, кєй никуы сласдзєн кард. Ємє фєфєлмєн зєрондєн йє зєрдє, Дєтты йын аз єртє мины єхца, Стєй Полынємє йє салдєттимє стєры Цєуыны бар. Фєстагмє куры уый (дєтты гєххєтт), Цємєй єфсєдтєн хибар фєндаг раттай Ує зєххытыл ує арєнты сєрты, Йє уагєвєрд єууєнкєй фыст кємєн у, Гъеуыцы фидар бадзырдмє гєсгє. Къ а р о л Стєм тынг разы ує хъуыддєгтєй. Уєгъд рєстєг Лємбынєгдєрєй бакєсдзыстєм фыст, Ємє йын дзуаппыл ахъуыды кєндзыстєм. Ут арфєгонд. Ує фєллад суадзут ныр, Изєры та, ує хорзєхєй,— нє куывдмє. Цєй, фенынмє. Вольтиманд ємє Корнелий ацєуынц.
П о л о н и й Нымай — хъуыддаг у конд. Мє паддзєхтє, куы кєниккам быцєу, — Цы у паддзах, фєсдзєуинтє, нє рєстєг Кєй у рєстєг, бон — бон, єхсєв — єхсєв, — Уєд ’хсєвєй, бонєй сафиккам нє рєстєг. Кєд зондєн у єлвєст хъуыды йє уд, Кєд у фырдзырд — рєсугъд цацатау буарыл, Зєгъын цыбырєй уєд: йє зонд фєцыд Ує фыртєн, зєгъын, уымєн ємє зондцух, Гъеуый у, гъе, йє зонд кємєн фєцыд. Королевє Дє аивадєй рахиз ныр хъуыддагмє. П о л о н и й Ам, ме ’хсин, аивад єппындєр нєй. Фєсєлхєр — факт, тыхсєм ыл — уый дєр факт у, Хъыгаг у, фєлє факт. Дєлдєр-уєлдєр — Мє ныхєстє. Уыдзынєн єз хуымєтєг. Зєгъєм, йє зонд фєдзєгъєл, уєд хъєуы Эффект кєнє дефекты аххос ссарын, Уымєн ємє йєхєдєг дєр эффект Єнаххосєй нє вєййы дефективон. Кєнинаг у, кєнын цы хъєуы, уый. Ємє цы у мє зєгъинаджы мидис? Мєнєн ис чызг, ємє мєхи у чызг. У коммєгєс, ємє мєм радта мєнє, Лємбынєг хъусут, рахєссут тєрхон. (Кєсы.) «Мє уды зєд, ме ’рвон рєсугъд Офелиямє». Ай євзєр ныхас у, ихсыд ныхас: «ме ’рвон рєсугъд» — ихсыд ныхас. Фєлє хъусут дарддєр. Мєнє: (Кєсы.) «Йє диссаджы урс риуыл ацы...» ємє афтє дарддєр. Королевє Уый Гамлет фыссы уымє? П о л о н и й Бабыхс цъус, Єз райдайон сєрєй кєронмє, ме ’хсин. (Кєсы.) «Ма ’ууєнд боны рухсыл, Ма ’ууєнд хурыскастыл, Ма ’ууєнд сайд єнусыл, Фєлє ’ууєнд мє уарзтыл. О, зынаргъ Офелия, єз ємдзєвгєтє фыссынмє зєрдєргъєвд нє дєн. Рифмєтєй арф улєфтытє кєнын — уый мє лємєгъдзи- над нєу. Фєлє дє тынг кєй уарзын, о, мєхи дзєбєх чызгай, ууыл єууєнд. Хєрзбон. Мыггагмє дєу дєн, мє зынєргъты зынаргъ- дєр, цалынмє ма мє къодах истємєн бєзза, уєдмє. Гамлет». Мє коммєгєс чызг радта ай мєнмє, Стєй радзырдта, цы ран ємє цы афон 310
Уыди сє фембєлд, Гамлет ын йє уарзт Кєм райхєлдта. К ъ а р о л Цы дзуапп уыди йє уарзтєн Чызджы ’рдыгєй? П о л о н и й Сымахмє та куыд кєсын Мєхєдєг єз? К ъ а р о л Бєрзонд намыс кємє ис, Ды уыдонєн — сє фыццаг. П о л о н и й О, бєргє! Куы ссыгъдаид гъеуыцы уарзт цъєх артау — Мє чызгєй раздєр рахатыдтон уый — Ємє єнцад куы бадтаин мєхицєн, — Сымахмє уєд куыд фєкастаид уый? Куы уыдаин фєразондєр гєххєттєй, Сымахмє уый куыд фєкастаид уєд, Дєумє, паддзах, ємє дєумє дєр, ме ’хсин, Мє зєрдєйєн куы загътаин: «Єнцад!», Куыд уєм кєсид? Фєлє нє, єргомєй Мє чызгєн загътон уыцы фєдыл єз: «Лорд Гамлет принц у, къайагєн єй ма ’взар, Уєвєн нєй уымєн».Карз фєдзєхст ын ис: Йє зєрдєйы дуар сєхгєнєд гуыдырєй, Йє лєвєрттє йын аздахєд ’мє сурєд Йє минєвєртты. Чызг кєсы мє коммє. Фєфыдєнхъєл и лєппу дєр, уєдє! Нырхєндєг, ємє нал комы хєрын дєр, Фєлыгъд йє хуыссєг, асасти йє тых, Гъестєй йє рог низ рахызти уєззаумє, — Йєхиуыл дєр, стєй махыл дєр былар Єфтауы ныр. К ъ а р о л Цы зєгъдзынє ды та? Королевє Рєстдзинадмє йє ныхєстє хєстєг сты. П о л о н и й Мє дзырд кєд фємєнг, ахєм хабар царды Єрцыд, цымє? К ъ а р о л Нє хъуыды кєнын єз. П о л о н и й (йє сєр ємє йє уєхсчытєм амоны). Кєрєдзийє фєхицєнтє уєнт адон, Кєд раст нє дєн. Єндахвєдыл цєугєйє, Зєххы быны дєр ссардзынєн рєстад. К ъ а р о л Уый мах куыд сбєрєг кєнєм, куыд? 311
П о л о н и й Нєу зын. Дзєвгар рєстєг дзєгъєл тезгъо фєкєны Ам галерейы. Королевє Раст зєгъыс, бєгуы. П о л о н и й Єз єм мє чызджы барвитдзынєн барєй, Ємє дыууєйє бамбєхсдзыстєм уым Фєсємбєрзєн. Уындзынє сє. Мє чызджы Нє уарзы уый, нєу рынчын кєд уарзтєй, Уєд нал дєн ’взєрст лєг, ємє схонут мєн Єрмєстдєр дуаргєс. К ъ а р о л Бавзарєм, цы кєны. Королевє Йє чиныгимє ’рбацєуы, мєгуыр. П о л о н и й Ує дыуує дєр уал ацєут, цєугєут. Цєуын йє размє. Бахатыр кєнут. Къарол, королевє ємє фєсдзєуинтє ацєуынц. Бацєуы Г а м л е т чиныджы кєспе. Куыд у мє хицау Гамлетєн йє цард? Г а м л е т. Хорз. Табу Хуыцауєн. П о л о н и й. Ды мєн зоныс, милорд? Г а м л е т. Тынг хорз. Ды дє кєсєгтєуєйгєнєг. П о л о н и й. Нє, цытє дзурыс, милорд. Г а м л е т. Уєдє уєд євзєр нє уаид, ды дєр ахєм сыгъдєг- зєрдє куы уаис. П о л о н и й. Сыгъдєгзєрдє, милорд? Г а м л е т. О, сэр. Сыгъдєгзєрдє уєвын мах рєстєджы дєс мин лєгєй єрмєст иуы къухы ’фты. П о л о н и й. Уый сыгъдєг рєстдзинад у, милорд. Г а м л е т. Кєд ємє єрттивгє хуыцау — хур дєр ныййары кєлмытє куыдзы цармыл, батє кєнынєн, хєдмєл уєд, єндєр... Чызг дын ис? П о л о н и й. Ис, милорд. Г а м л е т. Ма йє уадз хурмє, сывєрджын уын арфєйаг хъуыд- даг у, фєлє дє чызгєн — нє. Хєлиудзыхєй ма аззай, єрдхорд. Полоний (иуварсмє). Гъы, цы зєгъдзыстут сымах? Нєй- нєй, уєддєр мє чызгмє фєвєййы. Зонгє дєр мє нє бакодта. Кє- сєгтєуєйгєнєг, дам, дє. Єгєр арф бацыдис. Уєвгє, мєнєн дєр єрыгонєй, охх, цытє бавзарын кодта мє уарзондзинад. Чысыл ма бахъєуа, айхуызєн ма суон. Бавзарон та. — Цы кєсыс, милорд? Г а м л е т. Дзырдтє, дзырдтє, дзырдтє. П о л о н и й. Ємє цы дзурынц, милорд? Г а м л е т. Чи ємє кєимє? П о л о н и й. Єз афтє зєгъинаг дєн: чиныджы цы фыст ис, милорд? 312
Г а м л е т. Цъыфкалєн. Єнаккаг сатирик ууыл ныллєууыд, ємє, дам, зєрєдтєн сє зачъетє урс вєййынц, сє цєсгємттє — єнцъылдтє, сє цєстытєй лєдєрсы бєзджын писи ємє чылауийы чъиу, вєййынц, дам,куынєгзонд, се ’гъдтє та —лємєгъ.Єз уыдєт- тыл се ’ппєтыл дєр, сэр, зєрдиагєй єууєндын, фєлє сє мыхуыр кєн — уый єдзєсгомдзинадыл нымайын, уымєн ємє ды дєхєдєг дєр, мє зєрдєхєлар хицау, искуы бон мєнау базєронд уыдзынє, ракау сыдз-мыдзы фєстємє куы бырай, уєд. П о л о н и й (нуварсмє). Кєд йє зонд фєцыд, уєддєр йє ныхєсты цыдєр фєтк ис. — Нєхи гом уєлдєфєй дарддєр куы айсиккам, милорд. Г а м л е т. Кєдєм, ингєнмє? П о л о н и й. Єцєгєй дєр, дарддєр нє вєййы. (Иуварсмє.) Куыд цыргъзонд вєййынц хаттєй-хатт йє дзуаппытє. Єррадзєфмє арєх чи фєзыны ємє ємбаргє адєммє хатгай чи нє вєййы, ахєм зєрдєргъєвддзинад. Фєлє цон, тагъддєр ахъуыды кєнон, мє чызгимє йє куыд фембєлын кєнон, ууыл. — О, намысджын принц, бар мын ратт ацєуынєн. Г а м л е т. Уый дын куыд єхсызгонєй дєттын, ахєм єхсызго- нєй дын ницы раттин. Мє цардєй уєлдай, мє цардєй уєлдай, мє цардєй уєлдай. П о л о н и й. Єнєниз у, принц. Г а м л е т. О, быхсєн кємєн нєй, уыцы зєронд єдылытє! Бацєуынц Розеикранц ємє Гильденстрен. П о л о н и й Принц Гамлет ує хъєуы? Йєхєдєг мєнє. Розенкранц (Полонийєн). Сэр, бузныг. Гильденстерн Кадджын принц! Розенкранц Нє зынаргъ принц! Га м л е т А-а! Ме ’рдхєрдтє! Ды дє уый, Гильденстерн? Ды — Розенкранц? Куыд у хъуыддаг, лєппутє? Розенкранц Зєххы фырттєн куыд вєййы, афтє раст. Гильденстерн Нє амондєн, єгєр амондджын не стєм, Фортунєйєн хъуырыгънєгау нє фестєм. Га м л е т Стєй уафсєн дєр нє равзєрста сымах? Розенкранц Сє иу дєр ємє се ’ннє дєр нє, принц. Г а м л е т. Уєдє сымах Фортунєйы астєумє хилгєйє єрдєг- фєндагыл ст)’т, йе та йє тєккє стырдєр хорзєхы арфы смидєг стут. Гильденстерн. О, о. Уым мах хионтє стєм. Г а м л е т. Фортунєйы сусєг євєрєнты? Зєрдиагєй єууєн- 313
дын. Фєлє Фортунє, бирє чи федта, ахєм сыл у. Фєлє цы ис ногєй? Розенкранц. Ницы, принц, а дунейыл єфсарм кєй фє- зынд, уымєй уєлдай. Гамлет. Уєдє тагъд хъаймєт єрцєудзєн. Уєвгє, сымах цы зєгъут, уый мєнг хабар у. Фєлє, цєй, бєстондєрєй. Афтє тынг уєм цєуыл смєсты ує уыцы Фортунє, цємєй ує ардєм ахєс- тонмє рарвита. Гильденстерн. Ахєстонмє, принц? Г а м л е т. Дани ахєстон у. Гильденстерн. Уєдє уєд єппєт дуне дєр ахєстон у. Г а м л е т. Уымєй дєр — тынг дєсны арєзт, ахстыты кєм дарынц, ахєм арф талынг уєрмытє ємє ныккєндтимє, ємє уыдо- нєн сє тєккє ’взєрдєр у Дани. Розенкранц. Мах разы не стєм, принц. Г а м л е т. Уєдє уєд сымахєн ахєстон нєу, уымєн ємє цыдєриддєр ис зєххыл, уыдон нєдєр хорз сты, нєдєр — євзєр, — цы цєстєй сєм кєсай, уыдзысты ахєм. Мєнєн ахєстон у Дани. Розенкранц. Уєдє, ды кадмє єгєр кєй бєллыс, уый йє кєны дєуєн ахєстон. Дє домєнтєн къуындєг у. Г а м л е т. О Хуыцау! Єнгузы хъузджы мє бакєнут, ємє мєхи єгєрон тыгъдады бардуаг єнхъєлдзынєн, єрмєст мє мє фыд- фынтєй фервєзын кєнут. Гильденстерн. Фынтє дєр кадмє бєллынєй гуырынц. Афтє у, — цытуарзаг цєры, зєххыл цы нєй, уымєй. Йє удыхъє- дыл йє фынты аууон бады. Г а м л е т. Фын йєхєдєг дєр аууон у. Розенкранц. Хъуыддаг дєр уый мидєг ис. Мєнмє гєсгє, кадмє бєллын йєхєдєг дєр аууоны аууон у. Г а м л е т. Єцєг? Уєдє кадмє чи нє бєллы, уыцы ницєйєгтє цєрынц єцєг цардєй, барджын, стыр адєймєгтє та сты уыцы ницєйєгты аууєттє. Фєлє, зондаби ныхєстє кєныны фєлтау кєртмє куы акєсиккам. Хуыцауыстєн, дзєбєх хъуыды кєнын мє бон нєу. Розенкранц ємє Гильденстерн. Мах — де ’нєсайд лєггадгєнджытє. Г а м л е т. Нє, цємєн. Мє лєггадгєнджытє а фєстаг рєстєг єгєр хорз зилын райдыдтой мє фєдыл. Фєлє сыгъдєгзєрдєйє зєгъут: Эльсиноры цємєн стут? Розенкранц. Дєумє уазєгуаты, принц, єндєр ницємєн. Г а м л е т. Мєгуыр кєй дєн, уымє гєсгє сымахєн аккаг арфє ракєнын мє бон нєу. Фєлє уын арфє кєнын. Гъе, єрмєст уыцы арфє дєр сымахєн єгєр стыр у.Хонєг уєм нє уыди? Уєхи фєн- дєй стут ам? И? Барвєндонєй абалц кодтат? И? Ує хорзєхєй, уе ’фсармы коммє бакєсут. И? И? Цєй, куыд? Гильденстерн. Цы зєгъєм, милорд? Г а м л е т. Цыфєнды дєр, єрмєст хъуыддаджы тыххєй нє! Арвыстой уєм. Ує цєстєнгасыл бєрєг у, ємє уєхиуыл тынг куы хєцат, уєддєр єй ує бон бамбєхсын нал суыдзєн. /Ез зонын, зєрдєхєлар къарол ємє уєм королевє арвыстой хонєг. 314
Розенкранц. Цєй фєдыл, принц? Г а м л е т. Уый та уєхєдєг хуыздєр зонут. Єрмєст ує домын ємбалы барєй: басомы кєнут нє раздєры лымєндзинад, нє фыц- цагон иузєрдиондзинад, нє єнєхєлгє уарзондзинад ємє, сыгъ- дєгдєрєй цы уыди не ’хсєн, уыцы хъуыддєгтєй, єцєг єнє ра- фєлив-бафєливєй: арвыстой уєм єви нє? Розенкранц ( Гильденстернєн). Цы зєгъдзынє ды? Г а м л е т (нуварсмє). Мє дзырд иысаныл сємбєлд. (Хьсе- рєй.) Кєд мє уарзут, уєд єргом зєгъут. Гильденстерн. Милорд, єрвыст уыд махмє. Г а м л е т. Фєнды ує, зєгъон — цємєн? Єз уын ує сусєг рагацау рахатыдтон, ємє уын мєхєдєг радзурдзынєн, ує цыды сєр цєй фєдыл уыд, уый, афтємєй ує бахиздзынєн дзєгъєл- дзых уєвынєй, стєй уєм къарол ємє королевє цы ’ууєнк да- рынц, уымєй чысыл пакъуы дєр не ’рхаудзєн. Єрєджы, цємєн — нє зоиын, цыдєр фєци мє хъєлдзєг уаг, мє къух нал тасы исты архайынмє. Мє чемы нє дєн, ємє мєм ацы дунейы дидинєгдон — зєхх — кєсы єгомыг къєдзєх, арвы къуырф мєм кєсы уєлдєфы єнєкєрон цатыр, дурєй конд у ємє йє уєлє — сыгъзєрин цє- хєркалєг стъєлфєнты рєдзєгъд, фєлє уый у, мєнмє гєсгє, дєлємє дєр-уєлємє дєр, смаггєнаг ємє зианхєссєг тєф. Єрдзы диссєгты диссагдєр — адєймаг! Куыд рєсугъд ємє уєздан сты йє хъуыдытє! Куыд єнєкєрон сты йє авналєнтє! Куыд алємєттаг сты йє конд ємє йе змєлд! Куыд хєстєг у зєдтєм йє митєй! Цардмє цы цєстєй кєсы, уымєй куыд хєстєг у Хуыцаумє! Дун- дунейы фидыц! Єппєт цєрджыты цыты дидинєг! Фєлє мєнєн цы у, чи амєлдзєн, уый єртхутєджы квинтэссенци? Нєлгоймєг- тєй мє зєрдє нє райы, сылгоймєгтєй дєр афтє, кєд ує мидбыл- худт, цы дзурын, уыимє разы нєу, уєддєр. Розенкранц. Принц, мє хъуыдыты ахємєй мурдєр ницы ис! Г а м л е т. Уєдє былысчъилтє цємєн кодтат, нєлгоймєгтєй мє зєрдє нє райы, зєгъгє, куы загътон, уєд? Р о з е н к р а н ц. Єз ахъуыды кодтон, ныр цы уавєры дє, уымє гєсгє уазалзєрдєйє куы ракєсай актертєм. Мах сыл фєн- дагыл сємбєлдыстєм, сє разєй фестєм. Ардєм єрбацєуынц сє аивадєй сымахєн лєггад кєнынмє. Г а м л е т. Къаролы чи хъазы, уымєн мє сєрєй ныллєг кувын. Йє бєрзонддзинады цур мєхи хєсджыныл нымайдзынєн. Хєтєн- хуаг рыцєр дєр куыст ссардзєн йє цирхъ ємє уартєн. Уарзоны арф улєфтытє дєр дзєгъєлы нє фесєфдзысты. Єрхєндєг уд удєнцой ссардзєн. Айуаныл гуыбынхєлд фєуыдзысты фырхудє- гєй, йє цыргъ ныхєстєй сє цыма хъыдзы кєны, уыйау. Сылгой- маджы чи хъаза, уый йє уды быцъынєг скъуыйєд, ємдзєвгєты арєзт єй ма къуылымпы кєнєд. Цавєр актертє сты? Розенкранц. Дє зєрдємє тынг чи фєцыди, уыдон — столицєйаг трагиктє. Г а м л е т. Цы сє бафтыдта балцы фєндагыл? Иугєндзон уыцы иу бынаты куы уаиккой, уєд сє кад дєр фылдєр уаид, єхца дєр сєм фылдєр хауид. 315
Розенкранц. Уый, мєнмє гєсгє, фєстаг ног ивддзинєдты аххос у. Г а м л е т. Єз горєты куы уыдтєн, уєд сын цы аргъ кодтой, уый ма сын кєнынц, цымє? Єхца ма сєм афтє бирє хауы? Розенкранц. Нал, ємє хъуыддаг дєр уый мидєг ис. Г а м л е т. Цєуылнє? Мыййаг, євзєрдєр (ресты? Розенкранц. Нє, сєаивадраздєрауйєтємєныис. Фєлє горєты фєзынди, авдєнєй нырма ныр чи рахызти, ахєм сывєл- лєтты къордтє. Уыдон сисынц тєккє бєрзонддєр нотєтє, ємє сын саразынц хъєддаг къухємдзєгъд. Ныртєккє модєйы сты, иннє театртє хуымєтєг театртє хонынц,ноджы сє афтє сєнкъуысын кодтой, ємє сєм адєм суанг шпагєтимє дєр цєуын нє уєндынц, ноджы тєрсынц фыссєн систєй — исты сыл куы єрымысой. Г а м л е т. Ау, уыцы сабитє ахєм тєссаг сты? Чи сє дары? Цы сын фидынц? Уый сын рєстєгмє хиирхєфсєн у? Фєстєдєр, сє хъєлєстє куы фєбєзджындєр уой, ємє сєхєдєг хуымєтєджы театрты актертє куы суой, уєд фєсмойнаг нє фєуыдзысты, хис- тєртє сє сєхи фидєны ныхмє кєй ардыдтой, уымєй? Розенкранц. Раст зєгъын хъєуы, дыууєрдыгєй дєр стыр хъаугъатє рауад, ємє адєм уыдон кєрєдзиуыл ардауынєй єфсєр- мы нє кєнынц. Иурєстєджы пьесєйєн фидгє дєр ницыуал код- той, автор ємє дзы актертє сє ныхмєлєуджыты куынє ныддє- рєн кодтаиккой, уєд. Г а м л е т. Уанцон нєу! Гильденстерн. О, бирєтєн сє цард фенад кодтой. Г а м л е т. Ємє гыццыл лєппутє фєуєлахиз вєййынц? Розенкранц. О, принц. СуангГеркулесылдєрйє уаргъимє. Г а м л е т. Уєвгє, уый диссаг нєу. Ныртєккє мє фыдыфсы- мєр — Данийы къарол, мє фыд ма єгас куы уыди, уєд єм дзу- рынмє дєр йє сєр чи нє хаста, уыдон ын йє ницєйаг нывтє ’лхєнынц ссєдзгай, дыууиссєдзгай, дєс ємє дыууиссєдзгай ємє сєдєгай дукаттєй. Хєйрєджы амєттаг фєуа, уым цыдєр уєлар- вон тых ис, — тєхуды, философийєн йє бон куы бауид уыцы сусєг раргом кєнын. Хъуысы трубаты уасын. Гильденстерн. Мєнє сты актертє дєр. Г а м л е т. Єгас цєут Эльсинормє, уєздєттє. Ує къухтє, ємбєлттє. Уазєгыл бацин кєнынєн хъєуы ємбєлгє єгъдау ємє уєздєтты кєнгє митє. Мах дєр уыдон бафєзмєм, цємєй уый- фєстє, актертимє куы фембєлон, уєд афтє ма зєгъат, уыдоныл тынгдєр бацин кодтай, зєгъгє. Фєлє мє фыдыфсымєр-мє фыд, ємє мє чындз-мє мад рєдийынц. Гильденстерн. Цємєй, милорд? Г а м л е т. Мєнєн мє зонд фєхєссы цєгат-ныгуылєйнаг дымгє. Хуссарєй куы дыма, уєд та ма уари кєсагласєй раиртасдзынєн. Бацєуы П о л о н и й. П о л о н и й. Єгас цєут, уєздєттє. Г а м л е т. Хъусут-ма, Гильденстерн ємє ды дєр, Розенкранц. 316
Мє алы хъусмє дєр — иу хъусєг. Мєнє ныр кєй уынут, уыцы зєронд ноггуырд нырма хєцъилты тыхт вєййы. Розенкранц. Кєд єй, мыййаг, дыккаг хатт бахъуыдысты. Мєнгєй нє акєнынц: зєронд сабийє уєлдай нєу. Г а м л е т. Хатын, уый дєр актерты хабар єрбахаста. Уєхєдєг — євдисєн. Сыгъдєг рєстдзинад, сэр. Куыд загътай, афтє — къуы- рисєры райсоммє. П о л о н и й. Милорд, ног хабєрттє зєгъинаг дєн дєуєн. Г а м л е т. «Милорд, ног хабєрттє зєгъинаг дєн дєуєн». Росций Римы актер куы уыди... П о л о н и й. Актертє єрцыдысты, милорд. Г а м л е т. Хъуыдатт, хъуыдатт, хъуыдатт! П о л о н и й. Хуыцауыстєн, милорд. Г а м л е т. Хєрєгуєрдєтты єрбацыдысты... П о л о н и й. Алы єгъдауєй дєр дунейы хуыздєр актертє, євдисынц трагедитє, комедитє, хроникєтє, пасторалтє, пастора- лон-комедион, историон-пасторалон, трагикон-историон, трагикоми- кон уацмыстє цыфєнды сценєйыл дєр. Вазыгджын Сенекє ємє рог Плавт — ємхуызон хорз сє ’вдисынц. Єнє чиныгмє кєсгєйє кєнє экспромтєй дзурынмє уыдонєн ємбал нєй. Г а м л е т. О, Евфай, Израилы тєрхонгєнєг, цы диссаджы хєзна уыди дєумє! П о л о н и й. Цавєр хєзна йєм уыди, милорд? Г а м л е т. Уєдє куыд, «Уыдис ын иунєг чызг єрмєст, Ємє йє буцєй хаста». П о л о н и й (иуварсмє). Уєддєр та мє чызгыл йєхи ныццав- та! Г а м л е т. И? Исты афтє нєу, зєронд Евфай? П о л о н и й. Кєд єз Евфай дєн, уєд тынг раст у, мєнєн ис чызг ємє йє хєссын буцєй. Г а м л е т. Нє, уый єппындєр раст нєу. П о л о н и й. Уєдє ма уєд раст цы у, милорд? Г а м л е т. Мєнє уый: «Ємє Хуыцау цы загъта, Хъысмєт дєр уый єруагъта». Дарддєр єй кєсын хъєуы — хатыр курын — дины ємдзєвгєйы фыццаг строфайы, уымєн ємє, дєхєдєг уыныс, ныртєккє нєхи ирхєфсдзыстєм. Бацєуынц ц ы п п а р кєнє ф о н д з а к т е р ы. Єгас цєут, хєлєрттє! Саккаг кєнут, табуафси. Єхсызгон мын у ує фенд. Єгас цєут, мє хорз лымєнтє. — А, зєронд єрдхорд! Бакєсут-ма, цы зачъе рауагъта, кєрєдзи кєдєй нал федтам, уєдєй нырмє! Дєхи дзы бамбєрзтай ємє Данимє єрцыдтє мєныл аху- дынмє, и? Уый ды дє, ме ’рыгон єхсин? Уєларвон сыл-паддзах, нє фєстаг фембєлдєй нырмє ды арвмє стахтє венециаг каблуччы бєрц. Нє зєрдє дарєм, дє хъєлєс, царды чи нал цєуы, ахєм ихсыд сыгъзєрин єхцайау мєнг нє уыдзєни. Табуафси, уєздан адєм. Цєй ємє, уаритимє чи цуан кєны, уыцы фраицусаг цуа- 317
нєттау нєхи ныццєвєм, фыццагдєр нє размє цы фєуа, ууыл. Ує хорзєхєй, исты монолог. Равдисут, ує аивад цы у, уый. Цєй! Исты зєрдєагайєг монолог. Ф ы ц ц а г а к т е р. Кєцы монолог, хєларзєрдє принц? Г а м л е т. Мє зєрдыл ма лєууы,иу хатт мын кастє скъуыддзаг иу пьесєйє — уый євдыст не ’рцыди сценєйыл, йе та йє равдыстой иунєг хатт — сє зєрдємє нє фєцыдис. Бирєтєн хорз хєринаг євзєрєй равзарын сє бон нєу. Фєлє, мєнмє гєсгє, стєй мєнєй хуыздєр тєрхонгєнджытєм гєсгє дєр, уый уыди диссаджы хорз пьесє, хуымєтєг, фєлє дєсны фыст,архайд архайды фєстє цыди єнаипп фєткыл. Хъуыды ма кєнын, фау єм хастой, ємдзєвгєтє, дам, фаг рєсугъд не сты, йе ’взаг хъуаг у уєлтємєнєй, єнєуый, дам, ыл єрцыди зєрдиаг куыст, уєлдай къєбєлдзыг ныхєстє дзы нєй. Мє зєрдємє дзы тынгдєр цыди монолог, Эней Дидонєн йєхи тыххєй кєм дзуры, уєлдай фылдєр та уарзтон, Приамы амарды кой кєм уыди, уыцы бынат.Кєд ма уыцы монолог дє зєрдыл лєууы, уєд райдай мєнє ацы рєнхъєй. Фєлєуу, фєлєуу... «Євирхъау Пирр, гиркайнаг сырдау чи уыд...» Нє, афтє нє. Райдайы Пиррєй: Євирхъау Пирр, йє хотыхтє йє удау Кємєн уыдысты тар єхсєвау сау, Бєхы гуыбыны чи хуыссыд ємбєхстєй, Уый ныр йє дарєс сахуырста сырхєй Ємє фєци фыццагєй дєр єбуалгъдєр, Йє нысанмє йын рухс кєны фєндаг Сылгоймєгтєн, сывєллєттєн, зєрєдтєн Сє туджы денджыз — найы дзы йєхи. Тєссаг цєстытєй тугцырентє калгє, Єнєхуыцау Пирр агуры зєххыл Приамы». Дарддєр єй дєхєдєг дзур. П о л о н и й. Хуыцауыстєн, хорз, милорд. Дє дикци хорз у, єнкъарєнтє дєр — фєтк ємє бєрцєй. Фыццаг актер ...Пирр єй ссардта. Тыххєй-фыдтєй ма систа цирхъ Приам, Фєлє єрлємєгъ, зєхмє йын єрхаудта. Ємє йє размє бацєйтахти Пирр, Йє цирхъ бєрзонд, єрцєвынєввонг даргє; Цы хъуыд Приамєн? Карды ’хситтєй дєр Єрхаудта. Фєлє стыр рыстєй хъєрзєгау Єваст нынкъуысыд судзгє галуан уєд, Єркалд йє къул, ємє фєсур лєгмарєг Уысмы бєрц.Тугхор Пирры кард Цыма нынныхст йє риуыгъдыл уєлдєфы, Йє сєрмє уыйау ауыгъдєй нындзыг, Йє бакаст та — лєгмары ныв кєттагыл, Лєууы, йє къух бынмє нє уадзы Пирр. Фєлє куыд вєййы уадтымыгъы размє — Кєсынц бєрзондєй єврєгътє єнцад, 318
Фєцыдєр дымгє, зєхх — мєлєтау сабыр, Гъестєй єваст ныннєры арв, ємє Нырризы зєхх. Гъе, афтє Пирр дєр фехъал ’Мє тынгдєр ферра тугмондагєй уєд. Дзєбуг дєр сохъхъыр уєйгуыты куырдадзы, Кєм кєнынц Марсєн йе ’фсєйнаг гєрзтє, Нє ныццєвдзєни афтє карз хъєсдарєг, Куыд ныццавта йє цирхъєй Пирр Приамы. Нєу раст Фортунє! Сисут ыл ує къух, Йє цалх ын байсут, о хуыцєуттє — курєм, — Ныссєттут ын йє дєндєгтє, йє чъил, Ємє йє фехсут єврєгътєй зындонмє. П о л о н и й. Єгєр даргъ у. Г а м л е т. Уый хилдасєгмє арвитдзысты дє зачъеимє. — Дард- дєр дзур, курын дє. Ай балеттє ємє къуымых анекдоттє йед- дємє ницы зоны, єндєр истємє та бафынєй вєййы. Дзур. Геку- бємє рахиз. Фыццагактер «Уєд ус-паддзахы чи федта бызгъуырты...» Г а м л е т. «Ус-паддзах бызгъуырты»? П о л о н и й. Тынг дзєбєх у! «Ус-паддзах бызгъуырты» — хорз у. Фыццаг актер Хуыссын кєны йє цєстысыгтєй пиллон Бєгъєввадєй, хєцъилєй баст — йє сєр, Хъєццулы цъарєй балвєста йє астєу Сыгъзєрин рон, камариты бєсты. Мєрдон цоппай йыл бахєцыд. Куы фенид Лєг уыцы ныв, уєд нал кувид єппын Фортунєйєн, йє марг дзырдтєй йє ’лгъитид. Куыд хъазыди паддзахы усєй Пирр, Йє лєджы йын куыд къуыхтє кодта кардєй, Хуыцєуттє уый куы федтаиккой, уєд Єнамонд усы удхалєн цъєхахстєй Цєхєркалгє ыстъалытє єваст Цєссыгтє фестиккой. П о л о н и й. Кєсут-ма, йє цєсгомы хуыз аивта, цєссыгтєй йєхи єхсы! Дє хорзєхєй, єгъгъєд у. Г а м л е т. Хорз. Дарддєр єй уыйфєстє радзурдзынє. Уєз- дєтты уєздандєр, дє цєст сєм фєдар, актерты дзєбєх суазєг кєнєнт. Хъусыс — дзєбєх сыл аудут, уымєн ємє адон сты нє рєстєгыл афєлгєст, йє цыбыр повесть. Адон дє удєгасєй дє фыдгой куы ракєной, уєд уый фыддєр уыдзєн дє ингєны къє- йыл исты євзєр фыстытєй П о л о н и й. Принц, цы аккаг сты, уый сын уыдзєн. Г а м л е т. Нє, хуыздєр, хєйрєджы амєттаг фєуай, уєздан- гуырд! Чи цы аккаг у, алкємєн уый куы чындєуа, уєд єнє надєй чи аирвєздзєн? Ауд сыл, дє намыс куыд амоны, афтє. Адонмє цас къаддєр уой уыдон арфєйаг, уыйас фылдєр арфєйаг уыдзєн дє рєдаудзинад. Ахон сє. 319
П о л о н и й. Цомут, уєздєттє. Г а м л е т. Цєут йє фєдыл, хєлєрттє. Равдыст уыдзєн рай- сом. Полоний ємє актертє, фыццагєй фєстємє, ацєуынц. Зєгъ-ма, зєронд єрдхорд, Ує бон у «Гонзагойы амард» ахъа- зын? Фыццаг актер. О, милорд. Г а м л е т. Уєдє йє сомизєр єрєвєр. Куы бахъєуа, уєд, єз кєй ныффыссон, ахєм дыууадєс-єхсєрдєс рєнхъы нє сахуыр кєнис, пьесємє сє бахєсгєйє? Фыццаг актер. О, милорд. Г а м л е т. Иттєг хорз. Цу ды дєр уыцы уєзданы фєдыл, єрмєст ын мєстєймарєн митє ма кє. Фыццаг актер ацєуы. Нє фембєлдмє изєры, мє хєлєрттє. Иу хатт дєр ма зєгъын: сымах стут зынаргъ уазджытє Эльсиноры. Розенкранц. Хєларзєрдє принц! Г а м л е т. Хуыцауыл фєдзєхст ут! Розенкранц ємє Гильденстерн ацєуынц. Фєхибар дєн. Єппынфєстаг. Уєдє Куыд євзєр дєн єнаккагдєр цагъарау! Уый тъайлаг нєу: хєтєнхуаг актер, ай, Єрымысгє єнкъарєнтєй йє сєнттєн, Йє бєллицтєн сє дєлбар скєны зонд, Ємє кєлынц йє цєссыгтє йє рустыл, Тєдзы йє туг, цєсгомы алы ’нцъылд Євдисы хъыг, зыр-зыр кєны йє хъєлєс, — Уый тъайлаг у! Фєлє цєй фєдыл уєд? Гекубєйы тыххєй. Цы у Гекубє? Чи йын у Гекубє? Уєддєр уый ниуы. Уагєр ын мєнау Йє риу куы скъуынид тугисыны азар, Йє цєссыгтєй уєд сценє фестид мал, Ємє хъуысид єрвнєрынау йє хъєлєс, Фєцєуын кєнид аххосджыны зонд, Нырризид раст лєг, фестъєлфид гуымиры, Цєст атар уаид, хъус кєнид къуырма. Єз та, Къуымых, фыдгуырд, дыдєгътєгєнгє зилын, Фырзивєгєй мыл бахєцыд хуыссєг, Ємє нєдєр мєнгардєй мард къаролєн, Нєдєр мєхицєн исты дєн. Уєдє, Тєппуд дєн єз? Ныббардзынєн єфхєрдєн? Куы мє нємой, — нє ратдзынєн ныхкъуырд? Сывєллонау мын зонд амоной хъуамє? Мє фындзєй ласой мєн? Мєнгард мє схоной Єнаххосєй? Кєй фєнды — рєвдзєр! Єз
Нывєрдзынєн мє къух, цы райсон, ууыл. Мє бєлоны игєры нєй мєстад, Мє худинаг нє судзы мєн цъєх артау, Єндєр кєлмытєн аппєрстаин єз Йє мард лєгсырдєн раджы. О, єнаккаг Фєлитой, туграсыг, хъыггаг гадздза! О, тугист! Єз та — хєрєг,цы загъдєуа мєнєй? Єз — мард фыды фырт. Арв мєнєн фєдзєхста: «Дє туг-иу райс дє туджджынєй!» Єз та... Уєййаг сылау хъєстытєгєнгє тъизын, Дзєгъєл дзєнгєда, уайдзєфтє кєнын Раст къустєхсєгау. Пуй, зин! Мє магъз, єрыхъал у! Кєддєр Єз фехъуыстон, йє талынг царды цаутє Фыдлєг куы фены сценєйыл, уєд, дам, Актеры хъазтєй ссонт вєййы єррайау, Йє фыдгєндтыл, дам, басєтты єваст. Нє дзуры мард, фєлє йє сусєг Єргом кєны йєхи.Куыд єрцыд мард Мє фыд, раст уый хуызєн ныв хъуамє Къаролєн равдисой актертє. Єз та Мє цєст лємбынєг дардзынєн йє митєм — Цымє йєм бахъардзєн, тыхсдзєн... Кєд о, Уєд зонын єз, цы гєнгє у. Фєлє аууон, Уєвєн ис, ємє зин уыди. Кєд зин Мє фыды хуызы бацыди? Фєлитой Ємбары, єз фєллад, сєргой кєй дєн, Ємє мє сафы. Єз цы зонын, уыдон Фаг не сты искєй аххосджын кєнынмє, — Мє фыст фєбєлвырд кєнон ам, — Къаролєн сисин кєд йє гам. 3-аг АКТ 1-аг сценсе Эльсинор. Уат галуаны. Бацєуынц къарол, королевє, олоний, Офелия, Розенкранц ємє Гильденстерн. К ъ а р о л Уєдє ує бон йє ракъахын нє баци — Цємєн кєны сєрхъєны дард йєхи? Йє сагъуыды фєстиуджытєй нє тєрсы? Йє удєнцой цємєн сафы тыхєй? Розенкранц Йєхєдєг басаст — нєу єппын йє чемы, Фєлє цєй тыххєй, уый нє кєны хъєр. Васо
Гильденстерн Йє ракъахын зын хъуыддаг у. Йє низыл Куы рацєуы ныхас, фєтылиф кєны уєд Йєхи иннєрдєм йе ’рра зонды хинєй. Королевє Куыд сємбєлди сымахыл? Розенкранц Джентльменау раст. Гильденстерн Фєлє чысыл євєндгомауєй. Розенкранц Раст у. Нє фєрстытєн лєвєрдта дзуапп дзєбєх, Фєрсгє та — къаддєр. Королевє Хиирхєфсєн митєм Цыбєл нє кодта? Розенкранц О, куыд нє! Хъуыддаг Йєхи йєхєдєг амыдта. Актерты Єрцыды хабар фехъусгєйє тынг Ныццин кодта. Ныр галуаны сты уыдон, Євєццєгєн, йє бардзырдмє гєсгє, Изєры хъаздзысты. П о л о н и й Уый раст у, раст. Нє паддзєхтє, спектакльмє ує хоны. К ъ а р о л Єхсызгонєй. Єз цин кєнын, кєд єй Цыдєр єндавы,ємє срухс йє зєрдє, Бєлвырддєрєй йын базонут йє равг, Йє єрхуым ын ує узєлдєй фєсурут. Розенкранц Куыд зєгъыс, афтє архайдзыстєм мах. Розенкранц ємє Гильденстерн ацєуынц. К ъ а р о л Мєхи Гертрудє, ацу уал ды дєр. Мах Гамлеты єрбасайдзыстєм ардєм, Офелия, єнєнхъєлджы ам Куыд фембєлат. Єнєбары шпионтєй Дє фыдимє уал бамбєхсєм нєхи, Цємєй бєлвырдєй базонєм нє принцєн Йє низыхатт: уый уарзт у єви нєу. Королевє Уєдє цєуын. Зєгъы мєнєн мє зєрдє, Офелия, — дє рєсугъддзинад уєд Йє иунєг низ мє иунєгєн — нє принцєн, Дє уды фарн ын срухс кєнєд йє цард, — Уый кад уыдзєни уымєн дєр, дєуєн дєр.
О ф е л и я Хуыцау зєгъєд. П о л о н и й Офелия, тагъд ардєм. Кєн тезгъо ам. Мє паддзах, стыр дє фарн, Ємбєхсын афон у. Чызг, райс уал чиныг — Цємєн дє иунєг, уымєн дын єфсон: Кєсыс. Уєвгє сє хєрзтєй не стєм мах дєр: Єддаг бакастєй — раст єнєлаз зєдтє, Фєлє нєм бавнал — сайтанты зєвєттє Фєдфєливынєй н’ амбулдзысты мах. К ъ а р о л (иуварсмє) О, раст у уый, єгєр раст. Ємє ехсау Єхситгєнгє мє удыл уый єрцыд. Гадздза сылєн йє русты ахуырст сисєнт, — Нє уыдзысты фыдцъылысдєр уєддєр Мє хъуыддєгтєй, — рєсугъд ныхєсты аууон Ємбєхсын уыдон. О, куыд зын у, куыд! П о л о н и й Єрбахиздзєн ныртєккє. Цом, мє паддзах. Къарол ємє Полоний ацєуынц. Бацєуы Г а м л е т. Г а м л е т О, уым ис фарста: уон єви нє уон. Цы цєфтє ’мє къєрццытє уайы удыл Мєрддзєст хъысмєтєй, уыдонєн быхсон Єви фыдєхты денджызєн йє ныхмє Єрлєууон, скєнон удхєрттєн кєрон? Мєрдрох дыл бафтєд. Амєл. Гъе, єрмєст ма Уый зон, кєй у фєстаг тєлмєн дє фын Дє буар, дє уды мингай гом хъєдгємттєн. Уый нєу бєллиц? Мєлєт. Мєрдрохы фын. Фынєйє уын фынтє? Уый — дзуапп мє фарстєн. Цы фынтє ма уындзєн йє фыны мард, Куы суа зєххон єнкъарєнтєй хєрзафтид? Йє аххос уый у. Уымєн бєллы лєг Єнамондєй дєр а зєххыл цєрынмє. Єндєр куыд ис ныббарєн дуджы ’фхєрд, — Єнаххос уды чи ’ппары цъысымы, Єдзєсгом хицєутты єнєфсарм уаг, — Бар чи хурх кєны, уарзондзинад та — маргє, Ысгуыхт лєгтєн хєрам лєджы тєрхон, — Куыд ис ныббарєн? Кєд ємє єхсаргард Йє иунєг цєфєй скєнид сын кєрон? Кєй фєндид царды стыр уаргъы бын хилын, Куынє тєрсиккам, н* адзалы фєстє Ць1 уыдзєн, уымєй, — мєрдтыбєстєйє иу дєр Нєма раздєхт. ’Мє сразы вєййєм мах Нє зонгє стыр фыдєхтимє цєрыныл, Мєрдкъуырма тармє лидзыны фєлтау.
Тєппудтє скєны уыцы хъуыды махєй, Нє єрдзон ныфсыл алайау зыны, Йє мынєг рухс нє мєллєг зондєн тары Зынг раттын нєу нє хъуыддєгтєн йє бон, — Ємє сє нысан никуы ’ргъєвынц царды, — Мєлынц фєндагыл. О, фєлє єгъгъєд! — Офелия! Мє уды цин! Куы кувай, — Мє тєригъєдты кой дєр-иу ыскєн. О ф е л и я Дзєбєх уыдтє, принц, а фєстаг рєстєджы? Г а м л е т У арфєйаг: єгєр дзєбєх,єгєр. О ф е л и я Цы лєвєрттє мын радтай, принц, фєстємє Мєн уыдон рагєй раздахын фєндыд. Ємє сє айс. Г а м л е т. Цытє дзурыс, рєдийыс. Нє радтон никуы єз дєуєн лєвар. О ф е л и я Нє, радтай, принц, тынг хорз єй куы зоныс, Дє буц ныхєстє зарєгау мєнєн Дє лєвєрттє уєлдай зынаргъдєр кодтой. Ныр ссыд сє тєф. Ныр сє фєстємє айс. Лєвар дєтгєйє чи ивы йє зєрдє, Нымады нєу єгъдауджын чызгмє уый. Дє хорзєхєй. Г а м л е т. Ах, ды єгъдауджын чызг дє? О ф е л и я. Милорд? Г а м л е т. Ємє ды рєсугъ дє? О ф е л и я. Цы зєгъынмє хъавы дє уєздандзинад? Г а м л е т. Уый, ємє кєд ды єгъдауджын ємє рєсугъд чызг дє, уєд де ’гъдауєн ницы куыстаг ис дє рєсугъддзинадимє. О ф е л и я. Ау, рєсугъддзинадєн єгъдау йє хуыздєр хъузон нєу? Г а м л е т. О, ай-гъай. Ємє цалынмє єгъдау рєсугъддзинады раст кєна, уєдмє рєсугъддзинад єгъдауы цъымарайы смидєг кєн- дзєн. Раздєр уый нымадтой парадоксыл, ныр та рабєрєг, єцєг кєй у, уый. Єз дє кєддєр уарзтон. О ф е л и я. Єцєгєй дєр, принц, уырныдта мє. Г а м л е т. Нє дє хъуыди єууєндын. Нє тєригъєдджын къо- дахы цасфєнды ахуыр кєн хорздзинадыл, уєддєр йє зєронд уаг нє аивдзєн. Єз дє нє уарзтон. О ф е л и я. Уыцы сайд мє ноджы тынгдєр риссын кєны. Г а м л е т. Ацу моладзандонмє. Цємєн хъєуы цот арын, ємє уымєй тєригъєдджынты фылдєр кєнын? Єз мєхєдєг, быхсєн кємєн ис, ахєм єгъдауджын дєн. Фєлє суанг єз дєр мєхимє уыйбєрц хъєнтє арын, ємє хуыздєр уыдаид, мє мад мє куынє ныййардтаид. Дєн сєрыстыр, хиуарзон, мастисєг. Мє хъуыды цас ахсы, уымєй мє мидєг фылдєр єлгъагдзинєдтє ис, фантази мын 324
нє фаг кєны, цємєй сє цєрдхуыз скєнон, рєстєг дєр нєй сє равдисынєн. Цы хєйрєджы къєдзилмє фєзынынц мєн хуызєттє арвєй зєххы ’хсєн сєхи кєрєдзийыл хафынєн?Не ’ппєт дєр сєрєй-бынмє фєлитойтє стєм. Макєуыл єууєнд махєй. Дзєбє- хєй ацу моладзандонмє. Кєм и дє фыд? О ф е л и я. Нєхимє, милорд. Г а м л е т. Дуєрттє йыл фидардєр сєхгєнын хъєуы, цємєй йєхицєй єдылы араза єрмєст йє бинонты єхсєн. Ацу, удєнцой у. О ф е л и я. Уаз тыхтє, феххуыс ын кєнут! Г а м л е т. Мой куы скєнай, уєд дын мєнє єлгъыст чындздза- гєн. Ихау у єнєхєлд, митау — сыгъдєг, хахуырєй нє фервєздзы- нє. Зєгъынц дын: моладзандоны дєхи бамбєхс. Ацу дзєбєхєй. Фєлє дє кєд єнємєнг лєг хъєуы, уєд смой кєн єдылымє. Зонд- джынтє єгєр хорз зонынц, сымах сє цы маммитє ацаразут, уый. Зєгъынц дын: моладзандонмє. Фєстиат ма кє. Цу удєнцойє. О ф е л и я. Уаз тыхтє, сдзєбєх єй кєнут! Г а м л е т. Дєхи куыд ахорыс, уый дєр зонын. Хуыцау дын радта иу цєсгом, ды та єндєр цєсгом райстай — кафыс, гєппытє кєныс, дє фыддзых, Хуыцау цы сфєлдыста, уыдон хоныс фидиссаг нємттєй. Ємє дє фєнды, цємєй дын дє хєлд митє афтє ныма- йой, — цы кєны, уый Хуыцауы рєстєй кєны, цы кєны, уый не ’мбары, зєгъгє?Нє, уый нє уыдзєн. Єгъгъєд у. Мє зонд мєнєн уыдєттєй фєцыди. Иунєг чындзєхсєв дєр нє. Ныронг усджын чи сси, уыдонєн та, иуєй фєстємє, Хуыцау єнєниз цард раттєд. Иннєтє та цєрєнт, куыд цардысты, афтє. Ацу моладзандонмє. (Ацєуы.) Офелия Цы диссаджы зонд амарди! Йєхимє Кєй не ’лвєста йє парахатєй уый? Уым сиу ысты єгъдау ємє дзырдарєхст, Лєгдзинад ємє ахуыры тємєн, Уыд хорзєхы, уєздандзинады фидыц, Сє айдєн... Ємє ныр ныппырх... бынтон... Єз чи дєн?Єз — сылгоймєгты мєгуырдєр, Кєй удмє тагъд йє сомытєн сє мыд, О стыр Хуыцау, куыд уынон ныр, куыд сєфы, — Єрхауєг фаст дзєнгєрєджы мыртау Йє тыхджын зонд дзєгъєл зыланг куыд кєны, Йє рєсугъд, йе ’взонг диссаджы фєлгонц Єрра гутон куыд хуым кєны хєйрєгау! К ъ а р о л ємє П о л о н и й єрбаздєхынц. К ъ а р о л Уый уарзт у?Нє, нє, уымєй нєу сєргой. Стєй кєд хєлхъой сты Гамлеты ныхєстє, Уєддєр сє нєй єррадзинад. Йє уд Єндєр цыдєр ємбєхсы сау єрхуымы, Єндєр цыдєр бєллєхмє у йє хъавд. Гъеуый тыххєй єз рахастон уынаффє, Мєхи куыд скєнон афоныл єдас: 325
Уый хъалонтє ємбырд кєнынмє науыл Рєхджы єрцєудзєн Англисмє єрвыст. Кєд денджызон балц, ног бєстє ’мє адєм Фєсуриккой, цы йын хєры йє уд, Йє сєр дзєгъєл кємєй кєны, уыдєттє Йє зєрдєйє. Куыд дєм кєсы мє фєнд? П о л о н и й Дє фєнд у фєнд. Фєлє уєддєр фыццагау Нымайын афтє: йе ’рхєндєг гуыры Єнамонд уарзтєй. — Чызг, ды та цы зєгъыс? Цы дзырдта Гамлет, ма фєзм уый єрмєст. Хъуыстам єй мах. —Дє бар дєхи. Цы зєгъон? Дє бынаты комедийы фєстє Фєиу кєнин єз принц ємє єхсины. Кєд райхєлид йє зєрдєйы ’лхынцъ мадєн. Кєд дє фєнды, уєд байхъусдзынєн єз Сє ныхасмє ємбєхстєй. Ємє ’хсинєн Йє ракъахын куынє бантыса, уєд Єрцєуєд ахст, йе Англисмє цєуєд. Дєхи куыд фєнды, афтє кєн. К ъ а р о л Уєд афтє. Дзырддзєугє ’рратєн ахєстон — хєдзар. (Ацсеуы.) 2-аг сценє Уый дєр уым. Бацєуынц Г а м л е т ємє ц а л д є р а к т е р ы. Г а м л е т. Дзурут роль, ує хорзєхєй, єз уын куыд амыдтон, афтє: рог, єнєрхєцгє. Кєд єй, ує фылдєртє куыд фєкєнынц, асртє аралло кєндзыстут, уєд уый хуыздєр уаид уынджы фидиу- джытєн раттын. Уымєй уєлдай, уєлдєф лыгтє кєнын ма сисут дзєгъєлы ує къухтєй, мєнє афтє, алцыдєр — бєрц ємє фєт- кыл. Суанг єнкъарєнтєн сє ивылды дєр, зєгъєм, сє уаддым- гєйы дєр уєхиуыл хєцын фєразут, — уєд ує хъазт уыдзєн рєст- дзинадєй аив. Адєймаг куыд нє мєсты кєна, къамбецы хуызєн лєг, йє сєрыл мєкъуылєй стырдєр парик, афтємєй богътє кє- нын куы райдайы, йє сєрыхъуынтє бындзыггай тонєгау йє монцтє скъуыдтє ємє пырхытє кєнын куы сисы, бандон кємє не ’рхауы ємє єгомыг пантомимєтє ємє дзєгъєл хъєрєй уєлдай кєй ницы єндавы, уыдоны цинєн. Ахєм актеры єз уисєй фєнємын кєнин, Ироды йєхицєй ироддєр скєныны хъуыды йєм кєй єрцыди, уый тыххєй. Уый дєлимонєй фыддєр у. Ма кєнут афтє. Ф ы ц ц а г а к т е р. Ма тыхс ууыл, дє уєздандзинад. Г а м л е т. Фєлє єгєр єндзыг дєр ма ут, хъусут ує мидзєр- дєйы хъєлєсмє. Уе змєлд бєттут диалогимє, дзурут уе змєлдмє гєсгє, фєлє афтє, цємєй єрдзои уагєн йє арєнтєй ма ахизат. Театр фидауы бєрцєй, театры нысан та єппєт рєстєджыты дєр уыди ємє уыдзєн: єрдзєн, куыд загъдєуы,йє разы айдєн дарын, 326
намысєн дєр, ныллєг мийєн дєр се ’цєг цєсгємттє євдисын, стєй историйы алы рєстєгєн дєр йє фєлгонц єнє ахуырстєй євдисын. Ам дєр бєрц: куы фегєр уа йе та къахырєй куы аззайа, цы ’вдисыс, уый, уєд, аивад чи не ’мбары, уыдон худдзысты, ємбаргє адєймаг та єрєнкъард уыдзєн, фєлє уый тєрхон, фарн уєм бадзурєд, ны- маинагдєр у сымахєн, ницымбарєг адємы тєрхонєй, єнєхъєн театр уыдонєй дзаг куы уа. уєддєр. Єз фембєлдтєн актертыл, се ’хсєн уыди ахємтє, сє кад арвы кєрєттєм кємєн хъуыст, фєлє, хъыг сєм ма фєкєсєд, сє хъєлєстєй, сє манерєтєй нєдєр чы- рыстєтты, нєдєр дзуттєп ы хуызєн уыдысты — иудзырдєй, адємы хуызєн нє уыдысты. Уыдон афтє змєлыдысты ємє ниудтой, єппєт адємы афтє євирхъау хуызы ’вдыстой, ємє-иу лєг дисєй марди, єрдз кєй баххуырста ахємты цъапп-цъуппєй ацаразынмє? Фыццаг актер. Мє бон зєгъын у, принц, мах нєхи уыдєттєй ссыгъдєг кодтам, нє бон куыд уыди, афтє. Г а м л е т. Бынтондєр сє аиуварс кєнут. Єдылыты чи хъазы, уыдон та, цы фыст сын ис, уымєй фылдєр дзурын ма уадзут. Иуєй- иутє сє цєсгом суадзынц, пьесєйы тєккє ахъаззагдєр бынєтты сєхєдєг худын байдайынц публикєйы къуымыхдєрты бахъєлдзєг кєныны охыл. Уый єнєныббаринг хъуыддаг у, уый євдисы, уыцы айуантєн сє хиуарзондзинад цас аслам у, уый. Цєугєут, уєхи ба- цєттє кєнут. Актертє ацєуынц. Бацєуынц Полоний, Розенкранц ємє Гильденстерн. Гильденстерн. Цєй, куыд, милорд, къаролы ацы пьесємє бакєсын фєнды? П о л о н и й. Стєй королевєйы дєр, куыд гєнєн ис, афтє тагъддєр. Г а м л е т. Зєгъут актертєн, ємє фєтагъд кєной. Полоний ацєуы. Дыууєйє нє ацєуиккат сє батагъд кєнынмє? Розенкранц ємє Гильденстерн. Євєстиатєй, милорд. Г а м л е т Горацио! Бацєуы Г о р а ц и о. Г о р а ц и о Єз, принц, цєттє — лєггадмє. Г а м л е т Горацио, цы адєм зонын єз, Гъеуыдонєн сє хуыздєр дє, сє растдєр. Г о р а ц и о. Цы дзурыс, принц... Г а м л е т Нє дын кєнын козбау — Хъєздыг нє дє хєдзарєй дєр, фынгєй дєр, Хъєлдзєг зєрдє у де стыр мулк дєуєн. Мєгуыр кєй хъєуы?Уадз ємє хъєздгуытєн 327
Сє фєскъєсєр сє зонгуытыл лєууой Сыдзысдєртє, цагъартє ’мє сєхицєн Сє козбауєй къєбєрамал кєной. Єрбайхъус-ма. Кєдєй мєнєн мє зєрдє Ысси закъон, ’мє чи цы у, — уыны, Уєдєй нырмє дєу равзєрста хуыздєрєн. Дє царды фєтк — бєрзонд нысаныл баст, Дє хъизємєрттєй хъизємар нє кєныс, — Дє карнє ’рхєссєд цин кєнє фыдєх — Уєлдай дын нєу, — вєййыс дзы бузныг алкєд. Тєхудиаг у, ахєм туджы хатт, Стєй ахєм зонд кємє вєййы. Хъысмєтєн Йє къухты уый нє фестдзєни фєндыр, Кємєн ласа хъєугє зєлтє йє тєнтєй. Дєуау сыгъдєгуд чи уа, ахєм ссар, Ємє йє демє зєрдєйы нывєрон, Нє, арфдєр - зєрдєйы зєрдєйы. Хъус. Євдисдзысты къаролєн абон пьесє. Мє фыд куыд амард, уый та дын дзырдтон. Раст ахєм хабар пьесєйы уыдзєни. Ємє куы ’вдисой уыцы эпизод, — Дє цєст къаролєй иу секунд дєр ма сис. Кєнє уый сценє скєндзєни сєргой, Кєнє уыди мє фыды ’ндєрг дєлимон. Мє сєры магъз цырен кєны Вулканы Куырдадзау. Кєс єдзынєг, кєс. Єз дєр Кєсдзынєн, стєй, цы федтам, уымєй иумє Кєндзыстєм хатдзєг. Г о р а ц и о Мєнє дын мє къух. Єз ивар фидын давды фєдыл, давєг Куы алидза, куынє сбєрєг уа, уєд. Г а м л е т Єрбацєуынц. Єрбарынчын уон ногєй. Бынєттє бацахс. Даниаг марш. Хєтєлтє уасынц. Бацєуынц къарол, королевє, Полоний, Офелия, Розенкранц, Гильденстерн ємє и н н є т є. К ъ а р о л. Куыд у дє цард, нє туг, не стєг, принц Гамлет? Г а м л е т. Уырны дє, єгєр хорз. Хамелеоны хуызєн. Зєрдє- вєрєнтєй йє тєккє дзаг уєлдєф хєрын. Єрдызт уасєджы дєр афтє єфсєстхаст нє фєкєнынц. К ъ а р о л. Дє дзуапп мєнмє нє хауы. Уыдон мє ныхєстє не сты. Г а м л е т. Ныр мєн дєр нал сты. (Полонимє.) Милорд,уни- верситеты куы уыдтє, уєд сценєйыл хъазыдтє, раст нєу? П о л о н и й. Хъазыдтєн, милорд, ємє нымад уыдтєн хорз актерыл. Г а м л е т. Кєй хъазыдтє? 328
П о л о н и й. Єз хъазыдтєн Юлий Цезєры. Мєн мардтой Капитолийы. Брут мє амардта. Г а м л е т. Бруталон ми бакодта, ахєм капиталон роды кєй амардта, уымєй. — Цєттє сты актертє? Розенкранц. О, милорд. Уыдон єнхъєлмє кєсынц дє бардзырдмє. Королевє. Ардєм рацу, мє буц Гамлет, мє фарсмє сбад. Г а м л е т. Нє, мє мадыхай, ам єндєр згъєр ис, йєхимє тынгдєр чи ’лвасы. П о л о н и й (ныллєг хьєлєсєй къаролєн). О-гъо, фехъуыстай? Г а м л е т. Леди,ємбєлы, мєхи дє уєрджытыл єруадзон? (Радаргъ Офелняйы къєхты цур.) О ф е л и я. Нє, милорд Г а м л е т. Афтє нє, аххосджын дєн: мє сєр дє уєрджытєм єруадзон? О ф е л и я. О, милорд. Г а м л е т. Ды ахъуыды кодтай — цыдєр єнєгъдау ми. О ф е л и я. Ницы ахъуыды кодтон, милорд. Г а м л е т. Афтємєй та уый диссаджы хъуыды у — чызджы къєхты ’хсєн хуыссын. О ф е л и я. Цы хабар у, милорд? Г а м л е т. Ницы. О ф е л и я. Принц, абон єгєр хъєлдзєг нє дє? Г а м л е т. Чи, єз? О ф е л и я. О, милорд. Г а м л е т. Хуыцауыстєн, дєу тыххєй єз цалхау дєр мєхи ныззилдзынєн. Уєвгє, кзгыд нє уон хъєлдзєг? Бакєс-ма, мє ма- дєн куыд райгонд у йє хуыз, афтємєй та дыуує сахаты размє амарди мє фыд. О ф е л и я. Нє, принц, дыуує хатты дыуує єххєст мєйы. Г а м л е т. Куыд? Афтє бирє? Гъеуєдє дєлимон сау дарєд. Дардзынєн зынаргъ кєрц. Єрвон тыхтє! Дыуує мєйы размє амард ємє нырма нєма ферох! Уєдє нє уєд ныфс ис, стыр лєг куы амєла, уєд ма йє ном афєдзы ’мбис кєй цєрдзєн, уымєй. Фєлє уєлєуыл стыр хєрдзтє кєнєд аргъуантє аразыныл, науєд єй ничи єрымысдзєн, хъєдын бєхау, йє цыртыл афтє фыст кємєн ис: «Йє ингєнєй куыд не сты? Йє сєфтджытє цы фесты? » Цєгъды гобон. Райдайы пантомимє. Сценєйыл — къарол ємє королевє, кєрєдзийєн рєвдауєн митє кєнынц, кєрєдзийєн хъєбыстєгєнгє. Коро- левє єрлєууы йє зонгуытыл, єууєндын кєны къаролы, йє зєрдє йыл кєй никуы сивдзєн, ууыл. Къарол єй сыстын кєны, йє уєхскыл ын єруа- дзы йє сєр. Стєй йєхи єруадзы дидинєгдоны къутєртыл. Куы бафынєй, уєд королевє ацєуы. Уыйфєстє фєзыны нєлгоймаг, къаролы сєрєй сисы коронє, ба йын кєны, къаролы хъусы марг ауадзы ємє ацєуы. Єрбаз- дєхы к о р о л е в є, уыны йє лєжы мардєй, йє митєй євдисы йє хъыг. Ногєй фєзыны м а р г д а р є г ц а л д є р м а р д х є с с є г и м є, йєхи афтє євдисы, цыма тынг хъыг кєны. Мард ахєссынц. Лєгмарєг лєвєрт- тєй єлхєны королевєйы зєрдє. Уый євдисы йє маст, кєй йє нє уарзы, уый, фєлє фєстагмє йє зєрдє єрфєлмєн. Ацєуынц. 329
О ф е л и я. Уый цєуыл дзурєг у, принц? Г а м л е т. «Маргджью калм», дзургє та кєны талынг хъуыддагыл. О ф е л и я. Євєццєгєн, пантомимє євдисы, цы пьесємє кєсдзыстєм, уый мидис? Сценєйыл фєзыны П р о л о г. Г а м л е т.Ныртєккє єппєтдєр базондзыстєм ацы лєггондєй. Актсртє сє дзыхтыл хєцын нє зонынц, ємє хъуамє сє сусєгдзи- нєдтє ралєхурой. О ф е л и я. Цы равдыстой, уымєн йє хъуыды бамбарын кєндзєн? Г а м л е т. О, стєй цыфєнды дзаумайєн дєр. Єрмєст євдисы- нєй єфсєрмы ма кєн, уый та дын єнєфсєрмєй ємбарын кєн- дзєн, цы у, уый. О ф е л и я. Ды маргєвзаг дє, маргєвзаг! Єз кєсдзынєн пье- сємє. П р о л о г Нє равдыстмє нын бакєсут, Ує зєрдємє йє бахєссут, Ємє йєм фаутє ма хєссут. Г а м л е т. Уый цы у, пролог єви къухдарєныл фыст? О ф е л и я. Єцєгєй дєр, цыбыргомау у, милорд. Г а м л е т. Сылгоймаджы уарзты хуызєн. Бацєуынц д ы у у є актеры: к ъ а р о л ємє к о р о л е в є. Къарол сценєйыл Феб хус зєхх ємє денджызтыл єрзылд Єртын хатты цыппор бєхыл, ыстылд Нє сєрмє ’ртын дыууадєс хатты мєй, Кєрєдзи мах куы бауарзтам, уєдєй. Нє къухтє нын куыд райста Гименей, Уый мєрдты дєр нє уыдзєн рох мєнєй. Королевє сценєйыл О, уыйбєрц ма куы фєцєриккам мах, Куынє ныккєлид н’ амонды гєнах! Фєлє тыхсын — дє хуыз єнєниз нєу, Уєддєр тєрсын нє хъєуы, фидар лєуу. У афтє конд сылыстєг та єрдзєй: Йє тарстєн дєр йє уарзтау арєн нєй, — Цы кєна, уый цєхджын кєны єгєр. Йє ад мє уарзтєн базыдтай ды дєр, — Куырм у мє уарзт дєр, у мє тас дєр куырм, Тыхджын кєм уой єнкъарєнтє, гъеуым Чысыл ницы дєр зонд кєны ємыр, Кєм уарзынц бирє, уым чысыл у стыр. Къарол сценєйыл Мє хуры хай, фєхицєны рєстєг Мє адзалимє ам лєууы хєстєг. Ды та мє фєстє амондимє цєр, Куыд уай єдзух зєххон фидыцы сєр. Дє дыккаг мой... 330
Королевє сценєйыл Дє дзыхєй ма суадз уый! Нє райсдзынєн гадзрахаты єлхуый. Дыккаг лєгимє ралгъитєд мєн дуг, Дыккагыл уєд фыццаг лєгєн йє туг. Г а м л е т (фєрсмє). Йє рыг кєлы! Королевє сценєйыл Лєгмє дыккаг хатт чи ’рцєуы, уый уарзт Нє хъєуы, — мулкмє, ’хцатєм у йє каст. Дє сынтєгмє куы ’рбауадзон єндєр, Уєд мардзынєн дыккаг хатт єз дєу дєр. К ъ ар ол сцеиєйыл Єууєидын, — у дє зєрдє раст, єргом, Гъе, фєлє скъуыйдзєн, мах цы бєтты ’нгом. Нє сомытє нє ферох вєййынц тагъд, Цыма рєгъєд дыргъ къалиуєй єрхауд, Гъе, асртє ’рхауынц уыдон дєр мєрдтєй. Цєрєн нєй зєххыл сомытєй, сєнттєй, Нєхицєй сє гъеуымєн фехсєм дард, Ємє нє цєуы иу ауєдзыл цард: Єнкъарєнты фєйлауєнты ємє Нє бєллицты кєлєнгєнєг хъєрмє Мах ног истытє агурєм єдзух. Хъыг ємє цинєй ничи вєййы цух, Фєлє дымгєйау айсєфынц єваст. Нє уарзы ’рхєндєг циндзинады рад, Фєлє єрхєндєг цинмє нєу нымад. Кєд алцыдєр рєстєгмє у, гъестєй Рыг фесты, уєд єгъдау ємє рєстєй Єнєивгє куыд баззайдзєни уарзт? Гъеуый у, гъе, нє тєккє стырдєр фарст. Хъысмєтєй хъазы уарзт єви хъысмєт — Нє уарзтєй? Уый нын зондаби зєгъєд. Єрхауд лєгау лєг — нал фєхъєуы мах, Куы абады мєгуыр лєджы хъул сах, — Йє фыдгул ын єрбавєййы лымєн. Куырм кєны уарзты пайдайы тємєн. Гъе, афтє сты нє хъуыддєгтє, нє цард, — Нє мидхъару єнцонєй ’рцєуы мард, Нєхиуыл дєр нє цєуы, нє, нє бар, Куыд хєрыс уєд мой не скєныныл ард? Королевє сценєйыл Бын бауєд дуне, фесєфєд тыллєг! Єдзух куыд уон мє адзалмє бєллєг! Цъєхснаг фєсмонєй батар уєд мє цєст! Мє уд уєд ахстау ныккєндмє єппєрст! Єрцєуєд мыл бєстысєфты тымыгъ, Ныппырх кєнєд єгъатырєй мє ных! Уєд м* алы къахдзєф хъизємар, сєргой, Єз, идєдз ус, куы скєнон ногєй мой.
Г а м л е т. Нє фєсайдзєн? Къарол сценєйыл Нєй сомытєй хынджылєггєнєн. Бон Зын уыди, ємє афынєй кєнон, Ды та уал ацу. (Бафынєй.) Королевє сценєйыл Баулєф дзєбєх. Уєнт дард нє цардєй низ ємє фыдєх. (Ацєуы.) Г а м л е т. Єхсин, пьесє дє зєрдємє цєуы? Королевє. Мєнмє гєсгє, леди єгєр бирє сомытє кєны. Г а м л е т. О, уый йє дзырд баххєст кєндзєн. К ъ а р о л. Архайд дарддєр куыд цєудзєн, уый зоныс? Цы нє ’мбєлы, ахємєй дзы ницы ис? Г а м л е т. Нє, нє. Уый єппєтдєр хъазт у, марг ын йє хъусы хъазгєйє уадзынц. Єппындєр дзы зєрдєхсаинагєй ницы ис. К ъ а р о л. Цы хуыйны пьесє? Г а м л е т. «Мыстахсєн». Фєлє уый комкоммє афтє ’мбаргє нєу. Пьесє євдисы, Венєйы чи ’рцыд, ахєм лєгмард. Герцогєн йє ном — Гонзаго. Йє ус — Баптистє. Ныртєккє сє фендзынє. Уый у тєккє чъизидєр ми. Фєлє дзы махмє цы хауы? Де стыр- дзинадмє, стєй махмє нє сыгъдєг єфсармимє уый ницы бар дары. Уадз зєронд бєх чъыллиппытє кєнєд, кєд йє фєстаг єфхєлд у, уєд. Махєн не стджытє єнєлаз сты. Бацєуы Луциан. Уый Луциан у, къаролы єфсымєры фырт. О ф е л и я. Ды хоры бєсты хорз зарыс, милорд. Г а м л е т. Ацы куклатє мє къухмє куы ’рбахауиккой, уєд дын минєварєй фєцєуин дє сындзєвзаг уарзонмє. О ф е л и я. Тынг цыргъзонд дє, принц, тынг цыргъзонд. Г а м л е т. Нєтын дє бахъєудзєн, цємєй мє скъуымых кєнай. О ф е л и я. Цас фылдєр уон демє, уыйас мын зындєр у. Г а м л е т. Мой куы скєнай, уєддєр афтє уыдзєн. — Райдай, лєгмарєг. Гъє, емынєйы хуызєн! Де ’нєхуыцау хємхудтє ма ныззылынтє кєн ємє райдай. Цєй! «Йє уастєй сиды тугисынмє халон». Л у ц и а н Къух — фидар, марг — тыхджын, мє уд — хєрам, Єрцыд рєстєг — мєн ничи фендзєн ам. Гекатєйєн йє калм-кєрдєгєй конд Тєнгъєддєдзгє! Йє туг ємє йє зонд Куыд асєлой сєхи мидєг єваст, Ємє йє цард єрцєудзєни уєд саст. (Марг фыпєй лєджы хъусы уадзы.) Г а м л е т. Марг ын йє хъусы ауагъта дыргъдоны, цємєй йын єрцахса йє престол. Герцогы ном — Гонзаго. Йє истори фыст у 332
итайлаг євзаргє євзагєй. Ныртєккє сымах фендзыстут, лєгма- рєг Гонзагойы усы уарзондзинад йєхирдыгєй куыд фєкодта, уый. О ф е л и я. Къарол сыстад. Г а м л е т. Цємєй фєтарст? Королевє. Цы ’рцыди йе стырдзинадыл? П о л о н и й. Бауромут пьесє. К ъ а р о л. Цырагъ ссудзут. Тагъддєр уєлдєфмє. Се ’ппєт дєр. Рухс, рухс, рухс! Иууылдєр ацєуынц Гамлет ємє Горациойє фєстємє. Га м л е т Уєдє цєф саг дзыназєд, Чи фервєзт, уый та хъазєд. Чи — ’хсєвгєс, чи — фынєй: Хъысмєтєй лидзєн нєй. Цєй, сэр, туркаг суєвынєй уєлдай мын єндєр фидєн куынє уаид, уєд мын ай, стєй систы єнєхъєн хъєд, стєй ма ноджы про- вансайлаг дыуує уардийы мє басмахъты тъыстєй мєнєн бынат не скєниккой актерты труппєйы? Г о р а ц и о. Єрдєгмыздыл. Гамлет; Нє, єнєхъєныл. Ды зоныс, о, зынаргъ Дамон, Юпитеры цєргєс Престолєй фесхъиудта, ’мє трон Єрцахста тр... сєгъгєс. Г о р а ц и о. Дє бон у рифмєтєй хъазын. Г а м л е т. О, Горацио! Мин фунты — єндєрджы алы дзырдыл дєр. Ды бафиппайдтай? Г о р а ц и о. Куыд нє, принц. Г а м л е т. Марг ын йє хъусы куы уагътой, уєд. Г о р а ц и о. Мє цєст дзы не систон. Г а м л е т. Ах, ах! А-ма, музыкє! Цєй-ма, флейтисттє! Къаролы зєрдємє кєд пьесє нє цыд, Гъеуєд ыл, євєдзы, цыдєр фыд єрцыд. Цєй-ма, цєй, музыкє! Єрбаздєхынц Розенкранц ємє Гильденстерн. Гильденстерн. Хєларзєрдє принц!Кєд ємбєлы, уєд нєм дыуує ныхасмє байхъус. Г а м л е т. Єнєхъєн историмє дєр, сэр. Гильденстерн. Къарол, сэр... Г а м л е т. О, сэр, цы кодта? Гильденстерн. Йєхи тынг євзєр єнкъары. Г а м л е т. Сєнєй, сэр? Гильденстерн. Нє, сэр, євєццєгєн, йє масты дзєкъу- лєй. Г а м л е т. Ды цыргъзонддєр уаис, уый йын йє дохтырєн куы зєгъис, уєд. Єз ын єй мєхи фєрєзтєй сыгъдєг кєнын куы рай- дайон, уєд, тєрсын, йє масты дзєкъул ноджы тынгдєр куы ныд- дымса. 333
Г и л ь д е н с т е р н. Хєларзєрдє принц, дє ныхас єгъдауы сєрты куынє хизид, ємє єдзух дєхи иуварс куынє ласис, мєнєн цы бахєс кодтой, уымєй. Г а м л е т. Табуафси, цы дєн, уымєй хъус фестадтєн. Гильденстерн. Королевє, дє мадыхай, тынг тыхсы ємє мє дєумє рарвыста. Г а м л е т. Табуафси, мєнє дєн. Гильденстерн. Нє, хєларзєрдє принц, ныртєккє уыцы фырнымд митє никєй хъєуынц. Кєд дє фєнды мєнєи аккаг дзуапп раттын, уєд єз баххєст кєндзынєн дє мады бардзырд. Кєд нє, уєд дє хатыр курын ємє ацєуон. Г а м л е т. Мє бон нєу, сэр! Гильденстерн. Цы нєу дє бон, сэр? Г а м л е т. Сымахєн аккаг дзуапп раттын. Мє сєрымагъз йє чемы нєу. Фєлє уын цыфєнды дзуапп куы раттон, уєддєр ує бар фєуєд, куыд ує фєнды, афтє-иу єй зєгъут. Уєвгє, уый мє мадмє хауы. Афтє, уєдє, иу ныхас дєр нал. Хъуыддагмє. Сымах зєгъут, мє мад... Розенкранц. Уєдє кєд афтє у, уєд хъус. Дє мад дє митєй — йєхєдєг зєгъы, — фєуыргъуыйау, йєхи дєр нал ємбары фырдисєй. Г а м л е т. О, диссаджы фырт, йє мады дисы чи ’фтауы! Цымє уыцы дисыл єндєр цыдєр, ахсджиагдєр исты нє нынныхєст? Цымыдисаг у уый. Розенкранц. Уый фєнды демє йє уаты хибарєй аныхас кєнын дє хуыссыны размє. Г а м л е т. Цингєнгє бацархайдзыстєм, дєс хатты мад нын куы уа, уєддєр. Цємєй ма уын балєггад кєнєм? Розенкранц. Принц, кєддєр уарзон ємгєрттє уыдыстєм. Г а м л е т (йє кьухтєм амоны). Мєнє нырау, ард хєрын ацы къєрныхтє ємє тонагєнджытєй. Розенкранц. Хєларзєрдє принц! Цы у дє низы аххос? Ды дєхєдєг єхгєныс фєндаг дє фервєзын кєнынмє, дє бєллєх єрдхордєй ємбєхсгєйє. Г а м л е т. Мєн хъєуы службєйы уєлдєр бынат. Розенкранц. Уымєн та гєнєн куыд ис, кєд ємє дє къарол йєхєдєг снысан кодта даниаг престолы бындарєй? Г а м л е т. О, сэр, фєлє «цалынмє кєрдєг рєза...» Зєрондго- мау ємбисонд. Єрбаздєхынц музыканттє флейтєтимє. А, флейтєтє! Иу-ма мєм авєрут, бавзарон. Иуварс ацєут. Мє алыварс цы разил-базил кєнут, цыма мє хызєй єрцахсынмє хъа- вут. Гильденстерн. О, принц, мєхи дєм єгєр кєй ласын, уый дзуры ууыл, мє уарзт дєумє дызєрдыггаг кєй нєу. Г а м л е т. Дзєбєх дє нє бамбєрстон. Фєлє уый уєлдай нєу. Мєнє флейтє. Ацєгъд-ма дзы исты. Гильденстерн. Принц, єз нє зонын. Г а м л е т. Дє хорзєхєй. 334
Гильденстерн. Бауырнєд дє, нє зонын. Г а м л е т. Тынг дє курын. Гильден-стерн. О, фєлє нє зонын, куыд ыл хєцын хъєуы, уый дєр. Гамлет. Уый єнцон у, мєнг дзурын куыд єнцон у, афтє. Йє хуынчъытыл ын де ’нгуылдзтєй дыууєрдєм кєн, фу дзы кєн, ємє дзы раивылдзєн ємбисонды музыкє. Уыныс, мєнє йє амонєнтє. Гильденстерн. О, фєлє єз нє зонын уыдоиєй цєгъдын. Ницы дзы рауайдзєн. Ахуыр нє кодтон. Гамлет. Кєсут-ма, цы чъизийы мє сєвдылдтат! Сымах сфєнд кодтат мєнєй цєгъдын. Сымахмє афтє кєсы, цыма мын мє амо- нєнтє хорз зонут. Уырны ує, мє сусєгдзинады хъєлєс мын мє хуылфєй сласдзыстут. Єууєндут, цыма ме ’ппєт нотєтє дєр сє- рєй бынмє сымахєн гом сты. Ацы чысыл дзаума та сєрмагондєй цєгъдынєн конд у, йє зєлтє диссаг сты, фєлє уєддєр ує бон нєу уый сдзурын кєнын. Уєдє, сымах хъуыдымє гєсгє, єз флей- тєйє євзєрдєр дєн? Цыфєнды инструмент дєр мє схонут, сєтгє дєр мє акєнут, фєлє мє хъазєн та нєй. Єрбаздєхы П о л о н и й. Хуыцау дын баххуыс кєнєд, сэр. П о л о н и й. Милорд, королевєйы фєнды демє аныхас кєнын євєстиатєй. Г а м л е т. Ды уыныс уєлє уыцы єврагъ — теуайы хуызєн? П о л о н и й. Хуыцауыстєн, уынын,ємє єцєгєй дєр — сыгъ- дєг теуа. Г а м л е т. Мєнмє гєсгє, йє рагъ уырды рагъы хуызєн у. П о л о н и й. Раст у: уырды рагъы хуызєн. Г а м л е т. Кєнє киты рагъы хуызєн. П о л о н и й. Китєн куыд вєййы, раст ахєм. Г а м л е т. Уєдє ныртєккє цєуын мє мадыхаймє. (Иуварсмє.) Мє зонд куыд фєцєуа, уый мын кєнынц. — Цєуын. П о л о н и й. Гъемє йын афтє фехъусын кєндзынєн. Гамлетєй фєстємє иннєтє ацєуынц. Г а м л е т Єрцыд єхсєв, кєлєнтєгєнєн афон. Уынєргъынц мєрдтє, низ хєссы зындон. Єз дєр ныр суадзин хъарм тугєй мє дойны, Цыфєнды дєр, кємєй фєтєрсин бон, Уый бакєнин. Нє мадыхай нєм сиды. Сырд ма фест, зєрдє! Уым цыфєнды уєд, — Нероны уд мын ма бауадз мє риумє. Уыдзынєн карз, фєлє лєгау — єд фарн, Єнє кардєй йє мардзысты мє дзырдтє. Фєдфєливєн кєныны бар дєттын Єз ме ’взагєн, — сєнттєцєгъдгєйє єз Нє рох кєндзынєн мады цур мє хєс. (Ацєуы.) 335
3-аг сценє Уат галуаны. Бацєуынц къарол, Розенкранц ємє Гильденстерн. К ъ а р о л Єз єй нє уарзын. Йе ’рра йын цырындєр Нє кєндзынєн. Цєттє кєнут уєхи. Ує гєххєттытє бафыстон ныртєккє, — Сымахимє уый Англисмє цєуы. Ує зєрдыл дарут — алы къуымтєй махмє Гєппєввонгєй єнєнхъєл цау кєсы, Йє фыдбылыз мєнг хєрвы ’мбєхсгє. Гильденстерн Балцмє Цєттє стєм мах. Дє узєлд ємє мєт Куыд хєссынц минтєн цардыхос, гъе, афтє Сты махєн дєр фєндагсары зєдау. Розенкранц Кємє ис зонд , уый стыр хєсыл нымайы Фыдбылызєй йєхи хизын єдзух. Фєлє уєлдай къєрцхъусдєрєй мах хъуамє Уый хъахъхъєнєм, єппєт адємы цард Кєй къухы ис. Нєу паддзахы мєлєт Єрмєст мєлєт. Хєстєгдєрлєуд єм чи уа, Уыдонєн дєр уый хъаймєт у. Уый — цалх, Сєрсєфєнєн йє тєккє тигътыл тулєг, Йє дєндєгтє, йє чъил ємє сємєн — Єнєхъєн хъєд. Куы расхъиуа уый былєй, — Ныппырх уыдзысты дєндєгтє фыццаг. Къаролы арф ныуулєфтєн єдзухдєр Дзыллєтє раттынц стыр уынєргътєй дзуапп. К ъ а р о л Ує хорзєхєй, фєстиат нал. Євирхъау Тас хибарєй хєты, ємє йыл тагъд Куыд бакєнєм хъадаман. Розенкранц ємє Гильденстерн Хорз. Цєуєм. Розенкранц ємє Гильденстерн ацєуынц. Бацєуы П о л о н и й. П о л о н и й Йє мадмє бацыд. Байхъусон сєм хъуамє. Мєхи фєсгауыз бамбєхсдзынєн ам. Хєцдзєни йєм, євєццєгєн, йє мад дєр, Фєлє дє раст: тєрхонгєнєг нєу мад. Фєлмєн у мад йє цотєн. Ємє хъуамє исчи Сє цуры уа, йе дара сєм йє хъус. Хєрзєхсєв у. Куы раздєхон мє цуанєй, Уєд дєм зындзынєн, кєд нє уай фынєй.
К ъ а р о л Кєнын дын єз зєрдиаг арфє, ме ’рдхорд. Полоний ацєуы. Мєн хурх кєны мє фыдгєнды хъылма тєф, Фыдєлтыккон єлгъысты гакк — мєныл: Єфсымєрмарєг. Мєн куыд фєнды кувын, Фєлє єппындєр кувын нєу мє бон. О, ацы аххос чи сисдзєн мє удєй? Йє нысан тары чи нал фены, уый Йє мидбынат куыд цоппай кєна, афтє Фєдзєгъєл дєн, мє хъуыддєгтє — єппєрст. Єнєхъєнєй дєр ме ’фсымєры тугєй Куы уаин амєст, гъеуєд дєр цыма Ныхсын нє бауид арвы бон мє къухтє? Цы кєнид хорз, куынє уаид фыдєх? Цємєн хъєуид тєригъєды сєр мах? Ємє Хуыцаумє уый тыххєй фєкувєм, Цємєй нє хиза фыд ємє сєфтєй. Єгъгъєд у хи ’ргєвдын! Дє сєрыл схєц! Єрхаудтєн єз, цємєй фєстємє сыстон. Куыд кувон? «Амардтон, ныббар мын»? Нє бєззы уый. Цы ссардтон, уый нє радтон, Цєй тыххєй мардтон, уыдон дєр сты мєн: Мє коронє, мє бєстє, королевє. Ємє Хуыцау куыд ныббара мєнєн? Хєрамдзинад сыгъзєрин къухєй халы Мєнг дунейыл рєстаг тєрхоны фєтк, Цы фыдгєнд кєны, уый фєрцы єлхєны Закъон. Фєлє уєлейы афтє нєу. Нє хъуыддєгтє єркєлынц уым бєгънєгєй, Сє сайд фєлыст сын басудзы цъєх арт, Нє аххосы цур ахст лєгау єрлєууєм, Ємє нє домы дзуапп. Цы кєнон єз? Фєсмон? Фєсмон лєджы тєригъєд сисы? Ємє кєд нєй фєсмонгєнєн дєр уым! О, хъизємар! Мє риу — мєлєтєй саудєр, Ємє мє уд йє гєндзєхтє цєгъды Цъымарайы, бынмє йє ласы лами! Єххуысмє, зєдтє! Уєрджытє, фєтасут! Зєрдєйы ’ндон, фест ноггуырды єргъиу! Ис алцємєн дєр срастгєнєн. (Мидєгдєр бацєуы ємє йє зонгуытыл єрлєууы.) Бацєуы Г а м л е т. Г а м л е т Уый кувы. Кєд ма уыдзєн хуыздєр фадат мєнєн та? Дзєхст цирхъєй, — арвмє атєхдзєн йє уд. Гъеуый дын тугист. Афтє? Нє, лыстєг єркєсєм. 22 Малити Васо 337
Фыдгуырд мє фыды барвыста мєрдтєм, Ємє єз та гъеуый тыххєй мєхєдєг Мє туджджыны дзєнєтмє ’рвитын. Нє, Уый тугист нєу. Уый хорзєх у лєгмарєн. Йє тєригъєдты уалдзєджы тыхмард Єрцыд мє фыд, ныддымст йє гуыбыи маргєй. Цы дардта арвєй? Чи скодта тєрхон, Ємє цєй тыххєй? Иунєг Хуыцау зоны, Фєлє бєрєг у: хъизємар кєны. Уый тугист у, куы амєла єнаккаг Йє кувыныл, йє уд сыгъдєггєнгє, Цєттє куы уа мєрдтыбєстєм цєуынмє? Нє. Кєрддзєммє, цирхъ, нєма ’рцыди дє рад. Мєстєй куы тона йе куы уа фыдрасыг, Куы кєна хъарм хєлд хъєбысы фынєй, Азарт хъазты куы бацєуа, куы ’лгъита Йе ’ндєр исты євзєрдзинад кєна, Йє фервєзынєн хос кєм нє уа, ахєм, Уєд-иу єй цєв. Йє хєррєгъ фестдзєн сау Йє удау ємє зындонмє ныххаудзєн. Дзырдта мєм мад. Паддзахиуєг уал кєн, — Уый ма ’нхъєл хос. Уый ме ’мгъуыд кєны дарддєр. (Ацєуы.) К ъ а р о л (сыстад). Мє дзырд — хєрдмє, єнкъарєнтє — бынмє, — Нє кєсы арв єнєнкъарєн хуынмє. (Ацєуы.) 4-м сценє Королевєйы уат. Бацєуынц Королевє ємє П о л о н и й. П о л о н и й Єрбацєуы. Дє фыртєн зєгъ єргомєй: Хєцєд йєхиуыл, ма халєд єгъдау. Кєй йє хизыс нє къаролы єфхєрдєй, Зєгъ-иу ын уый дєр. Бамбєхсон мєхи. Фєлєуу єм карз, дє хорзєхєй. Г а м л е т (єдде). О, леди! Королевє. О, ма тыхс ууыл, бауадз єй мє бар. Єрбацєуы, єнхъєлдєн. Бамбєхс къуымы. Полоний йєхи ємбєхсы къулыл ауыгъд гауызы фєстє. Бацєуы Г а м л е т. Г а м л е т Мє мадыхай, лєггадмє дєн цєттє. Королевє Дє фыды ды цємєн єфхєрыс, Гамлет?
Г а м л е т Мє фыды ды цємєн бафхєрдтай, мад? Королевє Дє мадимє єнєгъдау лєгау дзурыс. Г а м л е т Ды та фєрсыс цєстфєлдахєгау мєн. Королевє Цы дыл єрцыди, Гамлет? Г а м л е т Дєу цы фєнды? Королевє Ды зоныс, чи дєн? Га м л е т Мєнє дын мє дзуар, — Ды дє дє лєджы ’фсымєры ус, стєй ма, Ды, ме ’намондєн, разындтє мє мад. Королевє Уєдє-иу уєд єндєртє дзурєнт демє. Га м л ет Єнцад. Єрбад. Нє рауадздзынєн дєу. Ныртєккє дын єрбахєсдзынєн айдєн, Дєхи дзы фенай — чи дє ’мє цы дє. Королевє Цы сфєнд кодтай? Хєстєг мєм ма цу! Кардєй Рєхойдзєн мєн. Єххуысмє тагъд! П о л о н и й (гауызы фєстє). Хуыцау! Г а м л е т (сласы шпагє). Уый циу? Уыры? Хєснаг кєнын — цєттє у. (Гауыз барєхойы.) П о л о н и й(гауызы фєстє). Мєлын! (Єрхауы ємє амєлы.) Королевє Хуыцау!.. Цы бакуыстай! Га мл ет Ау,уым Къарол лєууыд? Королевє Фыддєр фыдгєнд нєма фенди! Г а м л е т Миледи, Фыддєртє ис: къарол єрцыди мард, Йє усы та йын йе ’фсымєр єрхаста. Королевє Къарол єрцыди мард? Г а м л е т О, леди, о. (Гауыз иуварс акєны ємє уыны Полонийы.) Хєрзбон, дзєгъєлдзых, ардауєг, гъєла!
Уєлдєр дє чи у, уый дє ’нхъєлдтон. Гъемє, Хъыг у мєнєн. Уыныс, мєнг митєй нєй Цєрєн. (Королевєйєн.) Єрбад уал. Де ’нгуылдзтє дєр ма сєтт. Фєлтау дє зєрдє асєтдзынєн єз, Кєд уый нырмє фыдгєндты фаг нє бахсыст, Кєд ма ємбары адємы хъєр, уєд. Королевє Цы бакодтон єз уагєры? Цємєн дє Гуымиры мемє? Га м л е т Бакодтай ды уый, Єгъдау дєр, ’фсарм дєр чи сафы йє гуырдзыл, Сыгъдєг ємє єнєвнєлд уарзты ных Кємєй афады, чи кєны къєхсєрфєн Рєстдзинадєй, ’мє уаз къайады ард Уєй чи кєны. Цы бакодтай ды, уымєй Дзырдлєвєрд сси єнєуд ємє мєнг, Нє аргъуаны бын кувын та — ныхєстє, Дзєгъєл дзєнгєда. Єрвтє сырх кєнынц, Хъаймєты бон куыд фєкєсынц тызмєгєй, Бєрзондєй афтє д’ аххосмє кєсынц. Королевє Циу развєлгъау дє ныхєстєн сє мидис, Цы мє къахыс, цємєй мын кєныс фидис? Г а м л е т Дыуує нывы дын мєнє: ай, стєй ай. Дзєбєх сєм кєс — єфсымєрты портреттє. Сє иуы цас и фидыц ємє фарн — Йє ных у Зевсау, кондєй — Аполлонау, Тєссаг, сєрыстыр Марсау у йє каст. Йє ныв євдисы: у єрвыст хуыцєуттєй, Бєрзонд єврєгътєй рухсгєнгє єртахт, Олимпийы єппєт цєрджыты джипп ыл Бєрєг зыны, цємєй йє хоной лєг. Уый уыд мє фыд. Ныр амє дєр єрбакєс — Дє дыккаг лєг: сыгъд єфсиры фєнык. Уый йе ’фсымєры цард адавта мєнгардєй. Кєм уыдысты дє цєстытє? Куыд ивтай Бєрзонд рагъыл рєсугъд уыгєрдєн ды Цъымарайыл? Цємєн хъєуынц цєстытє? Єви куырм дє дє уарзтєй? Нє, дє кары Єнкъарєнтєн сє хицау свєййы сєр. Иу иннєйы — мєн’ адоны куы ивтай, Кєм уыди сєр? А, фестъєлфыс? Уєдє Єфсармєй ма цыдєр дє риуы баззад, Фєлє нырма уый уадзыгєй хуыссы, Єндєр куыд уыди ахєм бєллєх ’руадзєн? Нєу фауинаг дє цуры маниак,
Нє. адоны нє фєивддзаг кєндзєни Цыфєнды сонт дєр. Уый цы уыд? Сайтан Куыд амбылдта дє уд, дє буар єгасєй? Фєлє єнєниз ’нкъарєнтєй дєумє Куы уыдаид чысыл мур дєр, уєд агъуыд Дєлимоны зынг не ’ссыгътаид дєу, Кєд идєдзы буар ахєм монцтє домы, Суанг их дєр ма кємєй скалид цєхєр, Уєд чызг цъєх арт куыд нє уадза? Єндєр Цы домєм уымєй, кєд ємє идєдзтє Сє хєлд мондєгтєй сєрра вєййынц, уєд? Королевє Ныууадз мє, Гамлет! Сарєзтай мє удмє Дє цєстыты каст арцау, фєлє уым Ныр нал и ницы сау фєдтєй фєстємє, — Ныхсєн сын нал ис. Г а м л е т Бєгъдулєг кєн Ємє кєн батє фаджысєн хуыссєны, Ємє йын йе ’мбыд сойы смагмє смуд... Королевє Тєригъєд бакє, Гамлет, сты дє дзырдтє Цыргъ хъаматы рєхуыстытєй фыддєр. Га м л е т Лєгмарєг ємє фосєн, мєнє амєн Йє ныхы аргъ дєр чи нє уыди, уымєн. Быдзєу ємє дзыпкъахєг сси къарол, — Уый йе ’фсымєрєн амырхта йє уатєй Йє сыгъзєрин худ. Королевє Мауал мє єргєвд! Г а м л е т Къєцєлчындзау єй батыхтой хєцъилты. Бацєуы Є н д є р г. Дє базыры бын бакє мєн, мє зєд! — Цы хъєуы дєу, рєсугъд паддзахон сурєт? Королевє Мєгуыр мє бон, йє зонд фєцыд! Г а м л е т Дє фырты кєд йє зивєгєй єфхєрыс? — Рєстєг цєуы, фєлє дын уый нырма Дє тєссаг, фєлє табуйаг фєдзєхст Нєма скодта тыхджын къухєй єххєст. Є н д є р г Єрмынєг и дє маст, ємє йє хъуамє Єз ногєй ссудзон,уый — мє цыды сєр. Фєлє дє мадмє бакєс. Уый фєуадзыг, Ємє йє хъуамє фервєзын кєнай —
Хуыдуг кєнынц лємєгъ зєрдєтє тасєй, Ємє йын исты зєгъ. Г а м л е т Цы кєныс, леди? Королевє Дєхєдєг та? Сєнттєцєгъдєгау раст Кємєдєр дзурыс, дзагъултє ’мє джихтє Кєныс. Хуыссєгхъуаг салдєтты хуызєн, Фєдисы хъєрмє чи слєууы рєнхъытєй, Дє сєрыхъуынтє абадтысты арц. Мє лєппу, низєй карздєр кєны катай, Єрсабыр у. Цы уыныс, уый мын зєгъ. Г а м л е т Уынын єз уый. Куыд фєлурс у, кєс-ма йєм! Йє таурєгъ ємє йе ’дзард хуызєй дур Фєрчытє хауид. О, мєнырдєм ма кєс, Дє цєстытєй мє мауал хєр. Мє зєрдє Лємєгъ кєны, — кєйдєр туджы бєсты Йє цєссыг калдзєн. Королевє О, цы у, цы ’рцыд? Г а м л е т Ау, ды нє уыныс уым єппындєр ницы? Королевє Цы зыны, уый уынын єрмєст. Г а м л е т Дзырд дєр Нє хъусыс? Королевє Нє, нєхи хъєлєстє хъусын. Г а м л е т Уый мєнє, мєнє ам ис!Уырдєм кєс. Мє фыд сєрєгас, удєгасєй уєртє. Фєцєуы, ахызт къєсєрєй, уыныс? Королевє Цыдєр дє цєстыл ауади. Дєсиы у Сєрымагъзыл ныв кєнынмє тєвдниз — Цєстыты раз цы нє фестын кєндзєни! Г а м л е т Тєвдниз! Мє пульс цєвы дєууонау рєвдз. Мє ныхєстыл, мє хъуыдытыл нєй мур дєр Сєнтты лаз. Фєрс — цы загътон, уый зєгъон, Рынчынєн та йє дзуапп рєстмє нє вєййы. Фєкодтай де ’намонд ды ме ’ррайы єфсон, Цємєй дєхи єгад митє ємбєхсай. Хуыцаумє скєс! Нє дє хъєуы бальзам, — Уый бахгєндзєн гєбєр цъєрттєй дє хъєнтє, Фєлє сє мидєг равзєрдзєни хєф, Дє хуылф дын иуыл бахєрдзєни. Басєтт Дє тєригъєдтыл, карз фєсмонєй сис 342
Дє уды чъизи — фервєзєн ма ис, Йє уидєгтимє хъамылгєрдєг стонынц. Ныххатыр кєн, дє цуры раст кєй дєн, Ныр афтє у: хєрамєн хорз куы кєнай, Уєд ма дзы хъуамє ракурай хатыр. Королевє Мє зєрдє мын дыуує ’мбисы фєкодтай! Г а м л е т Ємє йын аппар йе ’взєрдєр ємбис, Хуыздєримє та хєсс дє цард сыгъдєгєй. Хєрзєхсєв. Дардмє лидз дє лєгєй. Єфсарм дєм нєй, дєхи та афтє дар, Цыма дєм ис. Лєг иугєндзон куы кєна Йє кєнон, уєд єнкъарєнтє мєлынц, Фєлє уый хатгай бабєззы: єдзухдєр Куы бєллай хорзмє, хорз єрцєудзєн уєд, — Дє зєрдє райсдзєн ног пєлєзау ног уаг. Ныббыхс, цємєй дын райсом уа єнцон, Ємє куы лєууай раст фєндыл хъєддыхєй, Уєд цард хуыздєрмє ивдзєни дє тыхєй, Дє хєйрєджытє лидздзысты тєссєй. Кєд дєм єрцєуа фарн, уєд-иу Хуыцаумє Мєн тыххєй скув. Тєригъєд ын кєнын. (Амопы Полониймє.) Фєлє, єнємєнг, арвы фєндыд афтє: Ай амардта мє къухєй, стєй мєн дєр Єфхєры уымєй. Марды ам нє уадзын, Йє туджы фєдыл ратдзынєн єз дзуапп. Тєригъєд кєнын чи зоны, уый хъуамє Уа удфидар. Єнхъєлмє кєс нєуєг Євиллон цаутєм. Иу хатт ма — хєрзєхсєв. Єрмєст ма иу дзырд. Королевє Єз цы кєнон ныр? Г а м л е т Уый ма бакє, цы дын зєгъон ныртєккє. Ує хъарм хуыссєнмє багєпп кєн єваст, Дєхи мыст хонын уадз, дє рус єм бадар, Къарол дє уым куы хурх кєна йє батєй, — Дє зєрдє райхал, бузныджы бєсты Мє хабар ракєи: зондцухау, зєгъ, барєй Йєхи євдисы. Радзур ын єргом! Йє сєрмє та куыд хєссы королевє — Бєстырєсугъд — нєл гєдыйє, хєфсєй, Цъыфы зулкъєй йє хъуыдытє ємбєхсын? Райс маймулийау къалати ’мє сбыр Хєдзары сєрмє, рауадз цъиуты арвмє, Фырцымыдисєй фехс дєхи дєлємє, Ємє дє бєрзєй асєтт.
Королевє О, єууєнд, Кєд нєй цєрєн єнє улєфгє, уєд Мє фыртыл комдзог рацєуыны размє Мє улєфєнтє аскуындзынєн єз. Г а м л е т Мєн Англисмє кєй єрвитынц, уый зоныс? Королевє О. Ме ’намондєн, у дє хъуыддаг лыг. Г а м л е т Гєххєтт цєттє у. Ме скъолайы ’мбєлттє, — Дыуує калмыл фылдєр баууєндин єз, — Пакетимє цєудзысты мемє балцы, Хыз мє кєм ’рцахсдзєн, уырдєм. Уадз сє, уадз. Уыдзєни худєг, уєлдєфмє сєхєдєг Куы фєхауой рємудзджытє єваст. Сєхи гадзрахат рацєудзєн сєхиуыл Гадзрахатєй — єз ууыл дзырд дєттын! Фєлє цы кєнон ацы стыр уєцъєфєн? Тыргъмє йє ласон. Цєй, хєрзфынтє уын. Єрсабыр ныр уынаффєгєнєг. Раздєр Цыди йє уасын халонау єдзух, Ныр та, зынаргъ, дє мєт єрхауд мєхимє. Хєрзєхсєв у, мє мадыхай. Фєйнєрдєм ацєуынц. Гамлет Полонийы фєласы. 4-єм АКТ 1-аг сценє Эльсинор. Уат галуаны. Бацєуынц къарол.королевє, Розенкранц ємє Гильденстерн. Къ а р о л Ныуулєфыс къєхты бынєй. Цємєн? Дє сагъєстє цємєн ємбєхсыс махєй? Кєм и дє фырт? Королевє Фєуадзут-ма нє иучысыл рєстєг. Розенкранц ємє Гильденстерн Єбуалгъ хабар! К ъ а р о л Цы ’рцыд, Гертрудє? Гамлет Кєм и? Королевє Тыхсы, уынєргъы, — денджызы уылєн Цыма йє тыхтє уадимє євзары. Цыдєр уынєр єруад йє хъустыл ам, «Уырытє!», зєгъгє, фелвєста рапирє, Ємє фєсгауыз бамбєхсєг зєронд Йє рєхуыстєй фємард. 344
К ъ а р о л Єцєг у уый?! Мєн дєр фєсгауыз ссардтаид рапирє. Кєй у йєхи бар, уый єнусон тас — Дєуєн, мєнєн, стєй алкємєн, єппєтєн. Дзуапп чи ратдзєн лєгмарды тыххєй ныр? Уєууєй, мєхєдєг, уымєн ємє иунєг Мє бон уыди мєгуыр зондцухы дард Євєстиатєй арвитын. Ам аххос Нєхимє исєм — бирє йє кєй уарзєм, Уый кодта куырм нє уд ємє нє зонд. Нє бинонты єнамонддзинад ’мбєхстам, Фєлє нын уый хєцгє низєй фыддєр Нє хуылф єхсыны арфдєр. Ныр цы фєци? Королевє Йє амєттаджы аласта кєдємдєр. Йє низхєрд хуылфєй уды рухс фєзынд, Куыд фєзыны єрзєты ’хсєн сыгъзєрин. Цы ’рцыди, ууыл сабийау кєуы. К ъ а р о л Гертрудє, цом. Нєма скєсдзєн хур хєхтєй, Гъе, афтє балцы ленк кєндзєн йє нау. Йє фыдгєнды фєстиуджытє та махєн Лєгъзгєнгє сты. — Цы фєдє, Гильденстерн! Бацєуынц Розенкранц ємє Гильденстерн. Єххуысєн искємє фєдзурут! Сонтєй Принц амардта Полонийы, ’мє йє Єхсины уатєй аласта. Цєугєут, Єрсабыр кєнут Гамлеты, стєй мард Єгъдаумє гєсгє бахєссут зєппадзмє. Розенкранц ємє Гильденстерн ацєуынц. Гертрудє, цом, нє хєлєрттєм фєдзурєм, Нєхєдєг сын нє хабєрттє зєгъєм. Кєндзєни хахуыр калмы марг євзагєй Сармадзанєй єхст нємыгау єхситт, Кєрєй-кєронмє апырх уыдзєн бєстыл. Нє сємбєлдзєни, чи зоны, йє цєф Хєлєртты руаджы махыл. Рацу, не ’фсин. Нєма бавзєрста ахєм тарст мє уд. Ацєуынц. 2-аг сценє Уый дєр уым. Єндєр уат галуаны. Бацєуы Г а м л е т. Г а м л е т Єфснайд єрцыд єнє иу хъєн. Розенкранц ємє Гильденстерн (сценєйы фєстє). О, Гамлет!
Г а м л е т Цєй хъєр у уый? Кєй бахъуыди мє сєр? Розенкранц. Милорд, кєдєм баластай марды? Г а м л е т. Зєххы хуылфмє — зєхх дєр ын исчи нєу. Розенкранц. Зєгъ нын, кєм ис? Уый аргъуанмє хєсгє у. Г а м л е т. Хъуыды дєр ууыл ма кєнут. Розенкранц. Цєуыл? Г а м л е т. Ома, єз мєхи пайдайєн нє, фєлє сымах пайдайєн архайдзынєн. Уєвгє мє цавєрдєр былсєрфєн цы фєрстытє кєны? Къаролы фырт сын цы дзуапп радта? Розенкранц. Ды мєн былсєрфєнимє барыс, принц? Г а м л е т. О, дєу. Паддзахы фынджы сойтє чи цъиры, хєрзиу- джытє чи исы, йє лємєгъдзинєдтєй йын чи пайда кєны. Єниу, уыдон йє хуыздєр лєггадгєнджытє сты. Къарол сє йє комыкъул- ты бавєры, маймули куыд фєкєны, афтє. Фыццаг уыдон баппары йє дзыхмє, ныхъуыргє та сє акєны єппєты фєстє. Цы фєцъырд- тат, уый йє куы бахъєуы, уєд ує райсы, ныллємары ує, ємє хусєй аззайут ног службєйєн. Розенкранц. Єз дє не ’мбарын, принц. Г а м л е т. Уый мын єхсызгон у. Хинєйдзаг ныхас єдылы хъусы фынєй кєны. Розенкранц. Милорд, ды хъуамє махєн зєгъай, кєм ис мард, стєй немє ацєуай къаролмє. Г а м л е т. Мард къаролы зєххыл ис, фєлє къарол марды зєххыл нєма ис. Єниу ам цы роль хъазы къарол? Гильденстерн. Уєдє цы, принц? Г а м л е т. Нолєй фылдєр — нє. Хонут мє къаролмє. Хъазтє, мауал лєуут бирє, ’рбасуры ує уєртє бирєгъ. Ацєуынц. 3-аг сценсе Уый дєр уым. Єндєр уат галуаны. Бацєуы къарол йє фєсдзєуинтимє. К ъ а р о л Фєцєуынц єм. Мард ссарын хъєуы тагъддєр. Куы уа уєгъдибар, уєд тєссаг у тынг. Тызмєг ныхас, тыхєй йє нєй єфхєрєн. Хуымєтєг адєм уарзынц уый, — цєстєй Цы уынынц уыдон, не сбарынц уый зондєй. Уынынц єфхєрд, фєлє цєй тыххєй, уый сєм Нымад нє вєййы. Бавдисєм хъуыддаг Мах афтє: принц кєй цєудзєн балцы Йє паддзахадон службєйы фєдыл, Уый рагєй уыд зындгонд. Єгъуыстаг низ Дзєбєх кєнынц тєккє тыхджындєр хостєй. Бацєуы Розенкранц. Цы базыдтат? Цы хабєрттє ис уым? 346
Розенкранц Иє бон нєу ссарын мард. К ъ а р о л Кєм и йєхєдєг? Розенкранц Фєсдуар лєууы. Цєстдард єм ис дзєбєх. К ъ а р о л Уєдє йєм уєд фєдзурут. Розенкранц Гильденстерн! Єрбакєн єй. Бацєуынц Г а м л е т ємє Гильденстерн. К ъ а р о л Кєм и Полоний, Гамлет? Гамлет. Єхсєвєры. К ъ а р о л. Єхсєвєры? Цавєр єхсєвєры? Г а м л е т. Йєхєдєг кєм хєры, уым нє, фєлє йын йєхи кєм хєрынц, уым. Ныртєккє йыл єрбадтысты єнєхъєн аргъуаныдзаг политикон уаллєттє. Чи цыфєнды дзурєд, фєлє уаллон алы хи- цауадєн дєр йє фидардєр гєнах у. Мах хєссєм алы фосы мыггаг, цємєй нєхи хєссєм сє фыдєй, нєхи та хєссєм уаллєттєн. Нард къарол уа єви стджытє ємє цармєй конд мєгуыр уа,— уєлдай сє нєй, уыдон сты фынгыл євєрд дыуує тєбєгъы, сє кєрон та иу у. К ъ а р о л. Уєууа! Уєууа! Гамлет. Къаролєй чи фєминас кодта, уыцы уаллонєй ис кєсаг єрцахсєн, уаллон чи бахордта, уыцы кєсаг дєр ис бахєрєн. К ъ а р о л. Уымєй цы зєгъинаг дє? Г а м л е т. Єрмєст уый, ємє къаролєн йє бон у мєгуыргуры тъєнгты тезгъо кєнын. К ъ а р о л. Кєм и Полоний? Г а м л е т. Уєларв. Арвит єм. Кєй арвитай, уый йє куынє ссара, уєд єй дєхєдєг єндєр ран бацагур. Кєд мєйє раздєр нє разына, уєд єй дє фындз ссардзєн йє тєфєй галереймє бацєуєны. К ъ а р о л (кємєидєр йє фєсдзєуинтєй). Кєм зєгъы, уым єй фенут. Г а м л е т. Тынг дєм кєсы єнхъєлмє. Фєсдзєуинтє ацєуынц. К ъ а р о л Ныккалдтай туг, — уый домы махєй, Гамлет, Цємєй дєхєдєг баззайай єгас, Дєу арвитын євєстиатєй дардмє. Фєтагъд кєн. Денджызгєрон — нау. Уєд ацы дымгє уе ’мбєлццон. Командє Кєсы дєумє — у Англисмє дє балц. Г а м л е т Мах — Англисмє? Къ а р о л О, Англисмє. 347
Г а м л е т Иттєг хорз. К ъ а р о л. Нє хъуыдытє нын куы зонис, уєд єцєгєй дєр афтє зєгъис. Г а м л е т. Ує хъуыдытє уын чи уыны, уыцы херувимы уынын. — Уєд афтє, — цєуєм Англисмє! — Хєрзбон у, мє зынаргъ мадыхай. К ъ а р о л. «Зынаргъ фыд» зєгъинаг дєр дє, Гамлет? Г а м л е т. Нє — мад. Фыд ємє мад — лєг ємє ус, лєг ємє ус та удєй дєр, буарєй дєр иу сты, уымє гєсгє уєлдай нєу, кємє сє дзурон: хєрзбон, мє мадыхай. — Уєдє, — Англисмє, — єгъ- гъи, уєдє! (Ацєуы.) Къ а р о л Йє фєдыл тагъддєр. Йемє науы сбадут. Тєккє абон дымд-далагъан фєуєд. Хєрзбон. Фыстєджы— хабєрттє бєлвырдєй, Єгъдау куыд домы, афтє. Тагъд кєнут. Розенкранц ємє Гильденстерн ацєуынц. Ємє кєд, Англис, аргъ кєныс мє уарзтєн Ды уыйбєрц, цас у бадомын мє бон, — Цы нос дыл баззад Данийєн йє цирхъєй, Кєд ма уый дуды, коммєгєсєй ды Кєд фидыс хъалон, ма сфєнд кєн уєд сайын, — Мє бардзырдєн йє алы дамгъє дєр Йє нысан ссарєд. Гамлеты дє къухмє Дєттын, ємє йє сусєгєй ныммар. Мє фєнд мын, Англис, сєххєст кєн. Мє туджы Пєлхъ-пєлхъ кєны цєджджинагау йє тас. Мєн фервєзын кєн й’ агъуыд зынгєй, Англис. Нєй цард мєнєн, нєй бонырухс мєнєн. (Ацєуы.) 4-сем сценє Данийы быдыр. Бацєуынц Фортинбрас, капитан ємє є ф с а д. Фортинбрас Салам єрвитын Даниийы къаролєн. Зєгъ-иу мє номєй, капитан, — цєуы Трактатмє гєсгє Фортинбрас йє зєххыл. Кєм уыдзєн не ’мбырд, зоныс уый. Зєгъ-иу ын, Мыййаг, нє сєр єй бахъуыди, зєгъгє, Уєд мах йє сидтмє ’рлєудзыстєм йє фарсмє. Фєндараст у. К а п и т а н Цєуын. Фортинбрас Хєстонтє, размє! Фортинбрас єфсадимє ацєуы. Бацєуынц Гамлет, Розенкранц, Гильденстерн ємє и н н є т є.
Г а м л е т Кєй єфсад у? К а п и т а н Норвегєгты, уєздан лєг. Г а м л е т Кєй ныхмє цєут? К а п и т а н Польшєйы ныхмє. Г а м л е т Ує балхон чи у? К а п и т а н Фортинбрас, къаролєн Йє рухсаггаг єфсымєрєн йє фырт. Г а м л е т Єппєт Польшєйы бацахсынмє хъавут Єви дзы иу хай байсдзыстут єрмєст? К а п и т а н Єргом зєгъын — йє койы аккаг нєу, — Цы зєххы гєппєл бацахсынмє хъавєм, — Арендєйы уый фондз дукатыл єз Нє райсин. Полыпє йе Норвеги уый дєр Нє райсиккой, уєй йє куы кєной, уєд. Г а м л е т Ємє йє уєд цємєн хъахъхъєны Польшє? К а п и т а н Єрфидар уым гєрзифтонг гарнизон. Га м л е т Дєсгай минтє єхца, дыуує мин уды Мє уафсы йас зєххы гєбазыл ратт! Єрдзєй рахєссы адєймаг йє гуырдзы Хъєдгом — цєрдзєн єнєнизєй дзєбєх, Стєй иуахємы уыцы хъєдгом сриссы, Йє зонд, йє уд ын бахгєны хєфєй, Ємє дын уый — цєрдтытєй хъазт. Сэр, бузныг. К а п и т а н Хуыцау дє хизєд. (Ацєуы.) Розенкранц Мах дєр цом, милорд. Га м л ет Єййафдзынєн ує фєндагыл, цєугєут. Гамлетєй фєстємє иннєтє ацєуынц. Мє алыварс цыдєриддєр ис, уый Кєны фєдисхъєр: «Райс дє туг, єнамонд!» Фєлє кємє нєй фын ємє хєрдєй Єндєр бєллиц, уый адєймаг нєй схонєн. Євєццєгєн, мах чи сфєлдыста, уый Лєгєн йєхи ємбарыны фарн радта, Ємє гъеуыцы диссаджы лєвар
Куы фесафєм, уєд фосы хуызєн свєййєм. Цы чындєуа? Куы ’взара лєг лыстєг Йє митє, уєд цы рамбулдзєн? Йє ныфсєй Єртє хатты фылдєр фєуыдзєн тас. Уєдє ма уєд цємєн кєнын фєстиат, Кєд ис єхсар, тых, бар ємє єфсон? Кєй дєн єгуыдзєг, ууыл дзуры алцы, — Мє рєзты мєнє хотыхджын єфсад Цєуы, кєны йын буцхаст принц командє, Фєлє йє хъал цард кады фєдыл уый Мєлєт ємє хъысмєты къухмє радта Зєрдєрухсєй, гъе, афтємєй та нєу Йє хъавд, йє хъуыддаг айчы хъузджы аргъ дєр. Лєгау лєг уый у, чи нє кєны дих Хъуыддєгтє стыртє ’мє чысылтыл, — Фєлє куы уа хєрзчысыл дєр тєссаг Йє намысєн — хъємпы халыл дєр тохы Євзыгъд, єдєрсгє бацєудзєн. Єз та? Мє фыд фємард, фєхудинаг мє мад та, Фыцы мє маст. Гъе, фєлє бад єнцад, Дє комивазгє кєс кєйдєр єфсадмє, Йє туг дзєгъєлы чи калдзєн рєхджы, Хуыссєны бєсты ингєны хуыссынмє Цєттє чи у, кєй сайы кады ’рттывд, Гъе, афтємєй цы зєххыл хєцынц, уый та Дыуує минєн ингєнты фаг дєр нєу. Мє фєнд, мє туджы арвынєрдау нєр, Йе дє йєхимє мемє айсєд мєр. (Ацєуы.) 5-(ем сценє Уат галуаны. Бацєуынц королевє ємє Г о р а ц и о. Королевє Нє дєн ныр ууыл. Г о р а ц и о Хъєр кєны ’мє ардєм Бырсы. Йє чемы нєу єппындєр уый, Тєригъєд бакє. Королевє Уагєры цы кодта? Г о р а ц и о Сєнттє цєгъды, йє фыды кой кєны, Кєуы ємє йє риу єнєвгъау хойы, Мєнг, дам, у дуне, адєм сты мєнгард, Йє ныхєстє йын бамбарєн нє вєййы, Фєлє лємбынєг чи байхъуса, уый Пырх хъуыдыты тєссонд єндах єрцахсдзєн, Йє гуыры змєлд, йє сєры тылд, йє каст
Йєхирдыгонау алчидєр ємбары. Куыд акєнынц: єн’ артєй нєй фєздєг, — Мєгуыр чызджы євирхъау сусєг мары. Королевє Уєдє йє фенон. Не знєгтє, тєрсын, Йє уавєрєй куы спайда кєной махєн Нєхи ныхмє. Фєдзур-ма йєм. Горацио ацєуы. Фєллад Ємє рынчын уд алцємєй дєр стъєлфы. Єз дєн мє сусєг аххосєн мысан, Ємє уынын фыдбылызы нысан. Бацєуынц Г о р а ц и о ємє О ф е л и я. О ф е л и я Кєм и нє бєсты фидауц королевє? Королевє Офелия, цы кєныс? О ф е л и я (зары). О, дє уарзоны уєддєр Ныр куыд базондзынєн єз? Ис ыл скъуыд рон, худ — євзєр, Стєй хєтєнхуаджы пєлєз. Королевє Мє дзєбєх чызг, цы амоны дє зарєг? О ф е л и я Ныууадзут-ма мє, дарддєр зарон єз. (Зары.) Амард леди, амард лєг, Хуыссєны куы ’рхуыссыд, У сє цыртдзєвєн ныллєг, Зарєг сєм нє хъуысы. Королевє Єрбайхъус-ма, Офелия... О ф е л и я Фєлєуу-ма... Бацєуы К ъ а р о л. Королевє Йє тєригъєдмє фехєлдзєни дур. О ф е л и я Урс мєрддзєгтє, уарди — урс, Ємє мыл дзыназынц, Ставд цєссыгтє судзынц рус, Скєсын мє нє уадзынц. К ъ а р о л щ>1 хабар ис, куыд мын цєрыс, мє къона? О ф е л и я. Хорз, Хуыцау дын хорз ракєнєд. Дзурынц, уыг, дам, раздєр дзулгєнєджы чызг уыди. Гъемє, уыйфєстє базон, цы нєм єнхъєлмє кєсы, уый. Ує минасыл Хуыцауы арфє сємбєлєд. 351
К ъ а р о л (иуварсмє). Цыма йє фыдимє ныхас кєны, афтє йєм кєсы. О ф е л и я. Уый тыххєй дзурын нє хъєуы. Фєлє ує исчи фєрсы, уый цы у, зєгъгє, уєд зєгъдзыстут: (Зары.) О, Валентины бон сєумє, Сєуєхсиды зєринмє Єрбацєудзынєн єз дєумє, Уыдзынєн Валентинє. Уый фегом кодта дуар єваст, Єрттывта галуан авгау, Сєхимє раздєхт чызг, єрмєст Чызг нал уыди фыццагау. К ъ а р о л Офелия, мє къона! О ф е л и я Нєма кувын — фєуыдзынєн ныртєккє. (Зары.) Йє чъизи митєй лєг тєрсдзєн! Фєлє уый цалынмє цєра, — Євзонг чызджытєн зиан хєсдзєн, Ємє кєндзысты ’рра. Сынтєгыл мє куы бырстай, уєд Дзырдтай, кєй уарзыс фаг... Уый та дзуапп дєтты: Нывыл уыд саразєн хъуыддаг, Фєлє єгєр рог у дє уаг. К ъ а р о л. Рагєй афтє у? О ф е л и я. Єууєндын, уый хуыздєрмє цєуы. Хъуамє уон фєразон. Фєлє мє кєуын нє уромын, уазал сыджыты йє нывєрд- той, ууыл куы ахъуыды кєнын, уєд. Ме ’фсымєрєн фехъусын кєнын хъєуы. Бузныг, нє фарсмє кєй єрбалєууыдыстут. — Ра- зил, мє каретє! Хєрзєхсєв, леди. Хєрзєхсєв, зынаргъ єхсинтє. Хєрзєхсєв. Хєрзєхсєв. (Ацєуы.) К ъ а р о л Йє фєстє — тагъддєр. Ма йє уадзут уєгъд. Горацио ацєуы. Уєззау єрхуымы марг. Бєрєг у й’ аххос — Йє фыды зиан. Єнкъард хабєрттє ныр Кєлдзысты махыл иугєйттєй нє — къордтєй. Фєлє, Гертрудє, не ’намєндты сєр — Йє фыд ємє дє фырт, йєхи аххосєй Єцєгєлон бєстємє чи ’рцыд сырд. Стєй адєм. Скалд єппєт чъизи уєлємє, Полонийєн цынє ’взагєй кєнынц Йє марды кой. Дзєгъєлы йє ємбєхстам. Офелия у не ’ртыккаг бєллєх, — Хуыст цєхєрау сты йе ’нкъарєнтє иууыл, Мах аууєттє єнхъєлы, йе сырдтє. 352
Фєлє фыдты фыд: Францийє єрбаздєхт Лаэрт, ємбєхсы мах цєстєй йєхи, Уый ардауынц дзєгъєлдзых, хахуыр адєм. Фєлє ам нал и азымджын, ємє Ныххуырсдзєни йє туджы аххос махыл. Мє размє бадынц срємудзынєввонг Гъеуыцы стыр фыдбылызтє, Гертрудє. Фєссценє — хъєлєба. Королевє Цєй хъєр у? К ъ а р о л Дуаргєстє цы фесты? Уадз, Къєсєртє хъахъхъєнєнт. Бацєуы у є з д а н. Цы ’рцыди? У є з д а н Ємбєхсгє, паддзах! Денджызы цєхъал Куыд пырх кєна йє былгєрєтты ауєзт, Дє хъахъхъєнджыты афтє пырх кєнынц Лаэрт ємє йє бунтгєнджыты стыр къорд. Сты сау адєм сє фарс. Цыма ныронг Нє зыдтой цард, ємє нє уыди ’гъдау дєр — Нє фыдєлты єнєфехєлгє фарн, Гъеуыйау хъєр кєнынц: «Лаэрт — нє паддзах! Єгас цєуєд Лаэрт!» — ємє сє худтє Хєрдмє єппарынц, къухємдзєгъд кєнынц. Королевє Фєд не ссаргєйє, цин кєнынц! Фєстємє! Фєрєдыдыстут, даниаг куыйтє! Къ а р о л Дуар басастой. Бацєуы Л а э р т гєрзифтонгєй, йє фєдыл — даниєгтє. Л а э р т Кєм и къарол? — Сымах цєут, уєздєттє. Даниєгтє Нє цєуєм! Л а э р т Курын ує — єдде лєуут. Даниєгтє Фод афтє. Хорз, цєуєм. (Ахизынц къєсєрєй.) Л аэ р т Кєнын уын арфє. Лєуут къєсєрмє. — Фидиссаг къарол, Кєм и мє фыд? Къ а р о л Єрсабыр у, Лаэрт. 23 Малити Ваго 353
Л а э р т Кєд ис мє туджы иу єртах дєр сабыр, Уєд дєн дзєгъєлзад, уєд мє фыд уыди Сыкъаджын, уєд мє сыгъдєг мад дєр Хєссы йє ныхыл гадздза сылы гакк. К ъ а р о л Лаэрт, фєлєуу, цы кєныс бунт гигантау? Гертрудє, ма тыхс, ницы мын кєндзєн. Къаролы бар єрмєст Хуыцауы бар у, Ємє цыфєнды знагєн дєр йє къух Нє баххєсдзєни уымє. Зєгъ єргомєй, Цєуыл сагъуыдтє афтє тынг Лаэрт? Дзуапп ратт мєнєн. — Фєлєуу, Гертрудє. Л а э р т Кєм и мє фыд? К ъ а р о л Чырыны. Королевє Нєу къарол Уым аххосджын єппын. Къ а р о л Фєрсєд мє, уадз єй. Л а э р т Куыд амарди? Єрмєст фєливгє — нє! Мє ардбахєрд, уєзданы хєс, цы бєтты Сымахыл мєн — єппєтдєр уєнт єлгъыст! Тєрсын мє ма кєн. Баууєнд ды мє дзырдыл: Цєргє єви мєлгє — уєлдай мын нал у ныр. Цы уа, уый уєд — єз райсдзынєн мє фыдєн Йє туг. К ъ а р о л Дєу исчи уромы? Л а э р т Тєрхон Хєссын мєхєдєг, ма тыхс мыл єппындєр, Мє туг исынєн ссардзынєн фєрєз. К ъ а р о л Дє фыд куыд амард, уый фєнды дєу зонын? Фєлє, тєрсын — дєу акуырм кєндзєн маст, Ємє єваст куы схєццє уой пырх къамтау Лымєнтє, знєгтє, раст ємє хєрам. Л а э р т Нє, знєгтє ’рмєст. К ъ а р о л Дєу фєнды сє зонын? Л а э р т Уєдє! Мє зєрдє ме ’мбєлттєн та — гом. Мє туг дєр єз ныккалдзынєн сє сєрыл, Куыд пеликан.
К ъ а р о л Ныртєккє дзурыс ды, Куыд фєдзуры уєздантуг ємє хорз фырт. Тагъд базондзынє — аххосджын нє дєн, Ує зианыл риссы хионау мє зєрдє. Даниєгтє (фєссценє). Фєндаг ын раттут! Л а э р т Чи кєны хъєлєба? Єрбаздєхт О ф е л и я. Мє сєрымагъз мын бахус кєн, мє маст! Цєссыгты цєхх, фест авд хатты цєхджындєр, Мє цєстытє мын басудз! Ард хєрын, Дє маст дын райсдзынєн дывєрєй. Уарди, Мє чысыл чызг, Офелия, мє хо! Ау, уый та куыд?Зєронд лєгєн йє мардау Єртхутєг у євзонг чызгєн йє зонд? Дє уарзты єрдз йє мон фидыц євдисы, Ємє гъеуыцы фидыц та нывонд Кєныс, кєй уарзыс, уымєн. О ф е л и я (зары). Йє чырын гом уыди, Гєпп-гєпгєнгє цыди, Мє цєссыг донау калди, Хєрзбон, мє рєсугъд уарди. Л а э р т Дє зонд дєхимє ис, зєгъгє, уєд мєм Дє мастисыны сидт афтє тынг нє хъарид. О ф е л и я. Сымах-иу мемє базарут: «Дзыхъмє — гєпп, хєрдмє — тєррєст, ма асєтт, єлхуый єрмєст, зил мын, тагъддєр зил ємє цард єууил». Уый мєнгард дуаргєс аскъєфта йє хицауы чызджы. Л а э р т. Сєнттє цєгъды, фєлє дзы ис бєлвырд хъуыды. О ф е л и я. Мєнє дын розмарин, цємєй рох ма кєнай: айс, мє лымєн, ємє дє зєрдыл дар. Адон та сты анютєйы цєстытє: цє- мєй хъуыды кєнай. Л а э р т. Зондцухы зєгъинєгтє: йє зєрдыл цы дары, уый йє хъуыдыимє єнєскъуыйгє баст у. О ф е л и я. Мєнє дын хъонтхора, мєнє — доныкєрдєг, мєнє — рута. Мєнє дзы цалдєр сыфы мєнєн. Мадымайрємы кєрдєг дєр єй фєхонынц. Єз мєхионы куыд дарын, сымах єй афтє нє, — єндєр исты хуызы дарут.Мєн фєндыд сымахєн фиалкєтє рат- тын, фєлє се ’ппєт дєр баруадысты, мє фыд куы амард, уєд. Дзурынц, єнцонєй, дам, амард. (Зары.) Мє удлєууєн Робин, мє цєстыты рухс. Л а э р т Йє хъыг, йє зын ємє ма суанг зындон дєр Уый фестын кєны фидыцы тємєн. 355
О ф е л и я (зары). Ау, нал єрцєудзєн уый? Ау, нал єрцєудзєн уый? Уый амарди фєсвєд Ємє єрцыд ныгєд. Ныр та дєуєн — дє рад, Гъе, афтє конд у цард. Йє сєрыхъуынтє — хус, Уылєнтє ’мє сєнтурс. Йє уды тыххєй, ахх, Хуыцаумє кувєм мах. Ємє єппєт чырыстон удтєн дєр тєригъєд бакєн, Хуыцау! Цєй, — Хуыцауы уазєг ут. (Ацєуы.) Л а э р т Уынут? О, зєдтє! Къ а р о л Байхъус-ма, Лаэрт. Єз дєр ує рыстєй риссын — баууєнд ууыл, Цємєй єз сраст уон, уымєн ис гєнєн. Дє зондджындєр, хуыздєр хєлєртты равзар, Уадз, байхъусєнт ємє хєссєнт тєрхон. Кєд махмє азым мисхалы бєрц ссарат, Кєд сз^сєгєй йе ’ргомєй кодтам зиан, Уєд айс нє цард, нє паддзахад, коронє, Цы нєм ис, уый — дє фыды тугмє ды. Уый нєй, уєд та дєхиуыл хєцын базон, Цєдисєй иумє ссардзыстєм фєрєз, Дє маст куыд райсай, уымєн. Л а э р т Хорз, єууєндын. Куыд єрцыд мард, ємє кєм и ныгєд, Єгъдауєй йын цєуылнє загътой рухсаг, Цєуылнє уыди шпагєтє ’мє герб Йє чырыныл фєткмє гєсгє, уыдєттыл Нє зєхмє ниуы арв, ємє йын дзуапп Єз хъуамє раттон. Къ а р о л Ратдзынє, єнємєнг, Дє туджджынєн та — эшафот. Цєй, цом. 6-сем сценсе Уый дєр уым. Єндєр уат галуаны. Бацєуынц Г о р а ц и о ємє л є г г а д г є н є г. Г о р а ц и о Цымє мє сєр кєй бахъуыди? Лєггадгєнєг Матросты. Зєгъынц, цыма сєм ис фыстєг дєумє.
Г о р а ц и о Табуафси, фєлє чи фыссы мєнмє та? Кєд Гамлетєй у? Уєдє чи єндєр? Бацєуынц матростє. Ф ы ц ц а г м а т р о с. Хуыцау дын ахъазгєнєг уєд, сэр. Г о р а ц и о. Дєуєн дєр ахъазгєнєг уєд. Ф ы ц ц а г м а т р о с. Хуыцауєн йєхи фєндєд, єндєр ын йє ахъазєй «нє» нє зєгъиккам. Мєнє дєм фыстєг, хицау, Англисмє єрвыст минєварєй, — кєд дє, єцєгєй, мєнєн куыд загътой, афтє, Горацио хонынц, уєд. Г о р а ц и о (кєсы). «Горацио, ацы фыстєг куы бакєсай, уєд дєм єй чи радта, уыдонєн феххуыс кєн, исты амалєй къаролмє куыд бахауой. Уымє сєм ис фыстєджытє. Денджызы дыуує боны дєр нє фестєм, афтємєй нє, тынг гєрзифтонг чи уыди, ахєм пираттє расырдтой. Уыдонєн сє нау тагъддєр цыди, ємє мах бар- єнєбары хъєбатыр уєвын бахъуыди — атакєйы бацыдыстєм. Сыф- цєй нє куыд фєцєйластой, афтє сын єз багєпп ластон сє наумє. Фєлє уыцы уысм наутє фєхицєн сты, ємє афтємєй иунєг єз бахаудтєн уацары. Абырджытє мєм дзєбєх цєстєй кастысты. Фєлє цы кєнынц, уый ємбєрстой. Хъуамє сын єз истємєн ба- бєззон. Къаролы номыл фыстєджытє сємбєлыи кєн, стєй тєхгє мєнмє, цыма дє мєлєт суры. Дє хъусы дын бацєгъддзынєн, єго- мыг дє чи фєкєна, ахєм цалдєр ныхасы, кєд уыдон дєр єппєт рєстдзинад хєрз чысылєй уєлдай не ’вдисынц, уєддєр. Ацы хєрз- гуырдтє дє бахєццє кєндзысты, кєм дєн, уырдєм. Розенкранц ємє Гильденстерн дарддєр ленк кєнынц Англисмє. Уыдоны тых- хєй дєр дын бирє цыдєртє радзурдзынєн. Хєрзбон. Дєхи — ууыл гуырысхо нє кєныс — Гамлет». Цєй, цом, ємє ує фыстєджытє раттут; Єнхъєлмє нєм сє рарвитєг кєсы. Ацєуынц. 7~єм сценє Уый дєр уым. Єндєр уат галуаны. Бацєуынц къарол ємє Л а э р т. К ъ а р о л Єз раст кєй дєн, уый бамбєрста дє зєрдє, Дє хєс у ныр хєлар зєгъын мєнєй. Ныр зоныс, чи дын амардта дє фыды, Гъеуый кєй хъавыд марынмє мєн дєр. Л а э р т Уый хорз, фєлє егъау хъуыддаг йє фєдыл Куыд нє расайдта стыр змєлды уылєн, Нє бар ємє єдасдзинад цы домы, Гъеуыдєттє цєуылнє сты єххєст? 357
К ъ а р о л Ис аххостє, — кєсєнт дєумє уєлєнгай, — Ахъаззаг сты мєнєн: єнє йє фырт Йєхицєн цард нє саккаг кєндзєн не ’хсин. Уый хорз у, ’взєр, — нє зонын, — фєлє нєй Мєнєн мє усєй хицєнгєнєн: иу стєм Орбитє ємє стъалыйау. Фєрсыс — Тєрхонгонд ын цєуылнє цєуы ’ргомєй? Хуымєтєг адєм сыстдзысты йє фарс, Ємє йє фыдгєнд фестдзєн сгуыхт сє цєсты, Сты адєм диссаг суадонау, йє цєхх Кємєн кєны цъєх къалиутєй дєр дуртє. Тєссаг у змєнтын ахєм стыр куырм тых, Кєннод уый уадау сыстдзєни, мє фехст фат Цыргъдєрєй здахдзєн марынмє мєнмє. Л а э р т Уєдє мє фыды мард ємє мє хойы Єбуалгъ бєллєхтє ферох кєнон єз? Єппєлынєй уый нал сбаддзєн йє гаччы, Фєлє мє хо уыд а дунейы рухс. Нє, нє! Мє маст мєм сиды. К ъ а р о л Багъєц. Єнхъєлыс мєн, євєццєгєн, къодах, — Цы тас мєм кєсы, уый єппын нє хатын? Мє боцъойє куыд ацахсдзысты мєн? Стєй бамбар: уыд мєнєн дє хорз фыд Єрдхорд, єз та нє дєн мєхицєн знаг, — Цы дзурын, уымєй бамбар ды мє уаг. Бацєуы ф и д и у є г фыстєгимє. Цы хабар у? Ф и д и у є г Фыстєджытє, нє паддзах, Принц Гамлетєй. Єхсин ємє дєумє. К ъ а р о л Куыд Гамлетєй? Кємєй сє райстай? Ф и д и у є г Дзурынц, - Єрбахаста сє цавєрдєр матрос. Мєнмє сє радта Клавдио, мєхєдєг Нє федтон уый. К ъ а р о л Кєд дє фєнды, Лаэрт, Уєд хъус, єз та кєсон. — Ды ацу. Ацєуы фидиуєг. (Кєсы.) «Егъау ємє хъомысджын, базон, мєн бєгънєгєй рахизын код- той дє паддзахады былгєронмє. Райсом дє курдзынєн бар дє
къаролон цєстыты цур єрлєууыны тыххєй, цємєй, дє з^зєлдєй разєнгард уєвгєйє, радзурон мє євиппайды ємє єнахуыр раз- дєхты хабєрттє. Гамлет». Ай циу? Фєстємє раздєхтысты се ’ппєт? Мєнг у єви хъуыддаг цєуы нывыл? Л а э р т Йєхи у къухфыст? К ъ а р о л Принцы къух, єнємєнг. Кєс-ма: «бєгънєг», бындєр та — «иунєг» фыст. Цы зєгъдзынє? Куыд бамбєрстєуа адон? Л а э р т Нє зонын, фєлє фембєлын фєнды Мєн уыимє. Мє рыст удєн єхцон у, — Кєй дєтдзєн тагъд мє цирхъы фындзєн дзуапп. К ъ а р о л Кєд афтє у, — цємєн кєнєм фєстиат? Кєд афтє у, — рєвдз у хъуыддаг, Лаэрт. Цы хъєуа, уый дын амондзынєн. Л а э р т Амон. Єрмєст мын ма скє фидауыны кой. К ъ а р о л Цєй фидыд! Уый єрбаздєхти фєстємє, Ємє йє ногєй чи фєсурдзєн ныр? Фєлє та єз єрхъуыды кодтон мадзал, — Йє сєр цъысымы бахаудзєн єваст, Йєхи фєндонєй ссардзєни йє адзал. Нє цєудзєн дам-дум дзыллєты ’хсєн уєд, Нє хинтє нын нє бамбардзєн йє мад дєр, — Цы гєнєн ис? Єнєнхъєл цау єрцыд. Л а э р т Мє дзырд у фидар: дєн дє къухы, паддзах, Єнєсайд хотых. К ъ а р о л Уымє цыд хъуыддаг. Куы уыдтє дард, уєддєр нє рох нє уыдтє. Дєуєй єппєлынц, Гамлетєй сєрєндєр Кєй вєййыс арєх, фєлє уый хєлєг Дєумє єрмєстдєр иу хъуыддаджы кодта, — Уєвгє, мєнмє нє кєсы уый сєйраг. Л а э р т Мєнмє хєлєг? К ъ а р о л О, де шляпєйы бантмє. Ємє цы кєны, фидауы дєуыл. Євзонг — єнємєт, рог пєлєз фєдары, Зєронд та низєй бамбєхсы йєхи 359
Йє хъарм кєрцы. Нормандиаг уєздангуырд Єрєджы ам уыд. Федтон єз, куыд нє, Францусєгты, сє ныхмє кодтон тох дєр, — Нєй уыдонєн бєхыл хъазынмє \мбал. Гъе, фєлє ай дєлимон уыди. Саргъыл Уый бадти афтє диссаджы рєсугъд, Цыма йє гуыр бынтондєр сиу бєхимє. Цы митє кодта — радзурєн сын нєй, Йє фыны дєр лєг ахємтє нє фендзєн! Л а э р т Нормандиаг? К ъ а р о л Нормандиаг уыд, о. Л а э р т Хєрын дын ард, — Ламонд. К ъ а р о л Ламонд йєхєдєг. Л а э р т Уый зонын єз: сыгъдєг налхъуыт-налмас, Йє бєсты кад. К ъ а р о л Дєу зоны, зєгъгє, загъта, Ємє мын тынг єппєлыди дєуєй, Куыд дєсны дє рапирєтєй хєцынмє, — Уым нєй аккаг ныхмєлєууєг дєуєн. Хылкъахтє дыл куы сємбєлынц, уєд, дам, сє Сывєллєттау рапирєтєй нємыс. Гъеуыцы кой дє райхъуыст, ємє Гамлет Фырхєлєгєй ныр нал кєны фынєй. Куыддєр дє ссара, — сиддзєн дєм хєцынмє Лєгєй-лєгмє. Ємє дын уый — єфсон. Л а э р т Єфсон? Єфсон цємєн? К ъ а р о л Лаэрт, зєгъ мын, Дє фыды номєн аргъ кєныс зєрдєйє, Єви єрхєндєг ахорєнтєй конд Нывау дєхи євдисыс? Л а э р т Уый цы фарст у? К ъ а р о л Дє фырты уарзт дын чи кєны дзырддаг? Фєлє єппєты хицау дєр рєстєг у, Уый равдисы йє иугєндзон цыды — Нє уарзт цы у: зынджы стъєлфєн йе пиллон. Ис уарзтєн та йєхи мидєг дєр сєг, — Єгєр цы судза, свєййы сєг фєстагмє, Цы уа єгєр дзаг, уый былтєй кєлы. Гъеуымє гєсгє афоныл кєнгє у,
Цы кєнай, уый, кєннод єрбаддзєн сєг Дє хъавд ємє дє бєллицтыл. Фєндонтє Куы иуырдєм, куы иннєрдєм тєхынц, Бон цалдєр хатты раивынц сє мидис, Ємє хъуыддаг куынє кєнай цєфыл, Уєд ма дє фєсмон уыйфєстє цы давы? Цы пайда у цєссыг калын фєснозт? Ныр афтє — Гамлет ам ис, ємє бавдис Дє уарзт ємє дє маст, — єрмєст ныхєстєй нє. Л а э р т Уый аргъуаны дєр аскъуыдтє кєндзынєн. К ъ а р о л Лєгмарєгєн нєфєтчиаг ран нєй, Ємє лєджы маст арєнтє нє зоны. Зынаргъ Лаэрт, дє хєдзары уал бад. Кєй фєзындтє, уый базондзєни Гамлет, — Уынгєй-уынгмє дє кады кой цєудзєн, Цы дє дзырдта францусаг, уый фєзмдзысты. Хєцєн фєзы фєиу уыдзыстут, стєй Ує дыууєйыл ныхєй-ныхмє хєснєгтє /Евєрдзысты. Уый хин кєнын нє зоны, Рєст)’д, єнємєт, — не ’ркєсдзєн лыстєг Рапирєтєм, ємє-иу ды фєцарєхс, Йє къєбєл сис дєхионы фындзєй, Йє хєстон цыргъ ын суєгъд кєн, стєй ныккал Єнєвгъауєй дє туджджыны туг. Л а э р т Тынг хорз. Фєкєндзынєн ын маргхъєстє йє цыргъ, Єз ахєм сєрдєн балхєдтон єрєджы, — Йє хъєстє кард фєлыг кєнєд єнгуылдз — Лєг амєлы, нєй хос йє ныхмє ссарєн. Ємє дзы єз мє рапирєйы фындз Куы байсєрдон, уєд рог цєррємыгъд фаг у, Цємєй фємард уа. К ъ а р о л Ахъуыды хъєуы, Цы кєнєм, уый фєстиуджытыл дзєбєхдєр. Зєгъєм, нє пълан у урс єндєхтєй хуыд, — Йе фехєлдзєн, йе разындзєн єддємє. Цы уыдзєн уєд? Єндєр тыхджын фєрєз Мах хъуамє дарєм ифтонгєй йє бєсты. Чысыл фєлєуу, єз ахъуыды кєнон. Єгъ-гъи, цєттє у. Стыр зынаргъ хєснєгтє Євєрєм мах... Куы стєвд уа тохы — уый тыххєй та кєн Йє ныхмє карздєр, арєхдєр атакє — Уєд, чи зоны, ’мє бацагура дон, Ємє йын нуазєн авєрдзынєн ахєм, Йє иу хуыппєй дєр чи мары лєджы.
Зєгъєм, дє цєфєй фервєзт, фєлє уымєй Нєй фервєзєн. Уый чи хъєр кєны уым? Бацєуы королевє. А, королевє! Королевє О, сау бон! Иу фыд иннєйы єййафы. Мє хур Лаэрт, Офелия фєдєлдон. Л а э р т Фєдєлдон? Кєм? Нєй уымєн, нєй, уєвєн! Королевє Йє урс сыфтєртєй донимє кєм хъазы Хєрис, гъеуырдєм бацыди, мєгуыр. Цынєхуызон кєрдєджытє єртыдта — Пысыра, уарди, орхидей, ирис Ємє єнахуыр зайєгхал, чызджытє Уый «Марды ныхтє» рахуыдтой кєддєр, Нє фыййєуттє та — «Уасєджы сырх къоппа». Хєрдгєхуыдтау йє кєрдєджытє баста, Фєлыста дзы Офелия бєлас, Фєлє йє къалиу асаст, ємє хъуыммє Йє дидинджыты хуынтимє ныххауд. Уысмы бєрц єй йє дымст къаба нє уагъта Ныгъуылын, — донычызгау уый Уылєнтє хастой, рагон зарєг зарыд, Цыма єппындєр не ’нкъардта йє тас, Цыма уыди уый доныцєрєг, афтє. Фєлє цыбыр уыд уыцы уысм, уєууєй, Йє къаба уайтагъд ахуылыдз ємє йє Йє зарєджы бєрзонд зєлтєй бынмє Мєлєты ламимє фєласта. Л а э р т Дон єй Фєласта!.. Королевє О, фєласта. Л а э р т О, мєгуыр Офелия, єппєт дон дєу куы баци, Куыд єй кєнєм цєстысыгтєй фылдєр? Фєлє кєлынц. Єрдз худицаг нє зоны, Ємє кєуын. Хєрзбон, къарол. Мє уды Цырен арт судзы, афтємєй мыл худы Лємєгъдзинад. К ъ а р о л Гертрудє, єз цєйбєрц Тых схардз кодтон, цємєй йє маст єрхуысса. Тєрсын — уый ногєй сагъуыйдзєни. Цом Йє фєдыл. Ацєуынц.
5-єм АКТ 1-аг сценсе Эльсинор. Уєлмєрдтє. Бацєуыиц д ы у у є и и г є и к ъ а х є д ж ы белтимє. Ф ы ц ц а г и н г є н к ъ а х є г. Ємє раст у, йєхєдєг єнусон удыбєстє чи бацагуырдта, уый чырыстон ныгєд кєнын? Дыккаг ингєнкъахєг. Євєццєгєн, раст у. Ємє йын рєвдздєр къах йє ингєн. Слестгєнєгєн єй равдыстой, ємє уынаффє рахастой: чырыстонау ныгєд єрцєуєд. Ф ы ц ц а г и н г є н к ъ а х є г. Уый та куыд, мыййаг, єнєбары куынє фєдєлдон ис? Дыккаг ингєнкъахєг. Сє уынаффє ахєм у. Фыццаг ингєнкъахєг. Уавєр бєлвырдєй зонын хъєуы. Єнє уымєй закъон нєй. Кєд єз мєхи барєй фєдєлдон кодтон, уєд уый у архайд, ємє алы архайдєн дєр ис єртє ста- тьяйы: иу — сфєнд кодтон, дыккаг — єххєст кєнынмє бавнєлд- тон, єртыккаг — сєххєст кодтон. Уєдє ма цы, чызг йєхи доны йєхєдєг баппєрста. Дыккаг ингєнкъахє г.Гъы, бакєсут-ма ацы зондджын ингєнкъахєгмє... Фыццаг ингєнкъахєг. Дзєгъєлы худыс. Гъа, мєнє дын ай дон. Хорз. Мєнє, зєгъєм, лєг фєцєуы донмє ємє дзы йєхи баппєрста. Фєнды дє, нє фєнды — уый уєддєр цєуы, гъе, гъеуый мидєг ис хъуыддаг. Фєлє кєд дон йєхєдєг цєуы уымє ємє йє дєлдон кєны, уєд уєдє йєхи нє амардта. Ардыгєй хат- дзєг: йє мєлєты аххосджын чи нє у, уый йє цард йєхєдєг нє бабын кодта. Д ы к к а г и н г є н к ъ а х є г. Ємє уый закъон у? Фыццаг ингєнкъахєг. Уєдє — уголовон закъон. Д ы к к а г и н г є н к ъ а х є г. Рєстдзинад зонын дє фєнды? Уєздан мыггагєй куынє уыдаид, уєд чырыстон ныгєд никуы ’рцы- даид. Фыццаг ингєнкъахєг. Раст зєгъыс. Ємє хъыг уый у лєгєн. Сыгъдєг публикє йєхи доны єппарєд ємє ауындзєд, цас сє фєнды, уыйас, мах хуызєн мєгуыр та хъуыды кєнын дєр ма уєндєд ууыл. Гъемє, хорз. Бел райсын афон у. Уєздєтты тых- хєй та афтє — дыргъдонмєзилджытєй, зєхкусджытєй ємє ин- гєнкъахджытєй рагондєр уєздєттє нєй. Уыдоны уидаг суанг Ада- мєй цєуы. Дыккаг ингєнкъахєг. Ємє уый уєздан уыди? Фыццаг ингєнкъахєг. Уымєй раздєр кусєндзаума никємє уыдис. Дыккаг ингєнкъахєг. Цєй, дзєнгєда ма цєгъд, ницы йєм уыди._ Фыццаг ингєнкъахєг. Муртакк дє єви цы дє? Сыгъдєг фыст куыд ємбарыс?Фысты загъд ис: «Адам къахта зєхх». Ау, къухтєй йє къахта? Мєнє ма дын иу фарст. Єрмєст раст дзуапп дєтт, єндєра... 363
Дыккаг ингєнкъахєг. Гуыпп кєн, фєрс. Фыццаг ингєнкъахєг. Дурамайєг, науаразєг ємє пълотникєй фидардєр исчи исты аразы? Дыккаг ингєнкъахєг. Ауындзєнаразєг. Уыцы цєрєнуат, чи йєм бахауы, уыдонєн сегасєй дєр фылдєр цєры. Фыццаг ингєнкъахєг. Хуыцауыстєн, зондджын дє. Ауындзєн — уый хорз у. Фєлє кємєн? Йє хъуыддаг євзєр кє- мєн у, уымєн хорз у. Дє хъуыддаг дєр євзєр у, — ауындзєн аргъуанєй фидардєр схуыдтай. Гъемє, ауындзєн дєуєн хорз у. Ногєй райдайєм, єцєг ныр та ды фєрс. Д ы к к а г и н г є н к ъ а х є г. Дурамайєг, науаразєг ємє пълотникєй фидардєр исчи исты аразы? Ф ы ц ц а г и н г є н к ъ а х є г. Дєхєдєг єй зєгъ, ємє мє ныхъхъуытты уадз. Дыккаг ингєнкъахєг. Зєгъдзынєн єй. Фыццаг ингєнкъахєг. Бавзар. Дыккаг ингєнкъахєг. Нє зонын, чи. Бацєуынц Г а м л е т ємє Г о р а ц и о, дєрддзєфгомау єрлєууынц. Фыццаг ингєнкъахєг. Дє сєрымагъз ма хъизємар кєнын кє. Хєрєджы цасфєнды нєм,йє цыд нє фєтагъддєр кєн- дзєн. Иннє хатт дє ацы хъуыддагыл куы фєрсой, уєд-иу дзуапп ратт — ингєнкъахєг. Йє арєзт хєдзєрттє фєлєудзысты хъаймє- ты бонмє. Цєй, хорз. Суай-ма, єфсымєр, Иогенмє ємє мын єрба- дав нозт иучысыл авджыдзаг. Дыккаг ингєнкъахєг ацєуы. (Къахы ємє зары.) Єз ме ’взонг бонты уарзтон, ох, Рєсугъд чызджыты тынг, Уысм дєр нє кодтон уыдон рох, Сыгъди мє туджы зынг. Г а м л е т. Ау, ацы худєджы лєг йє куысты уаг не ’мбары, ємє афтємєй, ингєн къахгєйє, зары? Г о р а ц и о. Уый йє куыстыл сахуыр, уыдєттє йєм нал хъа- рынц. Г а м л е т. Єрдз афтє конд у:къух цалынмє сфєлтєра, уєдмє рисгє кєны. Фыццаг ингєнкъахєг (зары). Фєлє єрбахъуызыд мєнмє Зєронды бон єваст, Мє къух мын райста уый, ємє Цыдєр фєци мє уарзт. (Сєппєрста сєрыкъуыдыр.) Г а м л е т. Уыцы сєрыкъуыдыры мидєг кєддєр уыди євзаг, зыдта зарын. Ацы єнаккаг та йє зєххыл хойы, цыма, адєймаг зєх- хыл фыццаг чи амардта, уыцы Каины єфсєр у, уыйау. Ацы хєрєг хынджылєг кємєй кєны, уый, чи зоны, уыди, Хуыцауєн йєхи дєр асайынмє чи хъавыди, ахєм политикы сєр. Раст нє зєгъын? 364
Г о р а ц и о. Чи зоны, милорд. Г а м л е т. Кєнє галуанмє хєстєглєуд исты фєсдзєуины. Уый-иу дзырдтаид: «Дє райсом хорз, нє рухс, нє цытджын пад- дзах. 1\уыд у дє зынаргъ єнєниздзинад? » Хуыдтой йє ахєм ємє ахєм кънйаз, ємє єппєлыди цавєрдєр кънйазєн йє бєхєй, исты лєвар дзы цємєй расайа, уый тыххєй. Раст нє зєгъын? Г о р а ц и о. Раст, принц. Г а м л е т. Афтє у, уєдє. Ныр та мєнє єнє ’фсєртєй лєууы, аргъуангєс ын йє сєргєхц хойы белєй. Диссаджы ивддзинєдтє цєуы, єрмєст уыцы ивддзинєдты сусєгєн базонєн иєй. Цємєн хъуыди ацы стджыты хъомыл кєнын, —цємєй сє уыйфєстє хъєл ємє лєдзєгєй хъазой? Мєхи стджытє уыцы хъуыдыйє риссын райдайынц. Фыццаг ингєнкъахєг (зары). Цєй, райс дє цыргъ бел, нєй гєнєн, Ємє къахгє зєхх. Зєрондєн сараз ды ингєн, — Єрхуысса дзы дзєбєх. (Сєппєрста єндєр сєрыкъуыдыр.) Г а м л е т. Уєртє ма иу. Цєуылнє хъуамє уа уый закъонєвє- рєджы сєрыкъуыдыр? Кєм сты ныр йе ’нгуыртє ємє йє фєдфє- ливєнтє, йє къєппєджытє ємє йє хинтє, йє зондамонєн ны- хєстє, йє казуистикє? Цємєн бары ацы гуырымыхъ лєгєн, йє сєрыфєхстє йын белєй кєй хойы, уый, цєуылнє йє єрлєууын кєны йе ’фхєрды фєдыл закъоны цур? Гм! Йє рєстєджы уый уыдаид зєххытєй сєудєджергєнєг, єлхєдта, уєй кодта, лєвєрд- та сє бєрєг мыздыл цъынды, стыр хєстє, фиддонтє, хъєстытє, тєрхоны протоколтє ємє актты бын фєци. Йє зєххытєй растєй- хєрамєй уыйбєрц пайдатє уый тыххєй иста, ныр йє сєр цъыфы цємєй євдыла, сыджытєй йє тєккє дзаг уєвгєйє? Ау, йє бирє бынтєй мєнє цы зєххы гєппєл балхєдта, йє документтєй дыуує уєлдайджынтєй уый бамбєрздзысты? Єлхєныны, уєй кєныны, цъынды дєттыны тыххєй йєм цы бадзырдты гєххєттытє уыди, уыдон мєнє ацы асыччы нє бацєуиккой. Ау, уыдоны хицауєн нєй уєрєхдєр бынаты єрхуыссыны бар? Г о р а ц и о. Нє, муры бєрц дєр нє, милорд. Г а м л е т. Цымє, пергамент фысдзармєй кєнынц? Г о р а ц и о. О, принц, стєй ма роды цармєй. Г а м л ет. Уєдє фыстє ємє родтє уый тыххєй цєрынц, цє- мєй сє пергаменттє кєной. Єз ацы хорз лєгимє аныхас кєнон. — Ай кєй ингєн у, дє ном цыдєр куы хуынди? Фыццаг ингєнкъахєг. Мєн, сэр. (Зары.) Зєрондєн сараз ды ингєн, — Єрхуысса дзы дзєбєх. Г а м л е т. Єууєндын, дєу у, уымєн ємє сайыс ингєнєй. 365
Фыццаг ингєнкъахєг. Ды та — єнє ингєиєй. Уєдє ай дєу нєу. Єз та йє хуылфы дєн, — уєдє сайгє нє кєнын. Гамлет. Куыд нє сайыс? Ингєны змєлыс ємє дзурыс, мєн, дам, у. Уый та єгєстєн нєу, фєлє мєрдтєн. Гъемє сайыс, ингє- ны дєн, зєгъгє. Фыццаг ингєнкъахєг. Уыцы сайд ингєны нє баззайдзєн. Уый райгас уыдзєн ємє мєнєй дєумє ацєудзєн. Г а м л е т. Къахгє та йє цавєр рєстуд лєгєн кєныс? Фыццаг ингєнкъахєг. Никємєн. Г а м л е т. Уєд та цавєр сылгоймагєн? Фыццаг ингєнкъахєг. Ницавєр сылгоймагєн. Г а м л е т. Уєдє кєй номыл у? Фыццаг ингєнкъахєг. Раздєр, сэр, сылгоймаг чи уыди, ныр та, дзєнєты бадєд, йє уд чи систа, уымєн. Г а м л е т. Мєлєты бєлвырд не сты йє ныхєстє ацы магуса- йєн! Нє, ацы адємимє къєрцхъусдєр уєвын хъєуы, науєд сын сє хъуыдытє рєстмє не ’рцахсдзынє. Хуыцауыстєн, Горацио, фєс- таг єртє азы бафиппайдтон: сау адєм уєздєттєн се счъилтыл єфсє- рынц. — Рагєй кусыс ингєнкъахєгєй? Фыццаг ингєнкъахєг. Єппєт афєдзы бонтєй уыцы бонєй фєстємє, нє къарол Гамлет, рухсыбадинаг, Фортинбрасы куы абырста. Г а м л е т. Ємє ууыл цас цєуы? Фыццаг ингєнкъахєг. Ємє уый нє зоныс? Уый алы єдылы дєр зоны. Уый уыди раст уыцы бон, єрыгон Гамлет куы рай- гуырдис, ныр йє зондєй чи фєцыди ємє Англисмє кєй арвыстой. Г а м л е т. Гъеуый дын, гъе. Цємєн єй арвыстой Англисмє? Фыццаг ингєнкъахєг. Куыд цємєн? Зондагур єй арвыстой. Уадз ємє йє ссара. Куынє йє ссара, уєддєр уый уым бєллєх нєу. Г а м л е т. Уый та куыд? Фыццаг ингєнкъахєг. Уый та афтє, ємє ничи ницы бафиппайдзєн. Уым се ’ппєт дєр йєхи хуызєн єрратє сты. Г а м л е т. Йє зонд цєй аххосєй фєцыд? Фыццаг ингєнкъахєг. Дзурынц, єнахуыр аххосєй. Г а м л е т. Уєддєр цавєр аххосєй? Фыццаг ингєнкъахєг. Ахєм аххосєй, ємє баздєхт ємє йє зонд фесєфта. Г а м л е т. О, фєлє йыл кєм цы’рцыди? Фыццаг ингєнкъахєг. Куыд кєм? Нєхи, даниаг зєххыл. Єз ныр дєс ємє ссєдз азы дєн уєлмєрдты, чысылєй нырмє. Г а м л е т. Лєг цас фєлєудзєн сыджыты єнє бамбийгєйє? Фыццаг ингєнкъахєг. Куыд дын зєгъон. Лєг удєгасєй куынє бамбийа, — ныртєккє ахєм мєрдтє сарєх сты, ныгєнынмє дєр нал фєбєззынц, — уєд иу-аст, фараст азы бабых- сдзєн. Цармгєнєгыл ныхас дєр нєй — фараст азы фєлєудзєн. Г а м л е т. Уый та иннєтєй цємєй хицєн кєны? Фыццаг ингєнкъахєг. Уымєй, сударь, ємє йє царм ахорєнтє ємє фєздєгєй афтє ныххуыскъ вєййы, ємє дзєвгар 366
рєстєг дон йєхимє нє уадзы. Дон та, дє зєрдыл єй бадар, дєу хуызєттєн сє фыццаг знаг у, куы амєлай, уєд. Кєннод мєнє сєр- гєхц. Ацы сєргєхц, сэр, сыджыты фєлєууыди єртє ’мє ссєдз азы. Г а м л е т. Кєй у? Фыццаг ингєнкъахєг. Иу сєртєг єнєхуыцауы, йє койы аккаг дєр нєу. Кєй йє єнхъєлыс? Г а м л е т. Нє зонын. Фыццаг ингєнкъахєг. Мє хєрєджы тъєнгтє бахєрєд, емынєйы къєртт! Иухатт мыи мє сєрыл рейнаг сєны авг аскъєрдта, — цы ма зєгъдзынє? Ацы сєргєхц, сэр, ацы сєр- гєхц Иорикы у, къаролы айуаны. Г а м л е т. Ай? Фыццаг ингєнкъахєг. Ай йєхєдєг. Г а м л е т. Єри-ма йє, єркєсон єм. (Сєргєхц райста йє къухмє.) Мєгуыр Иорик! — Єз єй зыдтон, Горацио. Уый уыди тынг єрхъуыдыджын адєймаг, йє цыргъзонд та — єнєкєрон. Мин хатты мє хаста йе ’ккой. Ныр та, зєрдє кємєй хєццє кєны, лєг єлгъ кємє кєны, ахєм цыдєр сси. Ам хъуамє змєлыдаиккой йє былтє, — уыдонєн цал хатты кодтон батє, мєгъа.Цы фесты ныр дє худєджы митє, дє хъазєн ныхєстє, дє куплеттє? Кєм ис дє єнєбауромгє хъєлдзєгдзинад, фынгылбадджыты худєгєй чи мард- та? Ау, дє хз^дындзєгєй дєхимє ницыуал аззад, цємєй дєхиуыл ахудай? Бынтон куы єрлємєгъ дє. Цєй-ма, иу уєздан рєсугъд сылгоймаджы будуары смидєг у, ємє йын зєгъ, цы йєм кєсы, уый, кєд йє уадултє дыуує ’нгуылдзы бєзн сахоры, уєддєр. Ахудын єй кєн йє фидєныл. — Горацио, иу хъуыддаг-ма мын бам- барын кєн. Г о р а ц и о. Цавєр хъуыддаг, принц? Г а м л е т. Куыд дєм кєсы: Александр Македойнаг дєр сыджы- ты мєнє ахєм уыдаид? Г о р а ц и о. О, раст ахєм. Г а м л е т. Ємє афтє тєф кодта? Фу! (Євєры сєргєхц зєх- хыл.) Г о р а ц и о. О, афтє, милорд. Г а м л е т. Уєдє адєймаг цас фыдцъылыз свєййы, Горацио! Александры єртхутєгєн рєстєг цы митє кодта, уыдоныл дє цєст ахєсс, ємє йє боцкъайыл къєрмєгєй ссардзынє. Г о р а ц и о. Уый ды єгєр лыстєг євзарыс хъуыддєгтє. Г а м л е т. Єппындєр нє. Уым єгєрєй ницы ис, предметмє, аргъ ын кєн, афтємєй дє цєст дар, цы йыл єрцєз^дзєн, уый базо- ныны тыххєй. Зєгъєм: Александр амард, Александр ныгєд єрцы- ди, Александр єртхутєг сси, єртхутєг — зєхх, зєххєй исынц єлыг. Ємє дзы цы єлыг равзєрдис, уымєй цєуылнє ис бєгєныйы боц- къа байсєрдєн? Сыджыт сси Цезєр дєр, кєддєр Йє кардєй чи кодта цєхгєр Єппєт бєстєты хъысмєт лыг, Уый сси ныр къулсєрдєн єлыг. Фєлє — сабыр! Дарддєр ацєуєм! Уєртє къарол. 367
Бацєуы м є р д д з ы г о й, хєссынц марды чырын, разєй — с а у д ж ы н, йє фєстє цєуынц Л а э р т, к ъ а р о л, к о р о л е в є, фєсдзєуинтє. Га м л е т Кєй ныгєнынц? Королевє. Галуан... Єгъдау куыд фехєлд! Чи бацыд мєрдтєм Йєхи къухєй, гъе, ахємы фєхєссынц. Уєздєттєй уыд. Цом, иуварсєй кєсєм. (Горациоимє иуварс ацєуы.) Л а э р т Куыд арвитдзыстєм марды ’гъдау рєсугъдєй? Г а м л е т Уєртє дын уый — хєрзгуырд лєппу Лаэрт. Л а э р т Дє зєрды ма цы бафтауын ис уымє? С а у д ж ы н Мєнєй устав цы домы, уый єрмєст. Єнєуый дєр єгъдауы сєрты хизєм. Йє мєлєт — талынг, хицауады сєр Куынє нымаин, уєд ныгєд єрцєуид Кємдєр фєсвєд ран. Кувыны бєсты Єхсиккой дуртє дзыллєтє йє мардыл. У ай чырын та дидинєгфєлыст, Ємє цєгъдынц дзєнгєрджытє йє фєстє Быруйы онг. Л а э р т Уєдє фєци дє куыст? С а у д ж ы н О, бакуывтам, куыд амыдта нє фадат. Фєлє єгъдау фєчъизи уаид, мах, Куыд фєзарєм єндєрты мардыл, афтє Куы азариккам реквием ныр ам. Л а э р т Ингєн ємє чырын! — Дидинджытє ссєуєнт Йє сыгъдєг буар, єназым удєй ам! Ды та, гуымиры сауджын, базон: арвыл Мє хо зєдау тємєнкалгє тєхдзєн, Куы мєлай ды дє хъизємєртты. Г а м л е т Куыд? Офелия? Королевє Рєсугъддєрты рєсугъддєр. Фынєй кєн сабыр. Гамлет ємє дєу Куыд фєндыд мєн рєсугъд бинонтєй фенын! Цы дидинджытєй сфєлыстаин єз Ує сынтєг, уыдои ныр цєссыгтау калын Дє ингєнмє. 368
Л а э р т Бынсєфт фєуєд йє сєр Сєдє хатты, кєй сау фыдєхєй бабын Дє цард, гъеуымєн. Ма калут сыджыт, Фєстаг хатт єй мє хъєбысы ныттухон. (Ныггєпп кєны ингєнмє.) Ныгєнут йемє удєгасєй мєн, Лєгъз бынаты куыд февзєра егъау хох, Ныллєг зындзысты уый цур Пелион Ємє Олимп. Г а м л е т (размє рацыд). Уый чи ’вдисы йє хъыг Єгєр єргом? Кєй араугє єрдиаг Єрлєууын кодта стъалытєн сє цыд, Цємєй кєсой йє хъонцмє? Єз цєттє дєн, Принц Гамлет Даниаг. Л а э р т Єлгъыст у, зин! Г а м л е т Нє зоныс кувын. Ма мын хєц мє хурхыл. Тєвдтуг нє дєн, фєлє мє хиз дєхи: Єбуалгъ цыдєр мє ис, ємє уый куы скуса, Фєуыдзынє фєсмойнаг. Айс дєхи! Къ а р о л Хєцут сыл! Королевє Гамлет, Гамлет! С е ’ппєт О, уєздєттє! Г о р а ц и о Принц, курын дє... Иргъєвынц сє, схизынц ингєнєй. Га м л ет Цєуыл кєнєм быцєу, Кєндзынєн тох кєры-кєронмє ууыл, Єрмєст адзал бауромдзєни мєн. Королевє Цєуыл кєнут быцєу, мє фырт? Г а м л е т Йє хойы Цы уарзтєй уарзтон, уый ныхмє цы у Дыууиссєдз мин єфсымєры уарзт? Ницы. Цы бакєнис йє намысы сєрыл? К ъ а р о л Бынтондєр сагъуыд. Королевє Мачи йєм євналєд. 24 Малити Васо
Г а м л е т Фєрсын дє єз, —цы саразис? Хєцис? Сыдєй мєлис? Кєнис дє дарєс скъуыдтє? Дзыназис? Бахєрис кєфхъуындар? Йе Марг баназис? Мєн бон дєр у. Ды ардєм Дє цєссыг калынмє єрцыдтє, ау? Мє фыдєнєн ныггєпп кодтай ингєнмє, Цєрдудєй дыл куыд ныккалой сыджыт? Єз дєр цєттє дєн уыдєттєм. Ды кодтай Хєхты кой. Разы дєн. Єрмєст мєнєн Мє ингєныл уєд ноджы стырдєр обау, Йє цъуппыл ын куыд єндзєва зынг хур, Бызычъи фестдзєн уый цур уєд дє хох дєр! Хъєр кєнынєй дєр н* амбулдзынє мєн. Королевє Сєнттє цєгъды, ныр не ’мбары йєхи дєр, Єрсабыр уыдзєн — бабыхс ын чысыл, Йє базыртє єруадздзєни, бєлон сє Куыд єруадзы йє лєппынтыл, раст афтє. Г а м л е т Мєнєн ды хъуамє бамбарын кєнай, — Цы дє дарын, цєй тыххєй мєм лєбурыс? Єз уарзтон дєу, Лаэрт.— Уєвгє ма цы, — Дєу нал сраст кєндзєн Геркулес дєр. Бирєгъ Йє кєнон кєд ныууадздзєн, — уєд ды дєр. (Ацєуы.) К ъ а р о л Дє хорзєхєй, йє фєдыл цу, Гораций. (Лаэртєн.) Цы дын фєдзєхстон, уый дє зєрдыл дар Ємє уал быхс. Хъуыддаг цєуы кєронмє. — Гертрудє, принцмє дарын хъєуы цєст. — Ныссадздзыстєм мах удєгас цыртдзєвєн Дє хойєн ам. Ємє уал быхс. Гъестєй Мах ракєсдзыстєм цинєйдзаг цєстєй. Ацєуынц. 2-аг сценсе Уый дєр уым. Зал галуаны. Бацєуынц Г а м л е т ємє Г о р а ц и о. Г а м л е т Єппєтдєр загътон. Ныр — єндєр хъуыддаг. Єппєт цаутє дєр хорз дарыс дє зєрдыл? Г о р а ц и о Куыд нє ма, принц. Г а м л е т Мє мидтох мын сырдта Мє хуыссєг. Къодах фестади мє сынтєг,
Цыма уыдтєн хъадамантєй єлвєст. Фєгєпп кодтон. Єгас цєуєд цырддзинад! Єрра ми арєх фервєзын кєны Мах уым, кєм вєййы раст хъуыды нє сафєг. Уый ууыл дзуры, ємє ис Хуыцау, Єнє йє барєй къахдзєф дєр нєй скєнєн. Г о р а ц и о Нє амондєн, ис. Г а м л е т Акодтон мє плащ ’Мє рацыдтєн каютєйє. Уыд талынг, Фєлє сє ссардтон, рахастон пакет, Тєрсгє-ризгєйє раздєхтєн фєстємє. Куы раскъуыдтон пакеты мыхуыр єз, Уєд мын лыскъзєрдє паддзахы гадзрахат Цыма цыргъ ныхтєй ацахста мє хурх... Фєлє кєсын, Горацио, йє бардзырд: У Дани ємє Англисєн тєссаг Принц Гамлетєй, сє сєфт єрцєудзєн уымєй. Цыбырдзырдєй — куыддєр єрцєуон ахст, Гъе, афтє мын куыд акъуырой фєрєтєй Мє сєр. Г о р а ц и о Нєу ууыл баууєндын мє бон! Г а м л е т Йє фыстєг мєнє. Уыйфєстє йє бакєс. Цы уыди дарддєр, радзурон дын уый? Г о р а ц и о Дє хорзєхєй. Г а м л е т Йє къєппєг мє єрцахсдзєн, Уый хорз зыдтон, ємє цы уыд гєнєн? Ныффыстон текст, стєй рафыстон уый ногєй Сыгъдєг. Кєддєр нє уєздєттау єз дєр, Рєсугъд чи фыста, уыдоныл-иу худтєн, Хєлдтон мє почерк барєй. Фєлє ныр Куыд бахъуыд мєн, куыд мє фервєзын кодта! Цы ныффыстон, зєгъон дын уый? Г о р а ц и о Уєдє! Г а м л е т Къаролы номєй єз ныффыстон бардзырд: У махєн Англис хъалонфидєг, стєй Нє хєлардзинад пальмєйау рєсугъд у, Мєнєуы ’фсир — нє фидыды нысан, Мє фыстєджы ма бирє хорз хъуыддєгтє Нымад цыдысты, — уыд сє нысан иу: Фыстєг кємє уыд, уыдон хъуамє ’рцєуой Євєсмонєй, єнє тєрхонєй мард.
о р а ц и о Кєм дын уыди мыхуыр та? Г а м л е т Арв мын, Євєццєгєн, єххуысгєнєг фєци. Мє фыды мыхуыр мемє уыд, нє бєстєн Йє ныры мыхуыр уый нывыл у конд. Пакет, куыд хъєуы, афтє ногєй скодтон, Мыхуыримє, йє мидєг та — мє фыст, — Цыма сывєллон баивтой єндєрєй. Дыккаг бон нєм єрбабырста корсар. Цы уыдис дарддєр, зоныс уый дєхєдєг. Г о р а ц и о Ау, Гильденстерн ’мє Розенкранцы нау Мєлєтмє ласы? Г а м л е т Аххосджын — сєхєдєг. Сыгъдєг у ме ’фсарм. Хин миты тыххєй Уыдзєн сє мєлєт уыдонєн хєрзиуєг. Сє хылы рєстєг хицєутты єхсєн Сє дєлбар лєг цємєн тъыссы йєхи сєр? Г о р а ц и о Ємє къарол та! Г а м л е т Бамбардзынє ныр, Куыд мєсты дєн. Чысыл фєкасти уымє Мє фыды мард, кєй фєкодта єгад Мє мады, ноджы ма йє бахъуыд Мє цард дєр, ємє маргєйдзаг єнгуыр Мє фєдыл фехста сусєгєй, єнаккаг, Цємєй йє тронєн ма тєрса мєнєй. Мєн’ ацы къух ын тагъд тєрхон кєндзєни. Цы ис єгаддєр — ахєм хъылма хєсс! Йє фесафын у комкоммє мє хєс. Г о р а ц и о Тагъд базондзєни, Англисы цы ’рцыди. Г а м л е т Уый раст у. Ис ма иучысыл рєстєг. Уєвгє нє цард єнєхъєнєй дєр цас у? Цєстыныкъуылд. Горацио, тыхсын, Фєсмон кєнын, Лаэртмє афтє карзєй Кєй сдзырдтон. Уымєн йе ’намонды єз Уынын мєхи єнамонддзинад. Йемє Куы бафидауин, уый мє тынг фєнды. Йє хъыг хъєрєй кєй євдыста, єз ууыл Єрбамєсты дєн. Г о р а ц и о Сабыр. Чи ис уым? Бацєуы О з р и к.
О з р и к. Арфє дын кєнын, дє бєрзонддзинад, єгайтма Да- нимє дзєбєхєй єрбаздєхтє. Г а м л е т. Арфєгонд у, сэр. (Сусєгєй Горациойєн.) Ацы саск чи у, уый зоныс? Горацио (сусєгєй Гамлетєн). Нє, милорд. Г а м л е т (сусєгєй Горациойєн). Д’ амондєн. Йє зонынєй йе ’нєзонын — хуыздєр. Бирє хъєздыг зєхх єм ис. Фосєн фос-пад- дзах скєн, — йє кєвдєс єрєвєрдзєн паддзахы галуаны цур. Ай у сыгъдєг цъиах, фєлє йєм цъыф бирє кєй ис, уымє гєсгє йє схонєи ис уєрєх быдыртє бацахсєг цъиах. О з р и к. Фєлмєнзєрдє принц, дє бєрзонддзинад куы саккаг кєнид, уєд дын єз йє иууылбєрзонддзинадєй цыдєр хабар фехъу- сын кєнин. Г а м л е т. Сэр, уый єз мє удыл мыхуыры хуызєн єрєвєрдзы- нєн. Фєлє шляпє цємєн бєззы, уый дзы кєн. Йє бынат сєр у. О з р и к. Арфє дын кєнын, дє бєрзонддзинад. Тынг тєвд у. Г а м л е т. Нє, бауырнєд дє, тынг уазал у. Дымы цєгатєй. О з р и к. Єцєгєй дєр, уазалгомау у, раст зєгъыс. Г а м л е т. Фєлє уєддєр зєгъин, євирхъау єнтєф ємє єнуд у мє гуырыкондєн. О з р и к. Принц, — никуы фендєуыд ахєм. Афтє єнуд у, ємє йын зєгъєн дєр нєй. Фєлє дын, принц,йє иууылбєрзонддзина- ды бардзырдєй хъусын кєнын, уый дєу тыххєй хєснаг кєны стыр єхцатыл. Г а м л е т. Фєлє уєддєр, курын дє... (Йє худ ын ныккєнын ксены.) О з р и к. Нє, уадз єй, баууєнд мыл. Мєнєн афтємєй хуыз- дєр у, бауырнєд дє. Сэр, єрєджы галуанмє фєзынд Лаэрт, єцєг джентльмен, хуыздєр миниуєгєй цы ис, — иу дєр дзы фєсте нє ныууагъта, хєрзєгъдау — адємимє, конд ємє уыидєй — рєсугъд. Нывєфтыд ныхас кєнгєйє, уый у адєймаджы уєлдєр єууєлты чиныг, уымєн ємє йєм сты, уєздан лєджы зєрдємє цы фєцєуа, уыдон се ’ппєт дєр. Г а м л е т. Сэр, дє конд ныв єй єнє исты хъаджджынєй євдисы. Уєвгє, мєнмє гєсгє, раст нєу йє хєрзтє иугєйттєй нымайын, лєг сє йє зєрдыл дзєбєх нє бадардзєн, хъуыды сє не ’ййафы, кєд сє фєстє дугъ кєны, уєддєр, фєлє кадгєнєджы зєрдєбын ныхас зєгъын: єз єй нымайын тєккє уєлдєр ємє стєм- дєр мыггагєй гуырд цєрєг удыл, ме ’фсарм — ме ’вдисєн,уыимє абарєн ис єрмєстдєр йєхи хуыз, фєзмгє йє чи кєны, — уыдон та сты йє єдзєллаг аууєттє, єндєр ницы. О з р и к. Дє бєрзонддзинад, тынг раст аргъ ын кєныс. Г а м л е т. Уый цєй ныхмє зєгъыс, сэр? Цємєн чъизи кєнєм уыцы джентльмены нє гуырымыхъ улєфтєй? О з р и к. Сэр? Г о р а ц и о. Цы нє ємбєхсыс, уымєн єргомєй зєгъєн нєй? Бацархай, уєздан лєг. Г а м л е т. Цємєн ракодтай уыцы джентльмены кой? О з р и к. Лаэрты? 373
Г о р а ц и о (сусєгєй Гамлетєп). Йє дзырдарєхст фєцыдєр ис. Сыгъзєрин ныхєстє сегас дєр хардзгонд єрцыдысты. Г а м л е т. О, Лаэрты, сэр. О з р и к. Єз зонын, сымахєн сусєг нєу... Г а м л е т. Мєн фєндид, цємєй уый сусєг ма уа махєй... Уєвгє,мєнєн цы уєлдай у, цыфєнды куы уа, уєддєр єз ницы рамбулдзынєн. Уєдє, сэр? О з р и к. Єз зонын, сымахєн нєу сусєг Лаэрты стыр арєхст... Г а м л е т. Мєхи йын тєрхонгєнєг нє кєнын, науєд мє ба- хъєудзєн йемє мєхи барын. Искєй хорз цємєй зонай, уый тых- хєй хи хорз зонын хъєуы. О з р и к. Хєцєнгарзєй куыд дєсны арєхсы, ныхас, сударь, ууыл цєуы... Иууылдєр дзурынц — ємбал ын нєй уыцы хъуыд- даджы. Г а м л е т. Цавєр хєцєнгарз єм ис? О з р и к. Рапирє ємє хъама. Г а м л е т. Дывєр хотых. Стєй ма ноджы цы? О з р и к. Къарол ємє уый, сэр, хєснаг скодтой: къарол євєры єхсєз араббаг бєхы, уыдоны ныхмє та Лаэрт, — єз фехъуыстон, — єхсєз францусаг рапирєйы ємє хъамайы, семє цы вєййы, уыдо- нимє — рєттє, портупейтє ємє єндєртимє. Гужитє — єртє дыу- уєйы, ємбисонды рєсугъд фидауынц хотыхты хєцєнтыл, цыма аргъєуттєй єрхаудысты. Тынг диссаджы гужитє, фєлыст сты зє- риндаг ємє алы зынаргъ хєзнатєй. Г а м л е т. Гужитє цы сты? Г о р а ц и о (сусєгєй Гамлетєн). Фєрсын дє бахъєудзєн, уый ємбєрстон. О з р и к. Гужи, сэр,портупейы рон у. Г а м л е т. Дє ныхас дын бамбариккам, мах шпагєты бєсты сармадзантє куы дариккам, уєд. Ныр та уал портупейтє дєр уєнт. Фєлє нє ныхасєй иуварс нє хизєм. Афтє, уєдє, єхсєз араббаг бєхы єхсєз францусаг шпагєйы ныхмє, семє цы вєййы, уыдо- нимє, зынаргъ хєзнатєй фєлыст єртє дыууєйы гужитє. Ємє уыйас хєснаггєгтє цєй фєдыл євєрынц, загътай? О з р и к. Къарол, сэр, фидарєй дзуры, Лаэрт, дам, демє дыу- уадєс хатты куы рацєуа хєцынмє, уєд дзы єртєйє фылдєр нє рамбулдзєнис. Уый євєры фарастыл дыууадєсы ныхмє. Уый тынг тагъд сбєрєг уаид, дє бєрзонддзинад йє сєрмє дзуапп раттын куы ’рхєссид, уєд. Г а м л е т. Ємє «нє» куы зєгъон, уєд та? О з р и к. Мєн уый фєндыд зєгъын, милорд: кєд ерысмє сидтєн дзуапп раттис. Г а м л е т. Сэр, єз залы рацу-бацу кєндзынєн. Кєд йє иууыл- бєрзонддзинады фєнды, уєд архайєд, — ныр мє улєфты рєстєг у. Рапирєтє рахєссєнт. Кєд євзонггуырд разы у, ємє къарол йє фєнд нє аивта, уєд бацархайдзынєн, кєд мє бон суа, уєд, йє хєснаг рамбулыныл. Кєд нє, уєд та мєнмє єрхаудзєн єрмєст- дєр худинаг ємє мє ныхмєлєууєджы цєфтє. О з р и к. Дє ныхас дын, дєхєдєг єй куыд радзырдтай, афтє радзурон? 374
Г а м л е т. Раст афтє, сэр, арєсугъдтє йє кєн, дєхи цы фєн- ды, уый йєм бафтау. О з р и к. Мєхи дє бєрзонддзинады уазєг кєнын, мє зєрдє дыл никуы сивдзынєн, афтємєй. Г а м л е т. Иууылдєр дєу дєн, иууылдєр дєу дєн... Озрик ацєуы. Йєхи йєхєдєг искєй уазєг кєй кєны, уымєй хорз кєны; єндєр исчи йє бєсты уый нє бакєнид. Г о р а ц и о. Фєтєхы, айчы хъузгєй рабырєг бєдул, йє гыц- цыл сєрыл — хъузг. Г а м л е т. Бєлвырд у, йє мады дзидзи дєр єнє комплимент- тєй нє дадта. Ахємтє сты, хицауы цур чи ныкъкъєдзтє-мєдзтє вєййы, уыдон се ’ппєт дєр. Ай цы рєгъауєй у, уыдон тынг уар- зынц нє афтид єнус, єгъдєуттє уєлєнгєйтты кєнынц, фєзмынц уєздєтты сє уєлєдарєсєй, сє митєй, афтємєй сє рауайы бирє цыдєрты ємхєццє фынккалгє змєст, дзурынц цыдєр єнахъинон хъуыдытє; фєлє сыл бафу кєн — фынчы цєппузыртау айсєф- дзысты. Бацєуы л о р д. Л о р д. Милорд, йє иууылбєрзонддзинад паддзах дєумє са- ламтимє рарвыста єрыгон Озрикы. Уый фехъусын кодта, залы йєм кєй єнхъєлмє кєсыс. Паддзахы зонын фєнды, Лаэртимє дє хє- цын фєнды єви ерыс фєстєдєрмє аргъєвдзынє. Г а м л е т. Єз мє фєндтє ивгє нє кєнын. Уыдон къаролы бєллицтєй аразгє сты. Уый бафєндєд, єндєр єз хєсджынєй нє баззайдзынєн. Ныр єви фєстєдєр, уєлдай мын нєу, мєхи ныры хуызєн хорз куы єнкъарон, уєд кєдфєнды дєр. Л о р д. Уєдє къарол, королевє ємє иннєтє ныртєккє єрхиз- дзысты бынмє. Г а м л е т. Дє къах сын фєбєззєд. Л о р д. Королевєйы фєнды, ерысы размє Лаэртимє дзєбє- хєй куы аныхас кєнис. Г а м л е т. Уый мєн ахуыр кєны хорздзинадыл. Лорд ацєуы. Г о р а ц и о. Фєхєрд уыдзынє хєснагыл, милорд. Г а м л е т. Єнхъєл нє дєн. Уый Францмє куы ацыд, уєдєй фєстємє мєхи фєлтєрдтон. Ноджы ма, цы хыгъдыл хєснаг кє- нынц, уый мєн пайдайєн у. Єз рамбулдзынєн. Фєлє дє нє ба- уырндзєн, мє уд куыд риссы. Уєвгє, уый ницы давы. Г о р а ц и о. Куыд нє, фєлмєизєрдє принц! Г а м л е т. Цєй, уый єдылыдзинад у. Мє зєрдє развєлгъау цы ’нкъары, уый сылгоймаджы бауромид, мєн — нє. Г о р а ц и о. Кєд дє уд йє чемыл нєу, уєд йє коммє бакєс. Сє размє цєуон, ємє сын зєгъон, дє уагыл нє дє, зєгъгє. Гамлет. Ницыхуызы. Мєнгуырнынтєй5’єлдєруєвынхъєуы. Єнє хуыцауы барєй цъиу дєр нє фесєфдзєн. Єрцєуинаг цы у, уымєн єнєрцєугє нєй — кєд ныр, уєд ныр, кєд фєстєдєр, уєд фєстєдєр. Єрцєуинаг цы у, уый ныр куы не ’рцєуа, уєддєр дзы 375
фервєзєн нєй.Цы нє фесєфдзєн ємє кєд, уый зоныны фєтк нєй, ємє цы уєлдай у, — сєфинаг цы у, уый фесєфєд рагацау. Цы уа, уый уєд. Бацєуынц къарол, королевє, Лаэрт, Озрик, фєсдзге- уинтє, лєггадгєнджытє рапирєтє ємє єндєр дзаумєттимє. К ъ а р о л Ує къухтє уал уын райсын кєнон, Гамлет. (Лэрты къух Гамлеты кьухыл євєры.) Г а м л е т Хатыр дє курын, сэр. Нє уыдтєн раст. Фєлє ныбоар уєздан лєгау уєддєр. Ам чи ис, уыдон зонынц, стєй дєуєн дєр Дзырдтаиккой, —куыд ахуыссы мє зонд. Цємєйдєриддєр бафхєрдтон дє намыс, Дє бынат, де ’нкъарєнтє, — баууєнд, — Уым аххосджын уыдис єрмєст мє низ. Ємє куыд дєтта дзуапп йє митыл Гамлет, Кєд не ’мбєрста йєхи ємє єваст Лаэрты бафхєрдта? Нє уыди Гамлет Дє бафхєрєг, — єндєр чидєр уыди, — Уєдє уєд чи у аххосджын? Мє низ. Кєд афтє у, уєд Гамлет у йєхєдєг Уєззау єфхєрд, йє бафхєрєг — йє низ. Ємє уєдє цы нє бакодтон барєй, Гъеуый фєдыл дє уайдзєф сис мєнєй. Уадз зоной адєм — нєй ємє нє уыд Дєуєн фыддзинад ракєнын мє зєрды. Рєдыдєй фехстон хєдзары сєрты Мє фат, ємє дзы ме ’фсымєр фєцєф ис. Л а э р т Мє уды арфы маст цєндєй лєууы, Уєддєр фєуєд — хатыр кєнын дєуєн. Фєлє бынтон єндєр хъуыддаг у намыс, Йєхи закъон ис уымєн, ємє нєй Хатыр кєныны бар мєнмє, — нє быцєу Нєма ’взєрстой куырыхон лєгтє ’мє Нєма рахастой фидыды тєрхон дєр. Ныр та уал єз дє дзырдєн дзуапп дєттын Хєлардзинадєй. Г а м л е т Барухс и мє зєрдє. Дє сидтєн дзуапп дєттынмє дєн цєттє. Цєй, райдайєм. — Рапирєтє кєм ысты? Л а э р т Иу — мєн. Г а м л е т Дєуєн ныхмєлєууєгєй єз Бєззын — ды равдисдзынє д1 арєхст Уєлдай ирддєрєй. 376
Л а э р т Худгє мыл кєныс? Г а м л е т Мє къух лыгмє дєттын — нє худын. К ъ а р о л Рапирєтє-ма рахєсс, Озрик. — Гамлет, Дзєбєх зоныс нє бадзырд? Г а м л е т О, милорд. Тыхы ныхмє лємєгъдзинад євєрыс. К ъ а р о л Нє зєгъыс раст. Фєлтєрд у уый, бєлвырд, Фєлє хєснаг дєу пайдайєн євєрын. Л а э р т Єндєр єри, — єгєр уєззау у ай. Г а м л е т Мєнєн ай — хорз. — Ємхуызон сты дыуує дєр? О з р и к О, кадджын принц. Сєхи цєттє кєнынц хєцынмє. К ъ а р о л Єрхєссут ардєм сєн. — Куы фєкєна фыццаг ємє дыккаг цєф, Єртыккаг та куы акъуыра, уєд-иу Ємєхст кєнєнт сармадзантє. Къарол та Уєд Гамлеты цєрєнбоны тыххєй Йє нуазєн сисдзєн, уым ныппардзєн диссаг Налхъуыт-налмас, — зынаргъдєр уыдзєн уый Нє Данийы цыппар къаролы худты Налхъуыт-налмастєй. Нуазєнтє — мєнмє. Литавры нєрд фєсидєд канониртєн, Сармадзан — арвмє, арвы нєрд — зєхмє: «Принц Гамлеты цытєн нє къарол нуазы!» Тєрхонгєнджытє, ут къєрцхъусєй раст. Га м л е т Цєвгє. Л а э р т Цєвын. Хєцынц. Г а м л е т Цєф. Л а э р т Нєй. Г а м л е т Тєрхонгєнджытє! О з р и к Дзєбєх цєф уыд.
Л а э р т Ног райдайєм. К ъ а р о л Фєлєуу, Ныр баназдзыстєм мах дєу тыххєй, Гамлет, Дє нуазєн айс — налхъуыт-налмас дєу у. Трубатє ємє сармадзанты нєрд фєссценє. Г а м л е т Нєма ’рцыд афон. — Райдайєм та. Хъахъхъєн. Цєф ногєй. Раст нє дєн? Л а э р т О, раст дє. Цєф. К ъ а р о л Кєсыс, єхсин, нє фырт кєны уєлахиз. Королевє Кєны тыхулєфт, у хєрзхуыз єгєр. Гъа, Гамлет, къухмєрзєн. Дє хид куыд кєлы! Єз нуазын нуазєн де сгуыхты тыххєй. Г а м л е т Мє мад... мє мад... К ъ а р о л Сєн ма баназ, Гертрудє, Королевє Фєнды мє нуазын, ємє курын бар. К ъ а р о л (иуварсмє). Уым марг уыд! Фервєзєн ын нал ис! Г а м л е т Демє Нє нуазын, мє мад, нєма ’рцыди рєстєг. Королевє Єрбацу мєм, дє цєсгом дын ныссєрфон. Л а э р т Ныр єз цєвын. К ъ а р о л Фєгуыз уыдзєн дє хъавд. Л а э р т (иуварсмє). Фырєфсєрмєй куыд нє ссудзы мє цєсгом. Г а м л е т Уєдє хынджылєг мауал кєн, Лаэрт. Дє бон куыд у, кєн афтє тох мє ныхмє. Ды хъазгє кодтай, зонын єй, ныронг. Л а э р т Ды афтє ’нхъєлыс? Хорз. О з р и к Нє фєцєф иу дєр. Л а э р т Уєдє дын мєнє! Лаэрт барєхойы Гамлеты. Хєцгє-хєцын сє рапирєтє аивынц ємє Гамлет барєхойы Лаэрты.
К ъ а р о л Бауромут тох! Нє бєззы уый! Г а м л е т Цєй, райдайєм та ногєй. Королевє ахауы. О з р и к Єххуысмє тагъддєр — бауадзыг єхсин! Г о р а ц и о Цы ’рцыди ам? Цємєн кєлы сє туг? О з р и к Кєцєй у туг, Лаэрт? Л а э р т Мєнгардєй, Озрик, Цы хыз сбыдтон кєйдєр ахсынєн єз, Уым бахаудтєн мєхєдєг доны аццау. Г а м л е т Цы кєны королевє? К ъ а р о л Туг федта ’мє Чысыл фєсур. Королевє Нє, нє, уый нозт уыд, Гамлет, Мє нозтыл мын ныччындєуыди марг. (Амєлы.) Га м л е т Лєгмарєг ам ис! — Ахгєнут тагъд дуєрттє! Ыссарєм єй! Л а э р т Лєууы дєм уый хєстєг. Ды мард дє, Гамлет, фервєзєн дын нал ис. Дє цард ма у сахатырдєг єрмєст. Цы дзурын, уымєн йе ’вдисєн — рапирє, У маргєй сєрст, йє цыргъ бырынкъ та — гом. Мєхи фыдвєндєй бабын дєн мєхєдєг. Єхсин дєр амард. Нал у, нал, мє бон... Єппєт аххосты аххосдєр къарол у! Г а м л е т У маргхъєстє рапирє дєр? Уєдє, Цу, марг єндон, кєм ис дє бынат, уырдєм! (Рєхойы кьаролы.) С е ’ппєт Гадзрахат разынд! К ъ а р о л Феххуыс мын кєнут! Цєф дєн, фєлє ис фервєзєн, хєлєрттє!
Г а м л е т Гъа, баназ сєн, лєджыфыдхор-хєддзу! Дє налмас баназ маргєйдзаг тєнгъєды! Мє мады баййаф! Къарол амєлы. Л а э р т Афтє йын хъєуы: Єрцєттє кодта уыцы нозт йєхєдєг. Сыгъдєг дє, Гамлет, бафидауєм, цєй: Хатыр дын уєд мє фыды туг, мєхи туг, Дєхи туг мын ныххатыр кєн ды та. (Амєлы.) Га м л е т Ныббарєд дын Хуыцау. Цєуын дє фєдыл. Фєци мє цард, Гораций. Королевє, Хєрзбон зєгъєм кєрєдзийєн. Дє уд — Хуыцауы уазєг. Ракєнин сымахєн — Єгомыгєй нє финалмє кєсджытєн — Мє хабєрттє, фєлє мє гєс — мєлєт, Євирхъау у, уєлдай змєлд мє нє уадзы. Фод афтє. Радзур-иу, Гораций, ды Єппєтєн дєр мє рєстдзинад єххєстєй. Г о р а ц и о Нє уыдзєн уый. Єз даниаг нє дєн, — Єз римєгтєм хєстєгдєр дєн. Мє фаг ма Марг баззад ам. Г а м л е т Кєд хоныс лєг дєхи, Єри уєд нуазєн. Цас єгад уыдзєни Мєнєн мє ном фєстагєтты цєсты, — Куы ничи зона уыдонєй рєстдзинад! Єрдхорд мын у, фєхистєр кєн мє дзырд, Зєххєн уал ды йє уєззау уєлдєф улєф. Цєргєйє баззай а дунейыл ды, Ємє фєдзур мє таурєгъ. Дардєй хъуысы марш ємє гєрєхтє. Уый цєй хъєр у? О з р и к Уєлахизимє раздєхт Фортинбрас Ныр Польшєйє ’мє Англисы ’рвыст лєгтєн Салют дєтты. Г а м л е т Гораций, єз фєдєн. Къуырма дєн маргєй. Англисы цы ’рцыди, Уый базонынєн нал баззад рєстєг. Фєлє мє дзырд єрцєудзєн: Фортинбрасы Євзардзысты къаролєй, ємє зєгъ,
Кєй дєн йє фарс. Мє хабєрттє йын ракєн, — Куыд уыд, цы уыд. Мєрдон талынг... Хєрзбон. (Амєлы.) Г о р а ц и о Цы зєрдє банцад! — Ферох кєн дє зынтє, — Зєдтєн сє зарєг хъахъхъєндзєн дє фын. Уый чи ’рбацєуы, барабантє хойгє? Марш фєссцеиє. Бацєуынц Фортинбрас ємє а н г л и с а г м и н є в є р т фєсдзєуинтимє, барабантє хойгє, тырысатимє. Фортинбрас Кєм єрцыди євиллои цау? Го р а ц и о Уый цавєр? Лєджы зєрдє єрхуымєй марєг? Ам. Фортинбрас Мєрдтєн ма ныр сєфты азар — сє мидєг. Мєлєт та скодта а галуаны куывд, — Кєй ныццагъта євзаргє лєгтєй уыйбєрц. Фыццаг минєвар Єдєрсгє сєм кєсын нє уєнды лєг. Ныр нал фехъусдзєн англисаг хабєрттє, Єхсызгондєр кємєн уаиккой, уый. Нє базондзєн, кєй у єххєст йє бардзырд — Сты Розенкранц дєр, Гильденстерн дєр мард. Ємє нын бузныг чи зєгъдзєн? Го р а ц и о Уый бузныг Єгасєй дєр нє загътаид, бєлвырд. Куыд сє амарой, уый нє домдта никєд. Кєд Польшє ємє Англисєй фєндаг Сымах єрхуыдта ацы туджы цєдтєм, Уєд бардзырд ратт — єгас адємы цур Єрєвєрой бєрзонддєр ран нє мєрдты. Цы ’рцыди, уый сын радзурдзынєн єз, Хъуыддєгтє сты євирхъау ємє талынг: Єгъатыр тугкалд, сау кєлєнты рын, Рєдыдєй мард, мєнгард ємє дыдзєсгом Куыд бабын кодта адоны, єфхєрд Куыд баййєфта йє сєр, ємє мєнє Кєрон цємє ’рцыд, — фехъусдзыстут ныр Єппєт уыдєттє. Фортинбрас Хъусдзыстєм лємбынєг. Євзєрст лєгтєй уал саразєм ємбырд. Єнкъард бон мєм єрхаудта ахєм амонд. Фєлє кєй цєуы а бєстыл мє бар, Зєгъон сын уый.
Г о р а ц и о Кємєн уыди йє хъєлєс Єппєт хъєлєсты иугєнєг, мєнєн Фєдзєхста уый, куыд ын зєгъон йє фєндон. Фєтагъд кєнєм, — сє масты фєдыл адєм Куы саразой фыдбылызтє, мыййаг. Фортинбрас Принц Гамлеты цыппарєй капитантє Єфсєддон лєгау аргъуанмє хєссєнт. Уый саг лєг уыд, — къарол уыдаид абон. Йє мард куы хєссат, — музыкє цєгъдєд, Куыд фєцєгъды цытджын къаролыл, афтє. Ныр иннєты дєр ахєссут. Мєрдтєй Хєсты быдырау галуаны зал байдзаг. Кєнєд єрвнєрд нє хъыгыл канонадє. Мардныгєды марш. Ацєуынц, мєрдты ахєссынц, уыйфєстє райхъуысы сармадза нты гєрєхтє. Кєрон. 1963 аз, феврал, мартъи, Киев, сефсєддон госпиталъ. 2007 аз, феврал, мартъи, Дзєуджыхъєу
«е®В®9в* СЄРГЄНДТЄ Радзурдтє Лєгмард 5 Мезнаг 20 Єртєєнбали 30 Сахат 41 Хилє 46 Нє адєми фєгъгъєздугдєр кєнуни мадзал кенє Ка гъєладєр єй? кенє Габай уодєгасєй мєрдти бєсти куд адтєй 50 Пьесєтє Темур-Алсахъ (Дууєактон трагеди) 77 Цагъайраг (Дыууєактон трагеди) 115 Тєлмацтє Сєдє япойнаг поэти сєдє ємдзєвги 160 Отелло. Вильям Шекспир 180 Гамлет, даниаг принц. Вильям Шекспир 278
Литературно-художественное издание МАЛИЕВ ВАСИЛИЙ ГЕОРГИЕВИЧ Произведения Рассказы, пъесы, переводы на осетинском языке Редактор И.Х. ДЖАНАЕВА Художник И.У. ГАППОЕВА Художественный редактор Г.З. ЧЕДЖЕМТЫ Технический редактор А.В. ЯДЫКИНА Корректор Т.А. КАЗБЕКОВА Компьютерная верстка З.С. МИСИКОВОЙ Сдпно в набор 20.04.07. Подписано к печати 25.04.08. Формат бумага 60x90'/^. Бум. офс. №1. Гарн. шрнфта «Кудряшов». Печпть офсетная. Усл.-п. л. 24. Учетно-изд. л. 23,96. Тираж 500 экз. Заказ № 1059. С 18 Комптет Республнки Северная Осетия—Алання по печатп н делам издательств. ГУП РСО—Алания «Издательство «Ир», 362040, г. Владикавказ, проспект Мира, 25. Отпечатано с готовых дпапозитивов в ОАО «Издательско-полнграфическое предприятие нм.В.А.Гасснева», 362011, г. Владнкавказ, ул. Тельмпна, 16.
МАЛИТИ ВАСО УАДЗИМИСТЄ