Похожие
Текст
                    


ЭРНЖЭНЭ КОНСТАНТИН * ** мК * ЦЕЦН БУЛГ элст ХАЛЬМГ ДЕГТР ЬАРЬАЧ • 1980
82.3(2) Калм. Э 763 Фотографии Д ж а м б и и о в а В. Я., Э р д и и е в а Л. Б. Эрендженов К. Э. Э 763 Родник мудрости. Fla ста. Калмыцкое книжное калмыцком языке. Эли- издательство, 1980—188 с. Народный поэт Калмыкии, лауреат премии комсомола Калмыкии нм Э. Дсликова на протяжении многих лет собирает материалы п различных видах прикладного искусства калмыков, записывает обы- чаи, легенды, сказания своего народа. 10602—025 Э М126 (03)—80 59—80 82.3(2) Калм. 'q, Калмыцкое книжное издательство, 1980.
ХАЛЬМГ УЛСИН УРН УГЭР КЕЛГДСН БИЛГ-ЭРДМЭС НЭРН шинж Хальмг улснн бийснь кеЬэд, эдлэд, нег-негнэннь уха, МСДрЛ ШННЖЛЖ. ЙОВСН ОЛН ЗуСН биЛГ-ЭрДМНН НЭРН ШИНЖ.ИГ кон гидг кун, кезэ, альк жил ухалж ЬарЬсиь ода куртл ма- нд медгдхш, хама болвчн бичврт уга. ЗууЬад жилин тур- шарт евкнрэс уй-уйнрэн дахад амар келгдэд оли-эмгнэ юнр болад улдж. Нэрн шинжмудин негнь арвн хойр евр юелгудтэ нэрн шинж. Эн нэрн шинжин тууж умшад хэлэж медий: 8 евр теелгтэ нэрн шинж Эн 12 теелгтэ нэрн шинжиг ики кезэнэ-кезэнэс нааран хальмг улс келж йовемн. СурЬуль, эрдм уга угатя хальмг 5
едрин дуусн кеер малан хэрулн йовж едриг чилхинь кусл кеж. цекрэд, наган ецгрэхин кергт эн нэрн шинж ухалж ИарЬж гиж хальмгин домгт келгднэ. Нэрн шинж ЬарИжах кун хара кун биш. Ики холар тоолад, эсвлэд, кун болЬн тер зээдэИинь амрар тээлэд ор- кхш yrahap уха туцЬадг болна. Хальмг кун Ьарарн кедг, кеснэ хеен тээлвринь олхд жанЬрта, ухалврта болх гиж санад: зэцгдэ, ЬоЬда, теемдэ, холвар урхг, эмгн уя, гулдрул цугинь кеИэд еерэн тэвчкэд шинжлэд, ухал ад суудг болна. Тер кун тиигэд ухала бээтл хойр туцгин холвар таасг- дна. Хойр тунг холвгдхларн цааранднь кемжэн уга. Узур yrahap холвгдад йовна. УлгурлХд, хеенэ нэрн гее цеврлэд, эвкэд, эвкэрнь бичэ мелтртхэ гихлэри хойр туцгин холва- риг холвж гурэд зэцгднэ. Гурэнь жацИрта болв чигн тээл- хд амр. — Ода эн холварар кеду теелг холвхла сэн болх? — 6
гиж ухална. Хальмг улст медгддг холвард ордгнь — дервн аусл мал. Дэрвн зусн мал холвхла нээмн. — Нээмн теелгтэ холвар тээлхд ахр цаг кергтэ. Одр ахрдхин кергт докод ю холвхла сон болх? — гиж ухали а. Э, э, хальмг улсин меддг литии арвн хойр ац боэ- нэхн: бар туула хойр, лу моЬа хойр, мори хен хойр, мечи така хойр, ноха haxa хойр, хулИн укр хойр. Эдн мел зууц- жэнэ. — Тиигхлэ арвн хойр тевлг холвартаИар кехмж. Арвн хойр теелгуд, арвн хойр холвдхларн су ул ин теелг 144 эрг- цто болх. 144 тоцКрцглад нег теелг haphx. Тиигхлэрн хол тоолвр уга шинжлоч хойр едртон чигн ноолдх кергто! — гиж шуукрад босна. Тиим теелгуд хамаИас авхмб? Темр теелгуд олдш уга. Темр теелгуд кунд, темр чедр одл болх. Модар кеж бол in уга, ода яЬдм? — гиЬод ухал ад йова-йовтлнь гев- генткн уксн укрин евр олдна. Овр оонын еврло одл ho бо- ли ут. Шинжч залу евриг авад, арчад, нлод-далад Ьал тулод, Иалд халулад, эргулод модар цока боотлнь евр дотрк яс- насн салад одна. Оедон бород холохло кирто бутц шил мет гетород бооно. — Не, хоож йовсн юмн олдв!.. — Энугор тоород, тоород теелгуд кехмж! — гиж байр- лад залу теегор укрин еврмуд хооЬод олж авад, будунор эдл-одлинь шууж авад халуп уснд дурод, жеелткод одл- одлор хурц утхар тоород норн шинждон теелгуд кесн бол- дг. — Ода эи теелгудтон royhap яЬж холва кеснь сон бол- хв! — гиж ухалад шинжч залу урднь зоэдод бел кечксн: зэодо, ИоЬда, теемдо, холвар, эмпн уя, урхг, гулдрул шин- жлод сууна. Аш суулднь даальцгин гулдрул олзлхар седно. Болжа- хш, даальцгин амн тулмин амн хойр одлор баглрж боогд- на. Эн куунд Ьоодан нег татасар туцглгдод оддг бутус кергто болна. 7
Тиигэд удандан ухала бээтлнь кезэнэ хальмгуд эдлж йовсн устэ кевсэр дорвлжлж ишкэд темен утцар ширэд ке- сн хойр дервлжн даальцгиг холвдг мерно килйсэр том ад кесн тунге сананднь орна. Хойр дервлжн даальц (туцгрцг) негдулгч килИсн туцге (бутус) негн-неинлоЬэн холвлда йовж чилгчднь ирод негл тунг болна. Тер тунгднь оньс тэвчкэд мерндэн тецпэд йов- дг бэосмн. Минь тер мет тунге зоклцх болж Парна. Бас нег хээвр олдв гийэд залу байрлад сууна. — Ода эн евр теелгудин туцгеинь юуКар кехлэ сэн болхв? — гиж шинжч залу тоолвр тоолна. ЦулЬ арсар кех- лэ хатад, хуЬрад, куурэд бээх. Утцар, шидмеэр кехлэ, тее- лг бол Ин селдглзэд му болх гиЬэд удан ухалж-ухалж идэ- тэ сурар кеемн. Теелгуд сур бучэрн хадгтх хавтха модынь шуурдго жоолн-цайан, эс гиж нимгн хусм модар татурдж кейэд тее- лгуд болЬн тус 12 нук бурЬудад сур туцгин хойр узуринь нукнд орулад хоорндаЬарнь бичкн модн шаанцг цокчкна. Теелгуд дотраИар орад нар-цар холькгдад бээдг но- минь (хуурин ном л а эдлэр) бас шуурдго гиигн,модар кенэ. Иигэд 12 евр теелгудтэ нэрн шинж хальмг залу ухалж кеемн. — Норн шинж гиж яЬад нер еген болхв? — гиж нурл- лж сурцхана. Шинж шинжэс норн терто, урн эрдм, уха гуулгэч шин- жто боленднь, ухалж haphcH кун норн шинж гиж нер егч гих кергто. Мерно шинж, далын шинж, суужин шинж, хурдн мер- но шинж, устэ укрин шинж, шург нохан шинж гиж бээнэ. Болв uyhapahacHb гун ухата, элвг чинртонь норн шинж кемэлЬдг нурЬна шинж хойр. Норн шинж кезэнэ куукнд зэ- цг орулж ирсн куунд, эс гиж хурм толЬалж ирсн залуд бэ- рулж егч шалйдг бээсмн. Куукнд орк авч ирсн кун нэрн шинж эс тээлж чадхла, 8
куукэн эс егсн деерэн, эмэлтэ, хазарта мерно ялд уцЬадг бэож. Тиим берк унта болад чигн нэрн шинж. болж. КЕМЭЛЬДГ НУРЬНА ШИНЖ Кезэнэ-кезэнэ хальмг улст «нуph кемэлЬнэ шинж» гиж келгдж, соцсгдж йовж. Зуг эн шинж медж, келж огдг кун ховр бээж. Хальмгин Дада гидг хатн хуучна тууж, туук, келврмудэр икэр соньмсдг, соцсдг кун бээж. КемэлЬдг нурЬид хатн, хар яста куунэ тускар келдгиг соцсад нег улу соньмсдг болна. Зуг кемэлЬдг улс хатна тускар ээЬэд, эмоЬэд, ээтрлэд, чик келдго бээж. Her дэкж^хаана цахрт, кемэлЬдг нурЬна шинж кел- дг ног хееч кевун бээдгж, — тиж Дада хатн соцсдг болна. Не, эн хееч кевуг ергэдэн дуудж а вад ну ph кемэл- Ьхлэ, сурдэд, ун келж егхн уга. Ода яЬдг болхв? — ги- Ьэд ухалж-ухалж, Дада хатн эгл куукд куунэ хувц емсэд, цахрт бээсн xahpxa хар герт ирэд, хеенэ ууц Hyph-Hyphap нуЬлад, чанад, хееч кевуг дуудулад кемэлЬдг нур;Ь орулад, дал'Ьа шаазц дуургэд мах тэвж егнэ. Хееч кевун цадад, кемэлЬдг нурЬ таняд, сэн гидгэр мел- жэд, нуЬрсна нукнднь боЬнь хавс углад, шаазцгин амнд тэвчкэд, Ьаран арчна. Дада хатн кевунд шел кеж егч йовад: — Орчлцгип йосн, еердин зац. Эн нурЬна махинь идсн кун, шинжинь келж кемэлЬдмн, — гинэ. — Чи, кевун, энунэ кемэлЬ меддг болвзач. Би нам соцсад угав, нанд кемэлЬж екнчн, — гиж сурна. Хееч кевун хатниг тавгаснь авн толЬа куртлнь шинж- лэд, толЬаЬаснь авн тавг куртлнь шинжлэд, мусг инэЬэд, иигж эклнэ: — Энугитн; 9
1. Бошхн-тошхн бор уул 2 .Хурдн хут, бургдин жнвр 3. Агт морин аран. 4. Тодгт хар баатрин манна (на хажуднь). 5. Урмблин улан Ьол, 6. Hein менгн эмол. 7. Сэн эмин сээр. 8. Урн куунэ ухв. 9. УрЬа зандн модн. 10. Нооста ноцхн. 10
Кэенэ херн дервн нурЬна Кевт бийд yphcH, Хервцг ясна деед бийд уудсн Пирн йисн шинж. бурдсн Ягц хар ясн, эс гиж. хаш эр; нь гинэ. — Пев, по! Басл олн шинжтэ ясн гиЬит! — Энугинь юн гиж кемэлЬсмб? (Ова ясна ниилгч шовЬрас эклнэ). — Энугнтн: Бошхя-тошхн бор уул гнж кемэлЬж. — Бошхн-тошхн бор уул гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржэжв. Энтн мини буру кемэц. Энугнтн: Серлтэ залу С.эмр уул гиж кемэлЬж. — Семр уул гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржэжв. Энтн мини буру кемэц. Энугитн: Уру бииднь увлзсн кун Уург-таргарн Ьардг, бру бииднь увлзсн кун бэкн-тосари Ьардг телэднь Серлтэ залу келен Семр уул гиж кемэллж. — Пээ, не! Басл бээхтэ уул болнухн тертн. — Энугинь юн гиж кемэлЬсмб? — Энугнтн: Агт мерни а ран гиж кемэлЬж. — Агт мерни а ран гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе. эндуржэжв. Энтн мини буру кемэц. Арн?лын аран гиж кемэлЬж. — Арнзлын аран гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржэжв. Энтн мини буру кемэц. Энугнтн: Хуныг худрЬи уга йуцдг, 11
Ооныг оли yi а куцдг телэднь Арнзл мерни аран гиж кемэлЬж. — Пев, ио! Кучта гуудг мери болнухн тертн. — Энугинь юн гиж кемэлЬсмб? — Энугитн: Ури куунэ ухв гиж кемэлЬж. — Урн куунэ ухв гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? \ — Эбе. эбе, эндуржажв. \ Энтн мини буру кемэц. \ Энугитн: \ТээЬн нохан чикн гиж кемэлЬж. — ТээЬн нохан чикн гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржажв. Энтн мини буру кемэц. Энугитн: АдрЬнта Ьазрт Аратыг альвлуллго бардг, - КедэЬин кок чониг Кендал уга бард г телэднь Беркт кек тээЬн нохан чикн гиж кемэлЬж. — Пее, пе! Эзндэн бзсл Энкр ноха болхугов, — Энугинь юн гиж кемэлЬсмб? — Энугитн: — Баатрин манна гиж кемэлЬж. — Баатрин манна гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржажв. Энтн мини буру кемэц. Энугитн: Тедгт хар баатрин манна гиж кемэлЬж. — Тедгт хар баатрин манна гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржажв. Энтн мини буру кемэц. _— Энугитн: Туми цергт, тудл уга ордг, Бумн цергт, буцл уга ордг, - Далн жидин узур Давсгиннь экнд дегц орсн бийнь, Ях’ гиж хооран цухрдго теЛэднь, 12
Тедгт хар баатрин манна гиж. кемэлЬж. — Пен. пэ! Басл кучтэ баатр болнухн тер! — Энугинь юн гиж. кемэлЬсмб? — Энугнтн: Хурдн хут. Бургдин жнвр гиж кемэлЬж. — Хурдн хут. бургдин живр гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе. эндуржэжв. Энтн мини буру кемэц. — Энугнтн: Хан Ьэрдин живр гиж кемэлЬж. — Хан Ьэрдин живр гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе. эбе, эндуржэжв. Энтн мини буру кемэц. Энугнтн: Алта ал г шову Асхн миг унхас урд Ар уул эргж менндг, 6ли манхн шову брун чиг унхас урд бмп уул эргж менндг телэднь Хан Ьэрдин живр гиж кемэлЬж. — Пээ, не! Басл хурдн нислЬтэ Шовун болнухн тертн. — Хурдн нислЬтэ болад, нисхлэрв Хойр толЬата болж узгднэ. — Энугинь юн гиж кемэлЬсмб? — Энугнтн: Деш менгн эмэл гиж кемэлЬж. — Дэш менгн эмэл гиж Юуни \ чрар кемэлЬсмб? — Эбе. эбе, эндуржэжв. Энтн мини буру кемэп. — Энугнтн: 11алыи алтн эмэл гиж кемэлЬж. — Налыи алтн эмэл ги ж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе. эндуржэжв. Энтн мини 6vpy кемэц. ДЬ кун келглхд амр, Авад тоххд гиигн телэднь 13
Нальш алтн эмэл гиж кемэлЬж. — Пее, по! Элдв сээхн эмэлв тертн. — Энугинь юн гиж кемэлЬсмб? — Энугитн: хСэн эмин сээр гиж кемэлЬж. / — Сэн эмин сээр гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржэжв. Энтн мини <5уру кемэц. Энугитн: \Дада хатни сээр гиж кемэлЬж. — Дада хатни сээр гиж Юуни учрар тиигж кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржэжв. Энтн мини буру кемэц. Энугитн: /^ХарнЬу се зу нудлдг, ' Ханцн дотраи уул уйдг, Земэр хувц ишкдг, Земсгэр хот ксдг, Окцор ор ястг, < Дегцэр дер ястг, Терхлэрн кеву ЬарЬдг, Теркшлхлэрн темэ кетлдг телэднь Дада хатни сээр гиж кемэлЬж. — П-эе, пе! Басл санснь куцдг, Сэкснь евэдг, Урн Ьарта кун болхугов!.. — Энугинь юн гиж кемэлЬсмб? — Энугитн: Урмблин улан Ьол гиж ке иэлЬж. — Урмблин улан Ьол гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржэжв. \ Энтн мини буру кемэц. \ Энугитн: чЬэнг мерни дала гиж кемэлЬж. — Ьэнг мерни дала гиж Юуни учрар кемэлЬсмб? — Эбе, эбе, эндуржэжв. Энтн мини буру кемэц. Сар дораЬар идшлдг Сай, жова адун, 14
Нарн дораЬар мдшлдг Нанн, жова а дун Эн далаИас ус уусн цагтан Урлан норЬл уга, ТуруЬан шавртал уга Нард г твлэднь; Алд, адд эврта, Арчм, арчм ташата, Арслн эрэтэ Шар-цоохр малмуд, Эн далаЬас ус уусн цагтан Урлан норЬл уга, Калан шавртал уга Нардг телэднь; Тевр, тевр суултэ, Теми, тевш семждэ, Эркэ чи.ктэ, сорман нооста На Иан ход ус уусн цагтан Урлан норЬл уга, ТуруИан шавртал уга Нардг телэднь; Нэцг мерни дала гиж, кемэлИж. — Нее, не! Басл сээхн Бумб дала болхугов! — МИНЬ ЭН ХОЙр ЧЭЛЭКЭД Юн этклсн болхв? Унртад бээсн бээдлтэ. Jzss-Энугитн: ноцхн ноцхлж гиж, ксмэлЬж. Нооста ноцхн ноцхлжий? Ноосн уга нуцкн ноцхн ноцхлжий? — Нооста ноцхн ноцхлл уга, Ноосн уга, нуцкн ноцхн Ноцхлх билу! Нооста ноцхн ноцхлл уга Ноосн уга нуцкн ноцхн Ноцхлх билу’!!... (Нурв давтна). — Эн йнрн йисн шинж бурдсн Ягц хар яснтн бэржэсн Ямаран янзта модн болхв? — Энугнтн: Назад далан кевод урЬсн Ьалвр зандн модн гиж кемалпж. — Назад далан кевэд урЬсн Ьалвр зандн модн гиж Юуни учрар ксмэлпс.м5? 15
— Эбе, эбе, эндуржэжв. ( Энтн мини буру кемэц. I Эн моднтн: Ьэзад дала чалчаг цагт, Ьалвр зандн бура цагт, Олн заагт ©ичэр урйсн, Оньдин кекор бээдг ЯрЬа-харЬа гиж кемэлЬж. — Сурврм Т0ГСВ, Сурар оралдвув! — гиж Дада хатн хвеч кевунд Ханлт ергж. Тер цагас нааран овкнр, уйнр кедэд, урн угэр келгдэд, ода куртл хальмг ул сии амар келгддг билг-эрдмин негнь болад, хуучрж, хумхарл уга чицнсн улсин чикнэ хужр хацЬаЬад, ачнр-жичнрт алтн-зеер болад келгдэд йовна. Хурмин ик >нэр болен цагт кемэлЬдг нурЬна шинж ке- лулсн цагт когшд залус уга, ик баЬ уга, икр орэсн уга ик гидгэр соньмсж чицннэ. Тер юцгад гихлэ, эн хоенэ херн дорвн нурЬна хеот бийд урЬсн, хорвцг ясна деед бийд бурдсн, йирн йисн шинж бурдсн хаш Эр дни яснд, йисн аран бээнэ. Аран болЬн до- мг. Домг болЬн дегд сээхн урн угор чимгдж келгднэ. Дом- гин утхнь, куцлнь хальмг улс уудснэс нааран курхор куцл кеж йовсн Бумбин орна жирЬл, жисэ узхин тускар келг- днэ. Тегэд чигн соцссн улст ик таалмжта, бахта болна. Хол Ьазрас хурмд ирсн улсиг шалЬад шицжлхэр седх- лорн куукнэ Ъазрин улс тоовр кехлэрк кемэлЬдг нурЬ наа- дк махнла хамднь чанна. -Турулэд мах Ьардж тэвж огх куунд: «Хурмин ахлачд кемэлЬдг нурЬ тэвж егтн», — ги- Ьэд урдаснь дораЬар келчкнэ. Мах Ьарджах кун кемэлпдг нурЬ гееш уган кергт талдан нурЬнла сольгдх гиЬэд кемэл- Ьдг нурЬна нуЬрсна нукнэснь куунд узулл уга машин хар утц боочкна. Махн болен цагт тоовр Ьарджах кун болен мах тавг- 16
тавгар, тэрлксэр тэвхлэрн эврэннь темдглсн кемэлЬдг нур- Ьан олж авад хурмин ахлачин тэрлкд — талдан махнла хамднь куунд узулл уга товчкнэ. Тоовр эклэд эрк-чигэЬэн уулдад махан идцхэнэ. Хурм ахлж ирсн кун кемэлЬдг нурЬ кемэлЬж чаддго болхла, мах идхии санан бээв чигн, кемэлЬдг нурЬ таньхларн кен- дэхчп. Тер юцгад гихлэ, тоовр Ьарджах куп дораЬар эс медсэр хурмин ахлачиг хэлэЬэд бээнэ. Кемр хурм ахлж ирсн кун кемэлЬдг нурЬна махинь *идчклэ, ялынь даах йоста. Махинь идчксн ахлачас иигж сурна: — Та, залу ах, эиунэ махинь ндвт, энтн юн гидг, яма- ран янзта эрдньви? КемэлЬэд келж егтн! — гиж ахлачин емн сурвр егч сууна. — Хеенэ ууцин нурЬн гихлэнь, — не, тиим болхла ма- хинь идеи кун ясинь нохад хаяд егчктн! — гиж шал Ь ад эмэлта, хазарта мернэ ялд уцЬадг бээсмн. Хурмин ахлач кемэлЬж чаддг болхла, махинь мел жж идэд нурЬна нуЬрсна нукнднь хеенэ хавс дурэд тэрлкйннь ам тушулэд тэвчкнэ. Тернь — *би энугитн кемэлЬж чаддув! Сурвран егтн, кемэлЬнэв гиен докъя. Тер цагт куукнэ Ьазрин улсас кемэлЬдг нурЬна кемэл- Ьнднь сурвр дарадтнь егч чаддг кун нуурцж сууЬад кемэл- Ьэн деер келгдеэр эклнэ... КемэлЬсн кун экнэс авн сул куртл дара-даранднь эн- дурл уга кемэлЬэд оркхла, икэр шууглдад байр ксЬэд, куукнэ Ь аз рас: — Ирсн ирулен уга Идэн-чпгэЬэр енр. Татв-татв таерш уга, У1Ьав-у11ав hapui уга, Утлв-утлв чилш уга Утьлта сээхн сади болый! Мана куукн морджах Ьазрин улс: — Ухата, тоолврта, урн сээхн угтэ, билг-эрдмтэ, бай- 17
pap байн улс бээж, — гиж бахтад, нурй кемэлйсн залуд емскул емскэд, хурм ин тоовр, тэкврэн улм цааранднь дел- грулэд ер цээтл нээрлдг бээсмн. Хеенэ херн дервн нурйна хеет бийд урйсн, хервцг яс- на деед бийд бурдсн «хаш эрднь» ясн тиим тоомсрта ун- та нурйн болдгж. ДАЛЫН шинж Орчлцд еерд-хальмг болж уудснэс нааран дервн зусн малый ард дахж есловидн. «Малый кел мээЬт». «Мал зер- ен куунэ амн тоста». Тегэд чигн: «Шил соэтэ кевудин кишг, шиврлг сээтэ беродин кишг, дервн зусн малый кишг тогтх болтха!» — гиж йерэнэвидн. — Тер юцгад гихло, эн дервн зусн малым ард дахад, асрад, ескэд, шим-шууснднь куртэд йовхла ту- ру, зуду харйдмн биш, — гиж нал буурл сахлта цайан ев- гд, цацкр пайан самйд куунджэсиг соцсж йовлавидн. Я армии халцха деер, олн хурсн йазрт, эс гиж кеер хо- йр залу харй-ад таньл бол ад кур-куундэйэн эклхлэрн эрк биш кенэхнэ ээмгэ кено, кен гидг кууйэн сурад, улан чи- рэйэрн нуурцод, уста нудэрн узлцэд ирхлэрн: — Та теднэ тер гидг ку таньж, узж йовлт? — гиж сур- хлань. — A-а, теругитн таньх биш хумхарсн нээмн келкэ ясинь таньхугов, — гиж хэру егсинь бидн соцсж йовлавидн. Тер куунэ хэруд учр бээнэ. — Би тер кууйитн таньх биш, дервн мечиннь хбшад чимгд куртлнь таньдв! — гиж авглж, кеэрч келен у г. Тер мет хальмг кун хэлэж. харж йовен дервн зусн малмудыннь арвн хойр келкэтэ ясн курт- лнь тодлж сон гидгэр медиа. Деер келгден дервн зусн малмудас авад эдлхд амр, ал ад куме кехд еерхнь — хен мал бол на. Улгуринь келхд хальмг кун келиннь хумс авад тйраж хайл уга хамад йазрт булна. Ьазрг утх балдгтайинь хат- хад холькад нук йарйчкад булхларн: 18
— Би чамаг укрт бича заасв, Чи на маг уклд бича за, Би цал буурл сахлта ввгн болсув, Чи пэнкр цаИан хад бол. Текин евр тенгрт курен цагт, Темэнэ су л йазрт курен цагт, Би чамд мери хошта, Хен кумстэ ирнэв!..— гиж келэд барун кэлиннь ескэйэрн давтад дарна. Эн угии утх авад шинжлхлэ хальмг кун: «текин евр тенгрт куртл, темэнэ сул Ьазрт куртл» мерн хошта, хон кумстэ йовх саната. Тернь моцкинд гиен уг болж Ьарчаиа. Текин евр тенгрт кезэ курхинь, темэнэ сул Ъазрт кезэ кур- хинь кун медэд уга. Тмим удан мерн хоштаЬан, хон кум- стэйэн холвата йовх улс болж Ьарчанавидн. Хальмг улст хон ик олзта, туста, ноолхд номИн сэн зац- та адусн. Хеенэ махар Ьал, Ьулмт тэкдг бээсмн. Хоенэ махар хэрэс ирсн тоомерта гиичнр тоодг бээсмн. Хурмд болЬад, туукэйэр чигн авч оддг билэ. Хеонэ махар шал кеж егэд, гемтэ ку эмндг. Хоенэ ноосна зунЬг чимин (бел- вен харин) хорна дарнхинь медэд, чимд зуулИсн кууг хоа- на ноосна цурт, орулад чимин хор тээлулдг билэ. Тиигэд хоонлэ еерхн, холвата йовдгтан хоенэ арвн хойр келкэтэ ясиг, ур-енгиннь нээмн келкэтэ яснла эдл таньна. Хеенд нээмн чимгн, хойр дал, хойр сууж (таша), херн зурйан нурЬн. евцун, ууц, сер, кузун бээдгинь хальмг улс тодрха меднэ. Медхлэрн нуйараннь нэринь, шинжинь, тоомсринь мед- нэ. Херн дервн нурЬна хеет бийд урЬсн, хервнг ясна, деед бийд бээдг йирн йи$н шинж бурдсн хаш эрднн, эс гиж яр хар ясна шинж соцславидн, меднэвидн. Терукэс таддан барун дал, зун дал гиж бээнэ. Барун сууж, зун сууж (таша) гиж бээнэ. Хойр зала чимгн, хойр maha чимгн, хойр дунд чимгн, хойр атхм, эс гиж бэрм чим- гн гиж бээнэ. - Хурм, гиич болен цагт тоомерта аавд дал тэвж егнэ. Аавас дорагшан кегшэд дунд чимг тэвж огнэ. Ээж куунд 19
сууж (таша) тэвж егнэ. Герин эзн гергнд атхм чимг хара- лч бульчцтаЬинь «бойнь хавстаЬинь* тэвж егнэ. Адуч кун бээхлэ зала чимг егнэ. Кургн кун, эс гиж. бай дуувр наста куунд maha чимг егнэ. Гер-булд кевун йарсн цагт хе алад хурм кенэ. Ковунд эк болен куукд куунд «ууц зоолйна» гиЬэд хеенэ ууц буклднь чанад «зооц зоолйна» (егч тэвнэ). Кемр куукн Ьархла, куукнд эк болен куунд овцу букл- днь чанад «зооц зоолЬна». Тиигэд хен адусна арвн хойр холварта яся, ууц, эвцун хойртаЬан, сер кузун х-ойртаИан эз эзэн олад диглгднэ. Теднэс тоомерта яснь аав куунд, куундлгч йосар тэвж егдг дал болна. Тегэд чигн хальмг улст далын тускар уй-уйнр кедэд келгдэд йовдг далын шинжин тускар ним нег домг бээнэ: — Кезэнэ нег ик сонсврч цецн хальмг евгн бээж. Халь- мг улст жилин увлин дун меддг лит уга болен учрар тер кун лит уудэхэр уха тунйана. Олн-олн жилдэн ухалад, едр се уга ухала бээж «там гисиг алдл уга меддг шар би- чг» (лит) бурдэдг болна. Учрнь юмб? — гихлэ, кезэнэ кеср теегт нууйэд йовдг, дервн зусн мал ескдг хальмгудт зуд болх угаЬинь, бората, боран уга увл болхинь меддг aph уга бол ад шуурЬн, боран- ла харйад ик му болдг бээж. Талдан ик келн улсин литиг орчулад олзлхар седв чигн сурйульта, номта кун ховр бо- лад чидлнь курдго бээж. Тер деер келгден йанцхн хэлэсн цецн кун «шам гисиг алдл уга меддг шар бичг» ухалж йарйендан байрлад, ке- сг-кесг цагтан нер-хол уга ухалад бээсндэн кешэд бичгэн дуусад, цег тэвчкэд амрх болна. За гидг тулэйэн тулэд, зандн гидг цээйэн чанад, май- ин усэр услад, мокн тосар тослад, келн ээдмр цэ чанад, керэ даам тос тэвэд, зев эргулэд, зу самрад уучкад. сур кевтэ сунад, суха мет улайад унтад одна... Минь тер саамд хотн болй дарад, иг мет эргэд ху саль- кн кедлэд, тер куунэ ишкэ гериг дэврэд, унйайад оркна. 20
«Шам гисиг алдл ута меддг шар бичгтэ» цааснь ху-сальк дахад нисэд йовад одна. Бичг нисэ-нисэ йовж хен, мал дурлж иддг «хоцЬр зуул» гидг евснд торад улднэ. Тер цагла теегэр идшлж йовсн хед «хоцИр зул» евсиг хазад идхлэрн, «шам гисиг алдл уга меддг шар бичгиг» евснлэ хамднь идчкдг болна. Тегэд тер шар цааснд бичэтэ бээсн лит хеенэ далднь барлгдад улдж. Кезэнэ болхла, хеенэ далыг буклднь ’палд тулэд, далын альхнднь юн бичэтэ бээхинь шинжлж меддг улс бээж. Тер цагас авн хальмг улс хеенэ дал шинжлдг болж. Атхм чимгнэ моИлцг толИа углгддг хотхрта далын тол- ha — далын бая гинэ. Баян хотхриг — эзнэ «хээсн» гиж келнэ. Тер «хээснэ» йоралнь хогта болхла — эзнэ хээснь хус- мта гиж шинжлнэ. Дару-дарунь шимтэ хот кейэд (чанад) бээсн хээсн хусмта болдгж. Далын альхнь нимгн, гегэтэ болхла ирх увл цасн уга, чимрун киитн болх. Далын альхнь тегэлц бор кемтэ болх- ла, ирх увл ик цаста Киитн тату болх гиж шинж^тнэ. Далын альхнь ергн болхла — эзнэ хашань у гиж шин- жлнэ. Хашань у болхла, хееднь есх гиж оошна. Альхна еерк сеерин ораг «темэнэ хаалй» гиж келнэ. Тер орань ер- гн болхла — темен есх гиж шинжлнэ. Тер сеерин чилгч энцу емэрэн зутку болхла — эзн за- лу омгта, зергтэ гиж шинжлнэ. Тернь хооран, гедргэн болхла — герин эзн залу хэруд, ээмтхэ гинэ. Далын хажу яснь зузан болхла — хошун ту рута малнь есх йорта гиж шинжлнэ. Аш суулднь, дал дервн шавдлйта болдгж: негдгч шавд- лЬндан хумха хурЬарн шавдад альхинь тас цокна; хойрдгч шавдлЬндан (темэнэ хаалЬиг) шавдад есргнэ; Ьурвдгч шавдлЬндан баяЬинь есргнэ; дервдгчдэн — далын хажу (укрин мер) «темэнэ хаалЬ» хойриг атхад хойр энглчкнэ. Эн далын шинж медж эс келен гиичд далын сеерднь нег нук ЬарЬад, альхна узуртнь Ьурвн нук ИарЬад, негдгч нук- 2!
нднь бутута (туцгтэ) томан утц орулад оосрлчкад, утцна узурэснь бэржэйэд далыг мелтулнэ (сулдхна). Утцнд оверлеи далыг утцна узурэснь бэрл уга буту- hop Ьарйад авен кун тоолврта, цени кун болж, шинжлгддг бээж. Туулин тоэлвр олен эдл болдг баэж. Хеенэ дал ним шинжто болдгж. Хурм, гиичд ирсн за- лус далын махинь идчкэд, шинжинь келж, шавдж эс чад- хла ик гидг ичр, му нерн болдг боож гиж евгд келцхэнэ. Бол в хальмг улс эн шинжиг нурйлж медиа, далыг шавд- на. Эн у г медхлэ бас нег эр дм гиж келцхана. Тер юцгад гихла, хальмг улс хеенэ арвн хойр келкэтэ ясна хамань уйдлнь, уйн орм баохинь модна. Хурм болен цагт хеенэ шаЬа-чимгнэ махинь мелжэд, Ьариниь хумха хурЬн турш комжалэд, утхар орм орулчкад толИайинь цокад хамхлчкна. 22
1. Хеенэ дал. 2. Далын бая. 3. Эзнэ омг. 4. Хеэнэ хаша. 5. Темэнэ хаалИ. 6. Укр малый хаалЬ. 7. Хээсн. хээснэ хусм. Дунд ЧИМ'ГИГ НИМГН С0РЭДНБ утхин узурЭр нуклж Орм орулчкад, бичкн альчурарн орайад йуй деерэн тэвжайэд хойр йарарн телн татад хамхлчкна. хурдн мернэ шинж Хальмг кун «мерн эрднь» хойр кезон-кезонэйэс нааран xahuui уга холвата хойр эцкр иньгуд болад бээйэ юмн. Хальмг улсин билг-эрдмд, дээч туужд, мерно туск маг- тал дала, олн зусор келгдно. Кезонэйос нааран мер яйж 23
шинжлж, магтж йовсна тускар олн мана меддг, цуг делка меддг «ЖацЬрас» медж болхм<н. «ЖацИрин» баатрмуд келглж, терской харсж йовсн куцгддго чиирг, куп мет ухата «мерн эрдниг» Арнзл гиж келдг бээж. Арнзлыг сунад гууЪэд орксн цагин магтал «ЖацЬрас» умшхла кезэнэ хальмг улс ер цээтл оньган егч чицндг бээ- смн. Тер Арнзл гууЬэд орксн бээдлинь иигж магтдг бэож: Оми хойр колон Эдрэ Ъазрт тэвэд, Ар хойр колон Хонга йазрт хаяд, 6)ргэрн йазр деннэд, Нвцуйарн йазр шудрад, (Эли гас боссн блн Пайан туула мет Орвкэд йовна... Турунаснь верен шавр Тенд, энд тусад, Теегт, бозатын бор уул болад, Тонталдад улдэд йовна. Эе гиж, «Жацйрин» идшлж йовсн аду узод иигж магтна: Сар дорайур идшлдг Сай, жова а дунь, Нарн дорайар идшлдг Пайн жова адунь: Шур делтэ, сувсн суултэ, Пари нудтэ хонйр йалздуд Санна деернь cap нарн йлрад Солнйтрад йовна! — гиж магтна. Хальмг пуста кун бол вас эн магтал соцсж евклж. мах- лаЬан авл уга сууж чадш уга юмн. Мана хальмг улсг мер- но тускар haphcH: магтал, домг, шинж, дуд дала. Хуучн цага дуудт «мерн эрднь» эс орсн дуд гиж ховр. Улгурлхд: «Солг борнь шовшна», «УцИн халтр», «Машин зеерд», 24
«Сайг сээхн саарл», «Чон чиктэ шарЬ» нань чигн... Тер цагт мериэс шулун, мернэс эцкр келгн гиж уга бээсмн. Мерэн уна-д Терскэн хортнас, хажуЬин аюлас хар- сдг. Мерэр зольв хээдг, мерэр анЬучлдг, мерэр хурмд од- дг, мерэр мергулдэн оддг, мерэр урлданд орад марка ав- дг, мерэр аца зеедг бээсмн. Тер учрар чигн: «Хол Иазриг еер кедг «мерн эрднь», хойр ку иньг кедг — куукн эр- днь», — гиж келдг бээсмн. Мернэ куунд егдг олз-орунь дала. Мернэ арсар ул кенэ, мернэ килЬсэр бат арЬмж том- на. Мернэ килйсэр хуурд ном кенэ. Мернэ усэр чигэ кейэд куунэ гем эмннэ. Мерн келгн уга хеечнр, малчнр чигн уга. Усан зеенэ, тулэйэн зеенэ, малый хот зеенэ. Машин йовш уга йазрар мерн йовад ирнэ. Хальмг улст хурдн мернэ 33 шинж гиж бээнэ. Эн 33 шинж хоорндан йурвн эцгд хувагдна: толИан шинж, бекн бийиннь шинж болн дерви келин шинж бээнэ. ТолИан шинж Амн-нурЬарн эрги, Ахр чон чиктэ. Тевг-куклнь ахрхн болн ннгт. Маннань ергн болн нимгн. Нуднь ик болн цамрхань ментхр. Меерснь ергн, нукнь у. Хойр гор шуднь ендр, ескэтэ. Ханн шик махнь ендр, Соянь ут, норхн, моЪлцг. Драт соята болхла нет улу сэн. Дорак шик махнь улу болхла улм сэя. Бекн бийиннь шинж Цар меорснь у, ИрзЬр эрото, Будркэнь шовИр, Цар моерсэн хэлэсн, Хойр товчлурнь ергн, Далнь ут болн нимгн.
Моерснь гедргэн, Нурйнь ho, заЬсн зоота. Хавснь ирзЬр матлЬта, Ова яснь ендр, Т»ула сээртэ, Овэ хавсарн еед?н, кевкр. 1. Дервн турунь цэгц. 2. Белвнцгуднь нэрхн. 3. Шавхагнь ахр. 4. Ар хойр шавхагнь кудр. 5. ©вдгиннь нуднь ©ргн. 6. Шилвинш» яснь нэрхн. 7. Шуруснь будун мрзИр. 8. Ulaha чимгнь ут. 9. Бервиннь сэрсн у, нимгн. 10. Тен. ясарн Иазаран. 11. Унад оркхла суулэн сеглнэ, 12. Гуусн цагтан емэрэн ишкэд одна. Инцхэсн цагтан нэрхн тэмр ду\га. 26
Дервн келин шинж Дервн турунь хавтхта, шатта, Белвнцгуднь нэрхн, шавхагнь ахр. Омнк хойр шавхагнь уйн, Ар хойр шавхагнь кудр. Эвдгиннь нуднь ©ргн, Хоорндкнь у. Шнлвнннь яснь нэрн. Шуруснь будун, ИрзЬр. lUaha чимгнь ут. Бервиннь сэрснь у, нимгн. Тец ясарн haaapan, Унад оркхла суулэн сеглнэ. Ар хойр келэн деер татна, Гуусн цагтан емэрэн ишкэд одна. ИнцхэЬэд оркхларн Жиннсн темр дуута. Иим шинжэр Ж,ажин Темэнг гидг шинж.ч кун дааЬна- снь авн шинжлэд есксн Чирдэн Церн гидг куунэ хар ме- рн Хальмг ТацЬчдан хурднарн анд Ьарла. Иим шинжэр Bah Чонс ээмгэ Ока Иванович Городови- ковин нертэ мер есклИнэ колхозд есксн: «Шарда», «Чом- бур», «Чавг» (затвор) Ьурвн мерд 1936-гч жил Москзад болен ВДНХ-н урлданд йурвулн цувад Иарч ирлэ. Тиигхд мана хальмг улс эн келгден мернэ шинж чик бээж гиж олнд зарлен болдг. ТЕМЭНЭ ШИНЖ. Темэн хальмг улсин ескж, эдлж, келглж йовен дервн зусн малмудын бод малый негнь. Хальмг улс кезэн-кезэнэс нааран темэн адуенла хамдан йова. Ботхлулад, сааИад, усинь чигн ууж йовемн. Усэрнь чигэ кеЬэд, эрк нерж йовж. Темэнэ усн наадк малмудын уснэс еткн, шимтэ гиж келгднэ. Темэн наадк дервн зусн малмудас барата, ик ооврта. 0ндр, ут кузутэ. Кузундэн болн хойр евдгтэн зогдрта. 27
Хойр ho3hp боктэ. Темэн тарйн болхла, хойр бекнь ИозИр, бу дун болна. До код .май темэн гиж нег бектэ темой бээнэ. Май темэнэ усн наадк хойр боктэ темэнэ уснэс улм откн ик ормтэ болдгж. Тсгэд чигн май темэнэ усн туульд, «ЖацЬрт» цоэйин магталд орна: — За гидг тулэЬг:! тулод, Зандн гидг цээЬэн чанад, Майин усэр услад. Мажг тосар тослад, ууйад оркхларн, сур кевтэ сунад, суха мет улаЬад унтад одна, — гиж келгднэ. Ода цагт манад хойр боктэ темэн элвг. Хальмг улс те- 28
мэна зац, авцинь сан «медиа. Темам ик барата болв чигн айстан ку хаэрэд, зууЬад, девсэд оркхш. Болв уурта, Кана- та кун чигн бээнэ, тер мет тсмэнд чигн ур, Ьацан, ешэн бээнэ. Йосн би шэр еелулэд, ЬундаЬад оркхла темэн мар- гл уга ешэркэд йовдгж. Бидн 6ah нагтан темэ узхлорн: — Темэн-темэн теерухэ, Тсмэнэ ботхн жульжуха, Ьунжн укр мэерухэ, Ьурвн туЬл тенрнху. — гиЬэд наадлдг билэвидн. Мана аавнр, эцкнр соцсхла- рн: темаЬэр бича наад бэртн. Энтн тодлад авчкад ешэр- кэд, гетэд йовдмн. Хееннь кеер Ьанцарн йовсн цагтчн узх- лэрн кееЬэд девстмн гиж. келдг била. Темэн умен деер кевтхдэн йир дурта. Хотнас тедукн асхчксн умен деер «рун ирэд кевтхлэрн зуна халунд асхн куртл кевтпэ. Бидн, бичкдуд, одад деернь давшад, унад шувтрж бууЬад нааддг билэвидн, тер бийнь уурлж ярддмн. Темэн, хальмг улс келдг тээлвртэ туульд чигн орна. Дето-детэ дервулн, Детэн кевун хоюрн, Хан кевун han цари. . ХардЬр эмгн тулочтэ. Тээлврнь ним: детэ-детэ дервулн гиснь — дервн келнь. Детэн кевун хоюрн гнснь — хойр бекнь. Хан кевун Ьанца- рн гиснь — суулнь. ХардЬр эмгн тулэчтэ гиснь — ик амта, туула урлта, моЬа нудтэ, хулЬн чиктэ, оньдин туула хам- хул, хатханчг, Ьашун буурлда тууЬэд идэд йовдг толЬань. Теманд 12 шинж бээнэ Хальмг улсин литт жил 12 сарта болна. Сар болЬн ан- гудын, адусдын нертэ болна. Улгурлхд: 29
Бар, туула, лу, моЬа, мерн, хен, мечи, така, ноха, haxa, хулЬи, укр. Хальмг улс жилиг бар сарае эклнэ. Эн 12 тергутнэ тем- дгуд uyhap'H темэнд бээнэ: 1. Барс ергн тавгта евдгтэн зогдрта. 2. Туула мет тееркэ урлта. 3. Л у мет ут хузутэ. 4. Moha мет мелткр уевкен нудтэ. 5. Мерн мет децкЬр толЬата. 6. Хен мет нул уга, сээхн заита. 7. Мечн мет бектэ. 8. Така мет цулцкр гестэ. 9. Ноха мет матлЬта соята. 10. haxa мет ахрхн, ЬордЬр суулта. И. ХулЬи мет хулЬр чиктэ. 12. Укр мет кеврдгтэ. Эн 12 шинжин цээлЬврнь ним: 1. Элстэ, чолута Ьазрт кевтхднь евдкур уга болтха гиЬэд евдгтнь зогдр урЬаж, тав- гнь барс эдл ергн. 2. ©вс, хужр, челмхтнь амр болтха гиЬэд тееркэ туула урл заяж. 3. Бийнь ендр болен учрар евс идх, ус уухднь амр болтха гиЬэд лу мет ут кузу заяж. 4. Холын хара тодлж узхин кергт гилвкен моЬа нуд заяж. 5. Холас куунд бийэн узулхд узлттэ болт- ха гиЬэд денкЬр мерн толЬа заяж. 6. Куунлэ ээлтэ болтха гиЬэд хен эдл номЬн зап заяж. 7. Увлин жин киитнд бийднь тежэл болтха гиж хойр веки бек заяж. • - 8. Мунхг генн телэдэи, ээж, саглж йовт- ха гиж такай цогц заяж. 9. Узуртэ, йозурта идмг шарЛж сенглэд 30
авхднь бат болтха гиж нохан матлИта соя заяж. ГО. Ут келтэ болснднь йовсн цагтнь суулнь бича оралдтха гиж Иахан ИодИр сул за- яж. 11. Махсг зерлг ан биш ацхун, тевкнун зацтадан чикнь хулЬншц бужЬрар за- яж. 12. Арвн нсгн сард уран гесндэн теедг те- лэдиь геснь укршн кеврдг болж. Темэн эрднин туск магтал Эсру тенгрнн евэлэр Эзн богд Ж.анЬрин Эрцус Бумбин орнд, Эрклу хар буур Хэрклу шар ицгнэс Торен те.мэн эрднь гинэ. ХацЬа хойр бокнь гинэ Хотиа емн буурлдг, Хаш цаИан эрга г Хомлад ачхд эвтэ гинэ. Баавр, баавр гиен алхцта гинэ, Auhp, анЬр йовднта гинэ. Бичкн куукд мет генн гинэ. Мерн эрднь мет туста гинэ. Нуудлин утта келги Саалин еткн уста, Ноолх жеелн нооста, Куунэ кумет бийиннь Махн, еекэн за ясн Ним унта темэн, Эрднь гндгтн эн! (МоцЬл улсин магталла харйна). Темэнд ботх авхуллЬн Делцтэ ицгн ботхлн гиИад ирхлэрн куунэс бултад, шил- рэд йовж. одна. Keep одад куунд узгдл уга, Ьолын булцд, эс гиж чагчм эрг дор ботхлна. 31
Нилх ботхнь ут нэрхн кузутэ, ут-ут нэрхн меерсн кел- мудтэ. Ик залзЬр толЬата, медг-улг кек ерулг ноосар бур- кэтэ, эвр узл уга, тегэд чигн экнь эмтнд узулхдэн «эмэдг» кевтэ. Нилх ботхн кучр эрк, экнь ботхндан дегд хару. Колстэ марта кун, эс гиж му киртэ салврха хувцга кун ботхнднь еердхлэ, Ьарарн бэрччклэ экнь ботхан Ьолчкна. «Теднэ темэн ботхан Ьолж!» — гиЬэд хотнд ик гидг тер болна. Ботхан Ьолсн ицгн эзн яЬад цокад, гувдэд баэ- сн бийнь ботхан кэкулх биш, ботхн талан хэлэхш, киитр- кэд еедэн хэлэЬэд, делиЬэд бээдг зацта Тер цагтнь эзн залу темэнд ботхинь авхулсн цагт дуулдг «Бобн-бобн бо- жула» гидг дууна айс цокдг домбрч куукд, эс гиж берэд шулун болдгар эмалта мер илгэЬэд, хотна берэд, куукд цуглулад нэр кснэ. Хурмд ксерен л о эдл кеерчкен берэд, куукд цуЬлрад домбрч куукн темэнэ бурнтгин узуринь ба- рун Ьариннь баЬлцгт елгчкэд, темэг кетлн йовж кевтсн ботхнаннь эрэЬур «Бобн-бобн божула» гидг ду домбрт цо- кн дуулдад нар-цар йовад бээцханэ. Тер дуундан иигж дуулна: Булгин усн кезэ Ширгнэ болйнач Бобн-бобн божула? БурИсн м.одн кезэ Буйена болИнач Бобн-бобн божула? Ширк нерто дала Кем ширгнэ болЬлач. Шилв уга vpiihaii Кезэ босна болЬнач Бобн-бобн божула? Хом a ph м жар Хом л ул ад уга Бобн-бсбн божула, Хойр бекэрн сердулэд уга Бобн-бобн божула. 22
Уньн. термэр хомлулад уга Бобн-бобн божула, Удцн маралж киисгэд уга Бобн-бобн божула. Теми зууЬар хатхулад уга Бобн-бобн божула, Тец, бервэн танилЬэд уга Бобн-бобн божула. Булгин усн кезэ Ширгнэ болИнач Бобн-бобн божула? Берн vra ботхан Кезэ босна болИнач Бобн-бобн божула?.. Иигэд дуулад нар-цар нова бээтл ер тунтрад ирхлэ, ин- гн утар татж шуукрад ботхн талан еердэд унрчлнэ, хойр нуднэснь ик-ик омшта нульмсн цалд-цалд асхрад чичрэд ирнэ. Минь эи саамлань ботхинь ендэлБэд, делнднь еерд- хнэ. Берэд-куукд домбран цокад дуулдн йовж цухрад йовж одцхана. Инги ботхан кекулэд, бийэн дахулад ксе- рэгшэн Барад йовж одна. Берэд-куукд боорцгта «хурмин» цээЬан ууЬад шууглдад байрта хэрцхэнэ. Темэн ботхан Колна гидг, Болен ботхиг авхулДа гидг наадна тер биш бээсмн. Темэн «сегэн угадан семжн уга, ухан угадан ужрха уга» гидг теруц дими уг. Сегэн, ухан, зуркн уга болхла хальмг берэд, куукдин дун, домбрин айст уйдад хайчкен ботхн деерэн хальгад, чичрэд нульмс цээрэд бээш угалм! Темэг тиим уйн, меекэЬинь медэд чигн мана евкнр эн «Бобн-бобн божула» гидг саатулын ду БарБсн болх гих ухан орна. «Сегэн угадан семжн уга, ухан угадан ужрха уга» ги- ен уг иим: Мектэ арат хул ха кеБэд некдмудтэн бэргдхлэ- рн яахв? — гихлэрн гор эмэБэд келчкен худл уг болж нег бичкн домгт келгднэ: Кезэнэ бээж. Арат, чон, аю Ьурвн мен хээБэд Бардг 2 Эрендженов 33
болна. Иова, нова йовж нег тема барж авдг болна. — Не, арат, чи энуг манит иртл эд-бод кеЬэд белдчк. Бидн йовад талдан мец хээнэвидн,—гиЬэд чон аю хойр тег, мод темцэд йовж одцхана. Арат темэг эд-бод кеЬэд эдл- адлэр Ьурвн эц кеИэд белдчкад, некдмудэн кулана-кулана ирхш. Аратын геснь елсэд, шин махнд жилвтад, темэнэ семжинь татж авад идэд оркна. Чон аю хойр ирхш. Арат кулаж-кулаж лаки геснь елсэд темэнэ ужрхаИинь татж авад идэд оркдг болна. Чон аю хойр муурад, геснь елсэд курэд ирцхэнэ. — Махн бели, Ьурвн эцг кеЬэд диглчкув. Ут хайхмб аль иигэд иднт? — гиж арат Ьульдрна. Чон аю хойр махиг меч-мечэрнь бурткнэ, семжн уга болна. — Арат, арат, энунэнчн семжнь уга болдмб, яЬла? — гиж чон шудэн ирзэлЬдг болна. Энтн сегэн угадан семжн уга бээж, — гиж арат хусрцгар инэж су ул эн хурулнэ. Арат, арат, энунэнчн ужрхань уга болдмб, яЬла? — гиж аю чон хойр уурлж сурна. — Энтн ухан угадан ужрха уга бээж, — гиж келн арат, ардан хэлэл уга гууЬэд эрлж. Терунэс пааран ода куртл аратын келсэр: «сегэн уга- дан семжн уга, ухан угадан ужрха уга» гиж угин дар- шлтар келгдгж. Темэн холч, ел даадг, ямаран чигн зуни халунд тавн, зурЬан хонгт ус ул уга йовдг. Ачсн аца даадг. «Ксвт!» гихлэ кевтдг, кетлсн тал йовдг, сээхн зацта эзндэн энкр эрднь! / 31
ХАЛЬМГ УЛСИН ЬАРИН ЭРДМЭС ХАЛЬМГ ИШКЭ КЕЛЬН Кезэнэ, кезэнэ «аадм-эк» заяснас нааран гиж хальмг кун келнэ. Назр, ус, евс хээЬэд нууИэд йовдг хальмг улст: цуцхд тургн, амр, ачад нуухд гиигн, кеер йовад йовдг улст нарн, салькнас, цасн-шуурЬнас хорИдг гер кергтэ болемн. Мана евкнрин евкнр 1-геер — теегт харшмгар, жолмар, деглэ герэр бээЬэд, нууЬэд йовдг бээж. Тиигэд бээЬэ бээж дамшад, улм ухан орад тер: жолм, деглэ гер, харшмгт кни- ги, халун, салькн ивтрш уга эдэр бурэслх ухан орна. Тер цагт хальмг улс ик цогцта, еекн суултэ. Ут бут нооста хальмг ход ескдг бээсмн. Тегэд тер хальмг хеенэ ноосар ишкэ кеЬэд харшмгт хаац кеИэд, жолм, деглэ, герт бурэс кеИэд бурхлэ зо-каста болемн. Негдврт: ишкэ зунд халу ивтрэхш, салькн ивтрхш, эс болх чиг, хур, цаен ивтрхш. ХойрдЕрт: цуцад, эвкэд хурахд амр, ачад нуухд гиигн, зунд серун, увлд дулан болна. Терунэс авн деглэ гер, жолмиг уудхад, ендрдхэд ишкэ- йэр бурдг болемн. У уд ан зурЪан термтэ, ендртэн хойр алд шуург уньта гер бурхд: дервн туурЬ, хойр деевр, зурЬан иргвч, нег ерк, зурИан ээмч болн хойр давхрлад ширен ишкэ ууднд зевэр ик ноосн кергтэ болдг бээж. Ноосар ишкэ кенэ гидг бас нег нэрн, дашката кедлмш болдг бээсмн. Хальмг улс ишкэ яЬж кеж йовсиг узж, эврэн чигн иш- 35
кэ келйнд орлцж йовлав. Тер учрар би медсэрн келж бич- жэнэв. Ишкэ кехин кергт хеенэ ноосн кергтэ болдг бээсмн. Хен (май) сарин хуучар, мечн (июнь) сарин шинэр хеенэ ноосн кевэд ирсн цагт кезэнэ байн эзн хотна залус цуглу- лад хе кирйулдг бээсмн. Тер цагт хеег шавжцнур хээчэр, эс гиж «мацЬд хээч» гиж дархн кууЬэр келгулсн ут белтэ сольвр хээчэр кирйдг бээсмн. Кирйэд овалчксн ноосн хагсад ирсн цагт, хотна улс нег герт хурад тер гериннь Ьулмт тулИтайинь авад йарйчкад, ормднь омун тавр овалад, деернь хуучн-сээчн ишкэс, арсд девсэд, татр деерэснь хагсад бээсн укрэ арс ноосинь до- рагшан кейэд буркнэ. Тернь бомбайад довн. болад одна. Теруг «делгц» гинэ. Тер делгц деер эвр-эвр гийэд хагсад ирсн нег тевр ноос хаяд 8 залу, гергд семру тегэлэд суу- йад, хошад сава авад, хойр йартан нежэд метр мод бэрэд, айс орулад дууллдн бээж савна (цокна). Сава — гиен ноосна бут, килйон торч дахш yrahap ха- рулдад орксн нежэд метр модд (бурас) кун болЬн хошад саваЪар селн цокна. Тиигэд нээмн кун айс орулад дууллдн сава бээтл, ноосна бутмуднь ургдэд, кевкрэд кевц эдл бо- лад ирхлэнь, сава-савайар эвкж авад герин терм дахулад овална. Савад овалчксн ноосн чиинрэд ирсн цагтнь ишкэ келИ 36
эклнэ. Турулэд ноос зулна. Ноосна зула зевэр даалЬврта кедлмш. Ноос зулхларн ик бутн, цевр, лошх, бог уга ишкэ дел- гэд, дамштад бээсн эмгд, гергд зерглад евдглж сууЬад сав- чксн нооснас атх-атхар суЬлж авад, зун Ьарарн баглж бо- род, барун Ьариннь эркэн оошгар дарад суЬлад, суЬлад тегшор товод, дарад йовна. Ик хооснд халулсн уста с халун- булэнэр суулЬд кеж авад берочуд кол нуцкор суулЬин гинжэснь кузундон дуужлчкод бургнулод тегшэр цацад йовхла, залус ардаснь дахлдн чиигтэ нооста ишког ЬорЬл- далад эвкод деероснь темэнэ ноосар кесн ут арЬмжар «эм- гн уяЬар» таг кеЬод сражал, дамжлад авч одад ик шитм деер эс гиж ер™, ут xapha деер товчкэд залус, гергд 10— 15 кун евдглэд зерглж сууЬад арЬмжин бутуЬэснь авад, овд горн ер год цокна. Тиигод иокхларн ши шли нег кууЬэр тоолулна. 1500 давулж цокад, боодЬаЬинь тоолод, орацинь цуцлад авхла, ишкод орасн чиигтэ ноосн чиинрод жеелкн сегрхэ ишкэ болж одна. Тер ишкэг онц ораЬад ус цацад суусн улс келмудэн жиичкод, евдг деерэн товод эргулэд, дуЬрулад умгж-умгж шинос ораЬад ус бургнулэд цуЬар ев- дглж сууЬад тохалдна. Тохалда-тохалда боотл ишко чии-н- род, хатурад йоста ишко болна. Иигэд ишкэ кежэсн цагтнь келгжэсн эзн, эс гиж йирин йовдцн кун ирхло, ишкэ кежэсн улсас эн залуд «учг егтн» гинэ. Нег бер бос ад нег бут ноос, нег хамтхасн тэмктэг ораЬад утцар бооЬад бэрулж егнэ. Ирсн кун: «Ишкэтн цав уга болтха!» — гиж йерэЬэд мецг тэвнэ. Тер мецгэрнь иш- кэ кежэсн улс унд, балта, шикр авч идцхэнэ. Тернь халь- мгт зокал болад боосн авъяс. «Цав уга болтха!» — гиснь сегрхэ уга* болтха гиен уг. Орацаснь ЬарЬж авен шин ишкэЬэн дервн енцгоснь та- тад, тегшлэд ноЬан деер деЛгчкэд «ишкэн цэ» гиЬэд ик хэоснд цэ чанад, боорцг кеЬэд хотна улс дуудж егэд, ишкэ- Ьэн йерэлЬнэ. Эвр-эвр гиЬэд хагсад ирсн шин ишкод эмгд нойта улс ©ргэд, хэлэЬэд, хамань зула зузанар туссн, хамань нимг-
нор зулгдсинь, вето, в угаЬинь шинжлж хэлэж зулсн ул- сиг шалЬна. Тиигэд ишкэ бели болен цагт, ишкэЬэр герин бурое ишкж уйх болж Ьарна. Нег герт зевэр ик ишкэ орна. Тегэд чигн «ишкэ гер — ноосна барнц» гиж келдмн. Герин бурэснэс улдсн кизэрмудэрнь: ширдг, девскур, ик дер, богц дер уйна. Эмэл дор тэвдг тохм, делтр, темэнэ немнэ кенэ. Уурмг кизэрмудинь чигн урэхш. Ишкэ туцгрцг, барана уут, хээс бэрдг бэрул куртл уйна. Мордулх куукн бээхлэ, куукнэ «ев» гиж цаЬан ишкэ хойр давхрлад темэн уццар пгирэд, дервн ширдг, хойр давхрлулад цоохр ланкар ирма- гинь кевэлэд дервн девскур, дерин толЬа уйна, ишкэ еемс кенэ. Ишкэ герин ергн бус, дунд бус, нэрхн бус, туурЬ, деев- рин бучмуд, термин ниилвр-багц орадг орац, харачин хо- йр буч цуЬараЬи-нь хеенэ ноосар утц ээрэд, теругэрн хош- лц некэд кенэ. Тиигэд мана хальмг улс «аадм-эк» заяснас нааран Ок- тябрьск революц болтл хеенэ ноосар кесн ишкэ гертэн, ишкэЬэр кесн ширдг, девскур деерэн амрад, унтад, нууЬэд йовемн. «Ноосна зуцЬг чимин (белвен харин) хорна дарцх, мер- но келен моЬан хорна дарцх» гиЬэд ноЬата, чимтэ теегтэн эл уга ширдгэи, мернэ келен шицгрсн тохман делгэд хо- над, тунэд йовдг бээсмн. Чимин гелм узхлэрн хен емн хойр келэрн тееЬэд чи- миг ЬарЬж авад идчкнэ. Тегэд чигн хириг хорар тээлдмн гиЬэд, чим зуусн куунд хеенэ махар шел егэд, хеенэ зуцЬ- гта ноосна цурт орулад эдгэнэ. Чим (белвен хар) зуусн ормиг амн дотран шарх, шав уга кун сурулар, эс гиж Ьолынь авчкен хулеар шимэд нульмж, нульмж цурт орулна. Тер хоринь шимж авен куунэ келнь хорсад, кешэд бээ- дг бээж. Тер ку зуусн чимцг узхлэрн бэрж авад машин 38
хар утцар эмдэр ишкэ герин уньнас дуужлж хатана. Тернь бас хальмг улсин авъяснь болад бээж. МОДАР УРЛЛЬН Кезэнэ хальмг улс, мана евкнр теегэ-р ус, ©вс хээИэд нууИэд йовдг цагтан модар урлж олн зусн юм кедг бээж. Эн ишкэ герин бурэсн уга модар кесн цогцин келкэс, ниилвр зургт бээнэ: Ишкэ герин 1. ЦаЬрг. 2. Харач. 3. Уньд. 4. Терм. 5. Термин нукн. модн цуца: 6. Хойр хаевч. 7. Ууднэ эркн. 8. Термин удэр. 9. Термин толЬа. 10. Упьна шор. 39
Ишкэ rep: 1. Ишкэ уудн. 2. Деевр. 3. Ишкэ ерк. 4. Дееврин хошлн буч. 5. Герин ергн бус. (). Герин иргвч. Энугитн ода ораЬаснь авн ирг куртлнь модар кёЬэд ниилулсн. зерулИэ куртлнь келий. Эн эмин деерк харач деер кирслэд, ковкэлЬэд орксн — дервлжн нэрхн модд: 1. ЦаИрг гидгнь эн. ЦаЬргиг.шин тээрж авсн бурИсн модар кенэ. Матад, матилЬэд кевкэлЬхин кергт нег бийдк дурсинь зорад авчкна. Хойр узурэснь авад дархла матине, минь тиигэд матисн деернь хошад узуринь харачла кирс- лэд хадчкла, деернь тэвсн ишкэ ерк кевкэнэ. ©рк хэрул- чксн цагт кирслчксн цаЬрг хоорндаЬар утан цоонгрж hap- на. Эн будун модар тегрглэд кеснь. 2. Харач гидгнь тер. Харачиг будун модар углад кенэ. Тер харач кунд бичэ болтха гиЬэд хагсу удн модар углад 40
кенэ.' Узжэпт,-харач е, тегрг болна. Терут тегрглж кехин кергт харач кех удн модн ут-ут болхла дервн эцг кейэд ахр-ахр болхла зурйан докур, хадурин бээдлтэйэр матлЬ- тайар углад, модн хадасар хадад оркхла, тегрг болж од- на. Теруг тегрглэд углчкад темр зануснд узур ЬарЬад цоль-. гад, хомсн буруИар бурИудад, шуунчэр дервлжн бээдл hap- Над уньдин шор срулх нукд haphna. Харач бели болснь тер. Тиим бу дун модар углад кесн харачиг герин ора деер бэрхин кергт харачин нукд болйнднь узуринь орулад ергэд бэрх уньд кергтэ болна. 3. Уньд гиснь эн. Дуцнхд хошад алд делм ут, ут урна моддыг тээрч авч ирод дурсинь авад узуртнь шор haphna, тер шор ода деер келгдсн харачин нукдт углгдх йоста. Уньд кесн модд ац уга ho болх йоста. Уньд ho болхла герин yphu ей др, шовЬр бээдл Парна. Тиим болхла деерэс орсн цасн, хурин усн Ьоожхд чигн сэн болна. Хасгудын ишкэ гер маштг хавтха бээдлтэ, тер юцгад гихлэ, хасгудын герин уньд матьхр матлЬта болна. Шор- муднь эдл уньдин шормуд харачин нукнд углгдна. Теруг харач. ерк, xyyphc, дееврмуд бэрхин кергт уньдин дорк узуринь уньнэ беке гиж келнэ. Тер алднднь нег бэрм ормд бурИудад нук ИарНна, нукн болЬнд мернэ килНсн темэнэ ноосн хойрар ээрэд кесн шидмедэр салдрИ кенэ. Харачиг уньдар ергэд термин толПаст уньна салдрй елгхлэ харач, дервн туурИ, хойр деевр кеду чицгэ кунд болв чигн дорагшан хольврж унхш. Тер юцгад гихлэ, терм hasp деер зогежана, термин толНаст уньдин салдрЬс елгэ- тэ. • • •• 4. Терм гпдгнь эн. Термит бас бурйе-н модар кенэ. Дур- синь хуулад авчкад, тал Ьарйж зорад эрвж уга матилЬнэ, багцеинь ниилулен цагт тегрг кев зуутхэ гиЬэд. Хойр мод кирслЖ тэвэд негдвринь бурЬудад ндэн уга укрэ цулИ некэ арс зусэд чиигтэЬэр удэд хойр талнь толйа НарЛна, теруг термин удэр гинэ. Тер цулИ арс сурлад удсн арен хат ад яг болж'одпа. Термит сарсалЛад, хумэд нуусн цагт. хойр та- лан толНата терм хадасн эдл болж одна. 41
Эн зурЬан терм тэгрглж ниилулэд багц болЬинь зеру- лэд емн узгин ниилвртнь xapha ууд тэвнэ. 5. Ишкэ герин модн уудн гидгнь эн. Хойр хасвчта деерк ниилвринь — тотх гинэ, дорак кун алхад ордгинь — эркн гинэ. Хойр хасвчин ниилврт тотх деерэснь хавтха хар модн тег кеж. оньслна. Ишкэ герт ордг модар урлж кедг зинь болв. Ода гер дотр бээдг модар сиилулж кесн хамгиг хама бээдгинь келий. Герин деед бийд укуг гиж тал дундан оньслдг уудтэ, хойр талагшан яршгудта, модар углад, хадад кесн укуг. Эн укугт: цээЬэ тосн, ерм, цэ уудг цевр aahc, деежин цегн, хот-хол бээнэ. Бич-кн куукд бичэ уудлтха гиЬэд хойр тэел- гэснь оньс дуужлчкнэ. Деернь бара хурана. Баран деер модар кесн авдрмуд, хээрцг бээнэ. Баран кевсэр эс гиж маралжар буркэтэ болна. Барана барун бийднь зерглэд бас модар кесн шкаф бээнэ. Шкаф деер тэклин ширэ, мо- дар кесн деежин цегц, зулын тос кедг модн ховл бээнэ. Шкаф тус термин толЬаЬас бас модар кесн орд-харш бээнэ. Терун дотр: «Дорж жодв», «жодв» бээдмн. Шкафла зерглэд герин эзн залуЬин модн орндг бээнэ. Байн кун болхла модн орндгин дерндгнь сээхнэр сиилу- лэд, ширдэд орксн денкэЬэд бээнэ. Ик дер огц дер хойрин толЬаснь бас модар дервлжн xaphahap кеЬэд булЬарар бурчкнэ. Эзнэ орндгин дару хар модар татурлж кеЬэд зууцулэд, темр бусмуд цокад орксн чигэнэ кув (чигэнэ суулЬ) бээнэ. Эн чигэнэ кув дотран модн булуртэ, модн буркэстэ. (Чигэнэ кувин дару ар хажуЬинь термин толЬаЬас буч кеЬэд елгчксн, емн нуурэснь буч кеЬэд деерк уньнас дууж- лчксн xaphahap дервлжлэд кесн таг, эс гиж тэвц гиж бээ- нэ. Турун деер: модн шацЬ, ковшг, шуурин шахур — модн aahc, шур, тавг тэвэтэ бээдм.н. Тер таг дор зун бийд хар модн кадушк, эркин оцЬц, нохан идш хээс тэвдг модар Ьурвлжлад кесн кеетэ тэвц кевтнэ. 42
Герин барун хажуд 'барана дару дервлжн модн яршг деер тэвчксн (залчксн) модар кендэлэд кесн ендр суулЬ мет. Ьазакинь олн зусн ширэр ширдэд тевд узгудэр тегэ- лулэд бичсн, дотркнь цааснд бичсн номар чикэтэ, тал дун- даЬурнь темр кешур орулсн, доран эргэд бээдг ут буч боо- дг матлЬта курд бээнэ. Кегшд эркэн татад, курдэн эргу- лэд: — МинИн зеево Дерчин Ж,анЬрин зег, Эрмбе, чембе, Ьомбо, жомбе ян Ьанжн кеевэ Зуужн, зунква. Пол уза шолван-шолван дег...— гиЬэд ном умшад зальврад сууцхадг билэ. Эн умшжасн тевд угмудэн ямаран угинь, ю келжэхинь меддг уга бээ- смн. Эн кур дин дару гижгтэ куукнэ модн орндг бэанэ. Де- ри н шуЬуднь куукнэ цокдг шар xapha домбр оньдин кег орулЬата бээдмн. Куукнэ орндгин дару барун иргд: модн янЬрцгта эмэл, шитмнн Ьасн, чигтхин Ьасн, модн шаавр, кеер малд йовх- ларн бэрдг модн довуньг, модн иштэ алх, сук кевтнэ. Сег уга будун хусм мод шуунчэр малтад, кендэлэд, нук ЬарЬад, деерэснь земскин цаЬанар ки Ьарш угаЬар ораЬад, хатаЬад орксн модн цорЬ кенэ. ЦорЬин нукн ик хээснэ хойр модн буркэснэ нук туслцулж тэвэд шаврар нааЬад эрк не- рдг бээсмн. ЦорЬар гуусн халун ур эркд хуврж дустха ги- Ьэд бичкн бэкрсиг бас деерэн нуктэ модн буркэсинь тусл- цулад, шаврар шавчкад модн оцЬцд тэвэд киитн ус кечк- нэ. Эн эрк нерлЬнд модар углад, зорад харулдад кеснь цуг келгдв. Амсур бакрснэ нукэр орулад эрк шууслж авад ааЬдду- саЬад эрэд, эркин амт меддг нэрхн тэвлЬ модар нук Ьар- 4Э
Над темэнэ зогдрас нег бут нудлчксн амсур — гиж бэкр- снн буркэсн деер оньдинд бээнэ. Будун модыг зуудл yrahap малтад кедг савмуд: Тевш, Дотркинь ик хумси буруИар бурИудад, зорад, малтад, Назад бийнь татурдад кесн модн тевш бээдмн. Маниг 6ah цагт хурмд, гиичд ирсн залуст чимг-чимгэр, ун- уйэрнь утлад чансн мах цуИараднь нег тевшт тэвж егдг билэ. Эс гиж кедлмш кесн, ишкэ кесн, хе кирИсн, евс хад- сн залуст ним модн тевшт ишксн цуста дотр тэвж егдг би- лэ. Тедн ханцан шамлчкад хойр альхан ухрдж авад, сели шуурэд иддг улс бээдг билэ. Тавг. Тавгт кундтэ гиичд зээсн, лам, байн, медэтэ улст кундлгч йосар мах тэвж егдг бээсмн. Кегшн евгн, эс гиж эмгн самнрта болхла сард Иурв мацг гиИэд: нээмн, арвн тавн, болн Иучнд тавгт уд авдг билэ. Уд авна гиен болИчк- сн халун Иуйриг тоенд, эс гиж ермд холяд тавгт дуургэд кечкэд цадтлан иднэ. Дуцнхд ерун нээмн час ин алднд ндч- кэд, мацНдур ерун нээмн час куртл шицгн цээИэс талдан мах, Иуйр идх йосн уга. Бидн бичкндэн удин тальвртнь ку- ртхэр евгд бээсн гер эргэд уд авхинь кулэдг билэвидн. Дэкэд модар зорад кесн: Агч aah, удн aah, моцИл aah, хар модн aah, татур аал, цоома aah. Калган, эркин цегц, эрк цацдг ковшг цацур бээдмн. Тэклин деежин шира гиж бээнэ. Эдниг жеелн цаИан модар татурдад, харулдад, дервн келмудинь хэврЬлэнь уг- лад, ИазаИаснь олн зусн ширэр ширдэд, лу дуралИад, бадм цецгуд, герэсд зурад кеерулж кенэ. Эдниг поста модна урчуд кедмн. ёечур гиж бээнэ. Энуг серкин, ямана еврэр кедмн. Эвр уга болхла иигэд хату хар модар кенэ. Кезэнэ баячуд эв- рэннь хеендэн бийсиннь нм гиж тус-ту ст ан эврэннь им чик- нднь тэвдг билэ. Эврэ хень куунэ хеенлэ ниилж одхла, имэрнь таньж авдг бээсмн. Зэрм эздуд «еечур» им гиж энуг дуралИж эврэннь хеенэ чик керчдг билэ. «бечур», «цоолвр», «алх», — гиж бээдг бээсмн. •44
Модар зорад кесн Ьанз гиж, бээнэ. Кезэнэ кеер йовдг хальмг кун тэмк татж йовхин кергт хальмг Ьанз гиж модар зорад кедг бээсмн. Ьанзиг агч мо- дар, хар модар, хусмар кеЬэд цокарлад, сармлад кедг. ha- il < болЬн модн сурулта, шитшлуртэ, буркэстэ болна. ЦаИан менгн цокарта хар модн Ьанз. 1. Сур тасмдг модн аэчур. 2. Су рул. 3. Шнгшлур. 4. Ьанзин буркэсн. 5. Шулзэ. 6. Цокар. Шигшлурэрнь шигшлэд умсинь унЬах, батхинь авх. Keep йовсн цагт Канзас чиндр, очн упад туумр бича шат- тха гиЬэд бурхэслчкдмн. Эднэс талдан хальмг улс эдлдг модар кесн уурмг юм- суд дала: шалЬин ши, шалЬин хар модн шааицг, хадурин, сукин, шааврин ишмуд. Чигтхин Ьасн арЬмжин Ьасн, зелин 45
hacH, неко эдрцддг модн эдрц, хошлц некдг хар модн улд, хар модар кесн шалЬин ховрул. Хурмд орк авч оддг бедр, худгин шат, зацЬ, ус татдг чигр, модн суулЬ, шуург, нань чигн дала. Урн удЬн улс модар бурхна, зургудын рамке, хээрцг, 46
бичкдуд нааддг чуш, домбрт биилулдг тек, ути ээрдг иг кедг бээсмн. Ода бийнь тиим юм зорад кедг урчуд бээнэ. Тиим олн зусн узмж модар зорад, наадЬа, эдрн, дервн зусн малый дур узулэд кедг улс ода цагт чигн керглгднэ. Тедниг кеИэд ширэр ширдэд олн-эмтнд узулж болжана. Канз, aah, домбр кедг улс бээхлэ эн куунлэ эдл кеЬэд узу- лх зовтэ. Ода цагт ним юмсуд керглгджэнэ. Домбриг бас модар, xaphahap, дурсар кенэ. Долан бер- нтэ, хойр нэрн гесл чивЬцтэ, хойр чиктэ, модар эс гиж, ев- рэр кесн тевктэ. Кезэн-кезэнэс нааран хальмг улс ин нээрин залмж болж йовсн домбр хур хойр бээсмн. Эн домбр кедг улс ар ха- жуИинь зузавр xaphahap, омн нууринь нимгн шар xapha- hap кеЬэд, дотрнь хар кег эс гиж чивЪцд татад оркдг бээ- смн. Хойр чнвЬцнэс Ьарсн айсин дуурэн емнк нуурин нукэр орад, ар хажу цокад, хэру хагдад Ьархларн, дотрнь татата чивИцдлэ харЬад, дунь ик сенр болтха гиЬэд кедг бээсмн. — Шар xapha домбран Шавдн бээж цок. ХурЬианчн нэрхнд, Хорвчинчн алтнд, Чеежинчн нецнд, Цегдгинчн хормад! — гиж шаваш хайж сура егдг бээсмн. Эс гиж: — ДомбриЬэн цокдгнь Доонин куукн Эрвн. Дойчад босад биилдгнь Баднян кевун Баси гиж домбр дахад дуулн биилдг билэ. 47
Хальмг домбрт тиим магталта, туужта: Хумха модн Хон. жин дуута, ХулИр ажрй УнИн, дааЬн дуута, — гиж, тээлвртэ туульд чигн орна. АРС ИДЭЛЖ СУР КЕЛЬН Дервн зусн малый арс идэлж, сиилулж эдлж новена туск келвр. Нимгн арсар кесн: булЬар бокс, сатьяЬар — «хальмг сатья Иосн» гиж, кезэнэ бийсиь ишкэд, уяд, эдлж йовла. Тиигж «эмгн уяЬар» уйсн хальмг Иоси ода нам музейд чигн уга. Дэкэд сатьяЬар мецг дурдт туцгрцг уйдг била. Ик дерин Ьадр чигн бурдг бээсмн. Терунэс нег бичкн зузан арсар: булЬар кеЬэд, Ьос, баш- мг, кевчгин Ьадр, хомутин Ьадр, шнлврин цацгуд, малян альх, чик, утхин гер, пк дерин толЬан Ьадр, нань чигн олн зусн юм уйж эдлж йовла. Тедкэсн зузан темэнэ, мернэ арсар: архд, бортх, берв кеж эдлж йовемн. Хеенэ, ямана, уцЬна арен болхла бозар, аадмгин шар усар ндэлэд, идэн орсна хеен хагсаЬад, хажар махлад, жеелдулхин кергт арсиг (некэг) модн эдрцгэр эдрцднэ. Дэкэд гилцгур (слюда) Ьалд булж болЬад теругэр цаЬал- Ьад девл, нуув уйж емеж йовла. Укро зузан арсиг сэвэснд орулад (сэвсн гиен — давсл- чкен боз). Терунэсн ЬарЬж авад ноосинь хусад жулЬлж авад, эвр-эвр гиж хагсаЬад, зусэд сур кенэ. Сурар мерно сур-цуца кенэ: хазар, ногт, цолвур, дерэн сур (дерэн су- риг дерв давхрлад кенэ). Чедр, туша кенэ. Чедрнг удод, давхрлад, хатхад кенэ. Мернэ туша, худрЬч, омруч, олн, татур кенэ. Олцгиг ергнор, дервн талтаЬар зусэд, эрэ, сиилвр ЬарЬад, кевэЬинь кеерулэд хошад буч хадна. Шилвр, цолвур, маля гурхин кергт суриг таемдад еечу- 48
рднэ. ©ечур ямана еврор, эс гиж хар модар кедмн. Шилвр хогёф зусн болна: цар, темэ, мер туудг шилвр болхла дервэр гурэд иштэн эргэд бээдгэр, теелгтэЬэр ке- Ьэд хевэсц залЬчкна. Теруг хонут (кнут) гиж келнэ. До код аратньг (рапник) гиж зурЬаЬар моЬан зо ЬарЬж гурнэ. Нээмэр дервн тал ЬарЬад гурэд хевэсц кенэ. Аратьниг шурутэ болх гиЬэд теелгтэЬэр хоорнднь зегсн гурэ ору- лад деер дор хойртнь цацгуд хадна. Цацгудынь нурЬлж булЬарар кенэ. БулЬар уга болхла тасмар холвад кенэ. Дэкэд кезэнэс нааран, хальмг улс бэрэд эдлж йовсн маля боэнэ, Маляг нээмэр, арвн хойр тасмар гуриэ. «Бу- руЬин шудн-маля» гиж будун, будун тасмар гурсн маля, арвн хойрар гурсн зурЬан талта маля бээнэ. Маля гурхиннь емн цулЬ (пдэн уга сурар) Ьол кеЬэд хатана. Чиигтэ цулЬ арсиг ЬорЬлдалж эвкэд будун, нэрэ- рнь дуцнэд нук ЬарЬчксн текин еврин нукэр орулад нар- цар гуулгж-гуулгж бурЬсн телэЬэр телэд ишкэ гер дотр хатана. Малян Ьол шил болад хатад одсн цагт деерэЬурнь иээмн тасмар гурэд, ода деер келгдсн нуклчксн еврэр хойр келэрн йшЦжЬЬэд шахна. ТиигэД Йээмэр шахад гурсн маля ним, узурнь — товчлу- рнь с эн-‘б&тхла маля цуцрдмн биш. 49
Наамн тасмин узурт хошадар хуваЬад, дэрвн эцг кеИэд Нолла уйчксн товчлур. Поста сон нертэ залу болхла маля- Нан хар зандн модар, эс гиж тэвлИэр ишлад, цаНан моцгэр орацлна. Теднь уга болхла яшл модар ишлдг боаж.. Манахнд Целинн района БаЬ Чонс аэмгт Бадаша Куш 50
Ноост гиЬэд ах-д.у хойр бээлэ. Эн ах-ду хойр хоюрн маля гурдг эрдмтэ улс билэ. Би бичкндэн тер Ноост гидг дуу- днь суринь барж, егэд некд болад зэрм гурэ дасж авлав. Эн, сур тасмдад маля гурнэ гидгтн ик нэрн кедлмш. Гурсн малянь хуЬрж одхла, маля гурдг улст терунэс даву ик ичр уга. ЦулЬ сурар (сыромятина) Ьол кеЬэд маля гу- рчкхлэ хатж одсн цулЬ сурар кесн Ьол хуЬрхла, гурэд шахчксн маля сунад шилвр болж одна. Тегэд тер маля бичэ хуЬртха гиЬэд маляг гурэд дуусад, хагсаЬад, хеенэ кузунэ нуЬрс туркнэ. Сэн гидгэр нуЬрс туркэд маляг чиигтэ Ьазрт булчкна. Тиигэд Ьурв, дерв, таз хонад ЬарЬад авхла, маля омудад, жеэлрэд иризин кевтэ Ьотьвкад одна. Минь тер кевтнь нуЬрс туркэд бэрэд бээх- лэ, малян Ьол хуЬрхш. Маля бэрсн мертэ залу кун се, кеер йовон бийнь: чон, нохайас, хулхач куунэс ээдго бээсмн. Чоныг бор хуурхса- рнь негл цокад алдг бээсмн. Ээмшгэс эмэн харсдг зер-зев билэ. Ямаран чигн чоныг бор хурЬсарнь негл цокад алдг бээсмн. Ода цагт маля музейд, зэрм улст гертнь хадЬлата бээнэ. Хальмг улсин Ьарин эрдмин зеер болж халэгдж йовна. 51
Зэрм маляд морнэ килheap томад Иол кеКэд, узуртнь товчлур дотрнь хар хорЬлж, сурар бурэд тэвдг бээж. Тер юигад гихлэ, мал ян узур чивх болхла шурутэ болдг бээж. Эн келгденэе талдан сурар кесн юмн бээнэ: термин уудэр, Косна зууза, малян альхн, хомутын боодЬа, эмэлин КанзЬ, мери тергнэ паструнк, жола. БууЬин, пистулын, улдин, утхин буч. Малян, ташмгин, шилврин салдрИ, сур бус. Бухин, царин, мернэ шил деерк арсар ул кенэ. Эмэлд олнцг, тохмин Кадр, Косна давхрг, нань чигн дала юмн кег- дж эдлгдж ЙОЕСМН. 1. Кевчг. 2. Буург. 3. Олнцг. Эмэл: 4. Taiyp. 5. Цврэ. G.: Нанз1|. 52
АРСАР CAB КЕЛЬН Хальмг улс кезэнэс нааран дэрвн зусн малмудла орал- дата. Эднэ шим-шуусинь эдлэд ардпь дахад, ескэд йовд гинь цуЬар меднэвидн. Укрин, мернэ, хеенэ, темэнэ болн ямана ус япж эд-бод кеж эдлдгинь меднэвидн. Укрин, темэнэ усэр чигэ кеЬэд, булэд тосинь авна. БуслЬад эрк нерэд, бозинь шууЬэд, аад- мг кеЬэд, аадмгар хурс, шуурмг бэрэд хатам авад будан- дан хать кеЬэд увлэ тежэл кедг бээсмн. Чигэнэсн булж а вен тосан хутхад, хээлэд шар тос ке- Ьэд, да вела д, хеенэ гузэнд, давегт кеЬэд, увлэ хотан амтлж йовла. Хеена, ямана усэр ээзтэ кеЬэд, темэнэ усэр чигэ кеЬэд. эрк нерэд эдлж йовемн. Темэн ямана хойрин усн наадк малмудын уснэс еткн, шимтэ болдгж. МоцЬлд ода бийнь темэнэ усэр чигэ кеЬэд, эрк нерэд эдлнэ. Эн деер келгден адусдын махннь яЬж эдлдгинь бидн бас меднэвидн. Увлд идх махан намрлад, малмуд тарЬн бээсн деер алад, ишкэ герин харачд елгэд ута орулад, шарлулад дурж авна. Эс гиж нэрэр, еекн боринь тегшлэд ясн угаЬар борцлад, герин суудрт, цевр аЬарт хагсаЬад, хатаЬад арсар кесн уутд дурэд увлин дуусн чанад, будан- дан хать кеЬэд, хавр куртл эдлвр кедг бээсмн. ©екн-борнь тепл хеенэ махар кеЬэд хатасн борцд эмтн икэр жилвтдг бээж. Кезэнэ нег байн залу тарЬн хеенэ махар борцлен бор- цам гериннь суудрт сеглчкэд, еернь цаЬан ширдгэн делгч- кэд келеэн сэвэд гемтэ кун болен бол а д кевтсиг, нег угатя кун узчкэд, тер эвр-эвр гиен борцднь жилвтэд: «Пее. эдг- шго тиим гем ирэд, эвр-эвр гиен бэрцар шел ууЬад кевт- хинь!» — гиж улу узж келен болдг. Тиим тарЬн хеенэ бор- цар ног сээнэр шел уучкад жилин дуусн гемтв чигн Ьуидл уга гиж сансн йовдл. ,. - Хеенэ ноосар ишкэ кеЬэд, герои бурэд, еемс кеЬэд, ши- рдг, девекр, тохм-делтр кеЬэд эдлж йовла. 53
Темэнэ ноосар арЬмж том ад еемс, беелэ елгэд, утц ээрэд эдлж йовла. Ямана булынь самлж авад, альчур елгэд, шарф кеж эдлж йовла. Ямана еврэр утхд иш кеЬэд, еечур кеЬэд, евр, шевг кеЬэд эдлжэсмн. Хаврлад укр хагзлсн цагт, цаЬан укрин ноос самлж авад дотрнь чиигтэ шавр тэвэд, долдалад «цаЬан монда» кеЬэд хотна куукд, кезуд нааддг бээсмн. Укрин евриг ха- лун уснд тэвэд, тинилЬэд толЬа самлдг сам кеЬэд, хурЬд овждг овжур, хулен бушкурт дунь ик болтха гнЬэд нуклэд узуртнь углдг билэ. Тер цагт теегэр нууж дассн хальмгуд vra эдлж йовсн бээж. дервн зусн малмудасн ю чигн урэл Ода эн деер келг- дсн малмудын арсар ю кеж, яЬж эдлж йовена тускар келж селвцхэр бээнэвидн. Эн деер келгден хее- нэ, ямана, баЬ наста бод малмудын арсд шацд орулж егэд булЬар, бокс, сатья келгэд hoc, башмг, олн зусн туцгрцгуд, утхин гер, и к дери н толЬан бурэс кеж эдлж йовж. Эднэс талдан мор- нэ эмэлин сур цуцад булЬар, кевчг, хох- мин Ьадр, жову, цол- вурин, шилврин ца- цгуд, хомутын бурэс кеж, кеерулж эдлж йорла. 54
Бод малый зузан арсар: Косна ул, бортх, берв, булхач, даальц кеж йовла. Эн тадна меддг бортхсиг темэнэ арсар кедг би лэ. Темэнэ арсиг модн кадушкд кечксн севэснд орулад, ноосинь жулКлад авчкад, КарКад аКарт ээврлулж хагсач- кад, омунар улгуринь, эс гиж завгуринь тэвэд ишкэд хойр хэврКинь зерулэд «эмгн уяКар» уяд дотрнь уме цацад, чиигтэ шавр чикэд бортхин дуринь КарКчкад, Каза уурмг чолудар зуна бешин бээдлтэ гарнюшк кеКэд, турулэд арКс тулэд шатачкад, умкэ буурлда, камб шарлж нигтэр хаяд еткн ута КарКад ирсн цагт, одак уйчкен чиигтэ бортхиг матьхр темр ухвар дарад эрэ тамК КарКна. Дотран шавр- та аренд эн эрэлдг темр шигдэд орад йовна. Эрэлжэх кун ю сансан эрэлнэ. Хамтхасна бучр, эамгиннь тамК, зег зу- рад, ямаран жилд кегдеинь зурад, бешэе Карчах еткн ута- нд бортхс, бервс зерглулэд елгчкэд — дервн, тавн хонгтан утна. Бортх хагсад, минчиКэд кури ецг Карад ирнэ. Тер цагтнь бортх кедг кун КарКж авад яКж хатжахинь тегэлу- лэд цокж узэд, дотрнь чикчкен чиигтэ шавр йосндан хаг- сад, хату шавр болсинь медхлэрн, бортхиг утанас татж авад бууКин шомплар, эс гиж узуртэ темрэр хучлад хагсу шавринь уулэд, КазаКаснь нудрмарн цокад унКана. Дэкэд Каза нарн-салькнд елгэд хойр, hyps хонулхла, бортх яг болад хатж одна. Дэкэд булэн ус кеКэд зээлэд беглэ, буч кеКэд эрк, чигэ, чиидмг кеКэд эдлж йовемн. ЬанзКлад йовен цагт хамхрдго, халу тэвдго сав. Дэкэд берв гиж бээнэ. Темэнэ бервин арсиг бутуКэр суКлж авад, тер бортхла хамднь шавр чикэд утад КарКчк- на. Тер учрар бервд уйдл, зуудл уга болна. Булхач гиснь эн йосн бортх, зуг бичкн, эндэн келхд че- тушк. Бортх болхла ик, хойр, Курвн литр орна. Бортхд эр- кэс талдан шицгн юм чигн кенэ. Зунар хадлК шалйар хад- Д1 цагт ерун киитэр кечксн чиидмг, эс гиж из удин халу ивтрэл уга асхн куртл киитэр бэрдг бээсмн. брун ирэд ковньг евен дор тэвчкнэ. Авад йовхд гиигн, мернд КанзКл- хла хамхрдго, мер хатхдго, е уга сав болж эдлгдж йовемн. 55
Бортхиг цайан мецгэр цокарлна. Бортхд модар бегла кеЬэд бэрдг узуринь мецглнэ. Беглэ ордг бортхин аминь тегэлулэд бас мецглнэ. Дэкэд буч зуудг хойр (ке’кинь) чикинь мецглнэ. Тиим бортхиг «мецгтэ бортх» гиж; келнэ. Куукнд зэцг орулж одхларн, кургн кун хадмушлхларн, эс гиж тоомсрта, кундтэ улст гиич болж одхларн иим мец- гтэ бортхта эрк авч оддг бээсмн. ЦУТХМР АЛТН, ЦАЬАН М6ЦГН Алтн, мецгн, курл, улан мецгн, зес, полый эдлЬн. Эн хамгар хальмг улсин Иарин эрдмтэ улс кумн еврм сээхн сиилвртэ юм кеж эдлж йовсмн. Эдниг хээлэд, цутхад, ермдэд, матад сиилулэд, нээЬинь олад кеж эдлж йовсмн бээж. Тер хуучна цагт ода цагла эдл, олн зусн юм кедг ма- шин уга бээсмн. Теднэ кедг зер-зевнь: деш, алх, мецг атхм, цоолвр, шевг, ерм, ухв бээсмн. Тер зер-зевэрн кесн хар сармта цаЬан мецгн бусмуд авад хэлэхлэ ик еврмж болна. 56
Залу кун буслдг хар сармта мецгн бус — гиж. хээлэд, цутхад, сармлад кеж йовж. Зэрм бусин сарм заагурнь ал- тн ус гуулгэд кедг бээж. Зэрмнь салу-салу дервлжн авдрмудта. Авдрмуд болЬн дотран нимгн сорвлжта. НурЬн деерэн хар сармта. Сарм- снь нурЬлж овснэ бур, хамтхасна эрэ, шигдэч дуралЬж сармлж. Тер авдрмуднь сур бус деер зерглж зуугднэ. Залу кун буслдг ергн цаЬан бус гиж бээнэ. Эн бусин авдрмуд ергн, нурЬнь кевкр, доран бас нимгн сорвлжта. Сур бус деер зерглэд зуугднэ. Энунэ сармднь наадк бусэс оцдан. Тер цага хальмг урчуд орчлцд урЬдг евснэ бурин, олн зусн цецгудин дур узулж сиилулдг бээж. ©ргн мецгн бус ерч, севркэ, хэврЬ хавс дарж буслгднэ. Эн бус Ьанцхн кееЬин телэ биш. Keep йовад зуурдын дээ- сн харЬад, мерн деерэс маляЬар цоклдсн цагт, малян товч, ерч, элкэр уйн Ьазрар бичэ тустха гиЬэд буслдг бээж. — вргн мецгн буснь ©рч-махмудтнь шигднэ... — гиж дуулж ЙОВСМН. Залу куунэ буслдг, цаЬан мецгэр кеЬэд алтар хордасн бус гиж, авдр мецгн бусэс нэрн, авдрмуднь хоор-хоорндан углгдад оддг бус бээнэ. Тернь наадк бусмудэс гиигн, теру- гинь гижгтэ куукд чигн буслдг бээж. Нимгн сур деер, эс гиж кусм деер зуусн цагт зерглдэд, углгдад одна. Авдрмуд деерэн медг-улг нэрн сармта, ал- тар хордалЬата. Дэкэд залу кун буслдг товрута бус гиж бээнэ. Эннь болхла буулк дуралЬснднь талдан келнэс ханьцся нерн болх бээдлтэ. Бусин товрмуднь усн деер кевж йовх белвэ дуралЬж кеж,. Дотркнь кендэ, дундан бутутэ. Ик баЬ хойр товруд. Сур бусиг нуклэд товрмудын буту орулад дораЬурнь таем гуулгэд батлчкна. Эн бусин пирашкнь бас цаЬан мецгн. 57
Бусин узурт сармта цаЬан мецгн булу бээнэ. Булу ергнэрн сурас эрвж уга нэрхн узуртэ. Залу кун буслдг шеркш бус гиж бас бээнэ. Эн бус наа- дк бусмудэс нэрхн. Нэрхн сур деегур укрин евр, кезлин тус, сарткин тус дуралЬад кесн цаЬан мецгн, хар сармта товруд хадна, барун зун хойр хажудан унжсн хошад хар сармта булустэ. Буслхд шулун, амр болх гиЬэд бусин узуртнь бас булу хадж. Гижгтэ куукн буслдг бус. ©ргнэрн одак деер келгдсн алтар хордасн хар сармта цаЬан мецгн буслэ эдлэр хар торИ керчэд хойр-hypB давх- рлад ноЬан, алтн утцар балта эрэ ЬарЬад, машиЬэр, эс гиж Ьарар шаглад бус кенэ. Байн улсин куукд деерэЬурнь жи- рилЬэд цаЬан мецгд хаддг билэ. Кезэнэ баячудын, зээсцгудин куукд хар торЬар, ноЬан торЬар шаглад кесн бустэ йовсинь узэд, угатя куукд улу узэд: 58
— Хаана куукн Но-Ьала гижэлу 10 дэрк! Хар торЬн бустэ гижэлу Ю дэрк! Нойна kyykh НоЬала гижэлу Ю дэрк! НоЬан торЬн бустэ гижэлу Ю дэрк!..— гиж еврж ду ЬарЬдг бээж. ЦаЬан мецгэр, курлэр, зесэр кесн юмсуд ним: ЦаЬан мецгэр цутхад кесн деежин цегц, зулын негц, эркин цегц, бугжлэн бас бээсмн. Сузглж дассн хальмгуд кезэнэ цэ уухларн «цэ шицгн болв чигн идэни дееж, цаасн нимгн болв чигн ном ин кел- гн» гиЬэд турун шацЬан эн цаЬан мецгн цегцд кеЬэд дееж 59
ергдг бээсмн. Эн дееж бэрсн цээг гер-булин отхн кевунд егнэ. Дэкэд цаЬан мецгэр цутхад кесн зулын цегц гиж бээнэ. Деер келгдсн деежин цегцлэ эдл, зуг баахи. Энуг бадм цецгэ дуралЬж, дееркнь далЬа, доран тогтал сууртэ. МоцЬл улс бадм цецгэг «зул цецг» гинэ. Тернь орта болжана. Эн цегцин йоралднь хустгин толЬа багтм нукн бээнэ. Энунднь цаЬан евс ахрар тээрэд, кевцгэр ораЬад углад зогсачкад, шар тос кеЬэд дуургчкэд Ьал егэд шатана. Энуг зул ергнэ гинэ. Шин жилд, нас авх болйндан иигж зул ергж насан йерэлЬнэ. Энунэс талдан цаЬан мецгэр кесн эркин цегц бээнэ. Эннь цоома ааЬин бээдлтэЬэр цутхад, хажуднь иш кенэ. Ишин узуртнь мернэ толЬа кеж сиилулнэ. Тиим эркин це- гц манд уга болж йовна. ЦаЬан мецгэр цокарллЬн Агч, эс гиж хар модар зорад Ьанз кеЬэд теруг цаЬан мецгэр цокарлна. ЦаЬан мецгн цокарта, цокартнь сарм гуулгсн модн, эс гиж евр сурулта Ьанз кенэ. Цокаринь бас бадм цецгэ ду- ралЬна. Цецгэ дуралЬж кеЬэд, тэмк нердг толЬа деернь буркэд оркхла иим бээдл Ьарна. Нанзла холвата модн су- рул зуулЬэтэ. Тэмк татсна хеен умсинь унЬадг, батхинь авдг темр шигшлуртэ. Keep теегт йовад тэмк татсн цагт Ьал, очн унж Ьазр, евс бичэ шататха, туумр бичэ шаттха гиЬэд эн темр буркэсэр буркэслчкнэ. Буркэсн, шигшлурнь унж бичэ геедртхэ гиЬэд цаЬан мецгн шулзэЬэр холвата болна. Дэкэд цаЬан мецгэр ааЬин амн бичэ кемтртхэ гиЬэд зивглнэ. АаЬд шуурад Ьам Ьарсн цагт бас цаЬан мецгэр бужглнэ. Эркнд Ьерк кеж зуунэ. Улан мецгэр, зесэр бас эн хамгиг кенэ, зуг зеврдгтнь ховрар эдлнэ. 60
Курл, зес улан ментор цутхад кесн бурэ-бушкур, цан, Ьэцну, шутэн, шутэнэ Ьу, очр, хоцх гиЬэд Октябрьск ре- волюции емн хальмг хурлмудт эдлгдж йовла. Ода тедн эдлврэс Ьарад мартгдад хуурла. Токуг «ТолЬа менд бээхлэ, токуг шиврлг хойр олдх» (хальмг ул гур). Кезэнэ куунд мордсн куукн бер болад усинь хуваЬад шиврлг зуусн цагт: шиврлг дотр Ьурвар гурон кукл салврж иигэн-тиигэн бичэ Ьартха, укр саасн цагт суулЬта уснд, ус- нэ тасрха бичэ унтха гиЬэд дэрапнан дуужлулхин тело ним токуг зуулЬдг бээж. Токуг олн зусн болна: цаЬан мецгэр цутхж кеЬэд, Ьурвн тал ЬарЬна. Хаадудын, нойдудын гергд зуудг токугуд унтэ чолуЬар. сувсар, танар нудлэд сээхнэр кенэ. Эгл улсин гер- 1/м берэд, зуудг токуг шуд цаЬан мецгэр сарм угаЬар кенэ. Болв нурЬлж хар сармта болна. 61
Товчс Кезэнэ берэдин емсдг: терлг, цегдгин, хувцна бурад хад- дг олн зусн сээхн товчс бээдг билэ. Хеенэ толЬа дуралЬад, нуд ЬарЬад кесн моЬлцг зээдвр товч дуралЬад тал ЬарЬад кесн, дусалын бээдлтэЬэр, лошх дуралЬад кесн цутхмр тов- чс бээлэ. Бер, куукд куунэ киилгин ергн цаЬан захин дор ирмэг- гнь шур товчс зерглулж хаддг бээсмн. Тернь берэд улст дегд сээхн зокаста болдг билэ. Сиикс Кезэнэ болхла залу кун сиикиг Ьанцхн зун чикндэн зуудг билэ. Залу куунэ зуудг сиик алтн ээмгтэ сувсн, тан гиж сиик болдг бээсмн. Куунд мордад уга гижгтэ куукд болхла, барун чикндэн зуудг бээсмн. Куунд мордж одад бер болхлань, зун чикинь хатхад хойр чикнднь хойраднь сиик зуулЬнэ. Куукд улсин зуудг сиикс гиж хойр, Ьурвн санжлЬта, 62
толь деерэн унтэ чолун нудтэ, эс гиж хеенэ толЬа дурал- 11 ад кесн, овж дуралЬсн мернэ тах дуралЬад кесн алтн сии- КС зуудг бээсмн. Ксзэнэ мана хальмг евкнр ишкэ герэр тегэлэд нуудг цагтан эн деер келгдсн эрдмэрн орчлцд юн бээнэ теруг ду- ралЬад, евснэ бучр, кезлин тус, зурк, кевчг дуралЬад ке- Ьэд эдлж йовсн Ьарин эрдмтэ улс бээж. Теднэ урн Ьарар цутхад, Ьацнад кесн юмсудыг ода ма- на Пальмовин нертэ, музей хэлэж, харж тецгсглж хадЬл- жана. Дэрас шин йосан, шин авъясан бэрэд есж йовх баЬчудт ик гидг еврмж болж Ьээхулд хэлэгднэ. Урн эрдмтэ, уха- нп бил-гтэ евкнрин улдэсн зеер гиж икэр тацсглж харж, хадЬл гджана. ХАТХМР ЗЕГ — КУУКД УЛСИН ЬАРИН ЭРДМ Деер келгдсн келврмудэр авад оньЬад шипжлхлэ, ма- на хальмг куукд улсин Ьарин эрдм дегд сээхн, нэрн чимл- Ьтэ болж медгднэ. Залу улсин Ьарин эрдм, билгин тускар деер келгдсн кс- лврт: алт, мецг, зес, курл цутхад, хээлэд кегдсн хамг, мо- дар тээрэд, харулдад, татурдад, бурЬудад, углад кесн хам- гнь хэлэхд басл еврмжтэ болна. Эдниг кесн теднэ зер-зевпь: керэ, сук, харул, татур, бурЬу болн шуунч. Алх, деш, чавчур, цоолвр, хуурэ, атхм болн ухв. Тер зер-зевнь цуЬар узуртэ, иртэ, мергтэ, эрэстэ болн цуг килЬ эдл хурц болдгар кесн хатаврта. — Куукд улсин хатхмр хатхдг зег зееглдг зер-зевнь юмб? — гихлэ: нэрхн зун, хурвч, олн зусн торЬн утцд, ца- Ьан мецгн, алтн мисхл болж Ьарна. Хальмг куукд улсин Ьарин эрдм-бил г узулхин кергт те- днэ бийсиннь Ьарар хатхмр хатхж, зег зееглж эдлж йовсн хатхмр зеегэснь келврэн эклий. Куукд улсин бийснь ухалад, ишкэд, улгурдэд, сиилулэд, уяд емсж йовсн хувцдын: терлг, цегдгин, бииз, бушмудин, 63
минэшнг, махласин, ик дерин, тунтгин, толЬасин, туцгрц- гин, кетчин, мошнгин, баЬлцгин хатхмр зег щйнжлэд хэ- лэхлэ кесг, кесг келн-эмтнд еврмж болна. Терлг, цегдгин хувцна буран зорулврт бээх, халмгин жатагин, камчаткин хэврЬсэр бээх солцЬин долан зусн ецг дуралЬад хатхсн «беежн хотн», «уцЬн турун», «парна зев эр гц». Орчлцд урЬдг олн зусн цецгуд, хамтхасдын намч, евснэ бучр дуралЬад хатхсн зег хэлэж, еврж куунэ бах ханхш. Эдниг залу урчудла эдл корэдэд, кеергдэд, харулдад, алхдад, хуурэдэд ксжэхш. Зугл ода деер келгдсн: «Чиб-чиб хатрлта чилм хар мерн», гиж туульд ордг нэрхн хар зуундэн олн зусн нэрн утцдан нудлэд, барун Ьариннь хум- ха хурЬнд хурвчан зуучкэд зееглдг бээсмн. Кезэнэ хэрд мордхар бээх гижгтэ куукн хамдан есэд нэр-нааднд нээрлж йовсн ур кевудтэн, медэтэ залуст, ев- гдг олн зусн хатхмр зеегтэ: цаасн менг эвкэд дурдг туцг- рцг, цэкур, кет ултаЬинь дурдг зеегтэ кетч, медэтэ кун иш- кчксн цаасн тэмк дурдг зеегтэ мошнг, гели куунд чавру1 дурдг хат.хмрта туцгрцгэр куукн бийнь хатхад белг егдг бээсмн. Эвкдг — мецг дурдг туцгрцгин бучин узуртнь гурмр торЬн утцар зэмлул зэмлэд кесрулдг билэ. Гулдрултэ кетч, мошнг туцгрцгин гулдурин узуртнь семлмр торЬар цацг хадж кеерулдг билэ. «Беежин хотн» «уцЬн турун» хойр зег, цуг зеегмудэс дслгу. Эн зеегиг: терлг, цегдгин бурад, ик дерин тэлЬад, тунтгин толЬад, халмгин хэврЬд, цегдгин хормад, ханцна угт, шиврлгин товчлврт, ташан шигшгт, цегдгин. баллцг зерглдэд хатхулдмн. Куукд кун увлд емедг нимгн хурсх учин буран зерулврт, далвчднь бас зег хадна. Хойр шизр- лг дотр бээх гурэтэ уснэ узурт токугин орчд зеегтэ дервл- жн килц торЬ доран цацгтаг хадна. 1 Ча вру н — цаЬан мецгэр, эс гиж, улан мецгэр кесн бичкн моЬ- лцг сав. Терундэн ус кеж авч новад аман зээлдмн. 64
Зэрм девлин, учин хорман ковэ кесрулхин ксргт деерэ- Ьэрнь «унЬн турун» нэрхн зег зееглэд зокана. Иим сээхн узлтэ, кецтэ ода нага олн зусн утцар маши- hap шаглад, хатхмр хатхад эдлхлэ, урдкасн сээхн болхмн. Эднпг кезэнэ кеер ишкэ герэр нууж йовад хатхдг хат- хмр зег хатххар ссдхлэ ода цагт цуг бээнэ. Эн деер келгд- сн «унЬн турун», «беежн хотнар» авад шинжлхлэ эдн ке- зэцк уул хальмгудыг дахж уй-уй дахад йовдг туужта хат- хмр зег болж медгднэ^ Тер 1сцгад гихлэ. Ьазадын МонЬл, дотад моцЬл боля хасгин орн нутгт «Иссык-Куль» нуурт бээршсн хальмгуд Китд орн-нутгин хотл балЬсн Пекин гихлэрн беежн хотн гинэ. Тер цагас нааран хальмган дахж ирсн ут туужта хат- хмр зег гиж тоолгдна. Эн «Беежн хоти» зег дуралЬж темрэр цутхад кесн зив- гуд (хашас) Ленинград, Москва балЬсдын шивэс, бээшц- 3 Эрендженов 65
гул эргулэд товень узгдна. Тедниг узхлэрн яИад, xawahac энд «Беежн хоти» зег дуралИж кесмб? - гиж кун алл болна. Эгл хальмг улс энуг шуд мати-Иоти гиен хаалй гиж келнэ. Тегэд чигн моста уул хальмгин хатхмр зег гиж келж болхмн. ХАЛЬМГ КУУКД УЛСИН МАХЛАС Куукд улсин Ьарин эрдмэр уйгден хатхмрта махла гиж бас бээнэ. 66
Хальмг куукд улсин емсдг махлас ик олн зусн синлвр- тэ, хатхмрта, уята болна. Махла болЬн тус-тустан кевтэ, янзта. ЦуЬар емссн эзндэн зокаста. БаЬ наста, гижгтэ к^укд, берэд, эмгд емсдг олн зусн хатхмрта хавчдг камчатк гиж бээнэ. Тер махла хар торЬн килц деер алгн, эс гиж мецгн мисхлэр орчлцгин дур узу- лж хатхсн, ора деерэн гурмр, эс гиж семлмр улан торЬн залата, залайинь тегэлулэд зееглсн хатхмрта махла басл сээхн зокаста болна. Тиим камчатк махлаг хар, эс гиж ку- ри торЬн килц деер олн зусн ецгтэ бусрг (биср) шилмуд нэрн машин утцнд келкэд, тер келкэтэ шилмудэр намч ЬарЬад сиилулэд уйна. Тиим сиилврэр халмгин цэклур кенэ. Тиим хатхмрта хавчдг махлаг тегргэр «жатаг» гиж эмтн уйж емсдг бээсмн. Манжрмуд, геилмуд бас «жатаг» емсдг билэ. Теднэ жатагт тиим сээхн хатхмр уга. Улан кенчрэр бурэд, шар торЬар ора кегднэ. 67
Куукд улс емсдг эднэс талдан бас олн зусн хатхмрта «томаш» гиж махла бээнэ. Теднэ зэрмснь дервн талта, семлмр торЬн залата болна. «Томашиг» эргулэд олн зусн евснэ бучр, хамтхасна намч дуралЬад, «тецгрин ноха» (гусениц) дуралЬад, шиг- дэч, цецгэ дуралЬад хатхсн хатхмрта болна. Куукд улс емсдг «тоорцг» махла бас бээнэ. Тернь бол- хла маштг, тегрг хавтха ората. Ора деернь эрвэкэ дурал- Ьад кесн бичкн улан залата. Теднэ зэрмснь бас олн зусн бусрг шил хатхмрта. Йирин куукд кун герт емсдг тоорцгг хатхмр уга болна. Залу кун емсдг «тоорцг» махла бас бээнэ. Теднинь ни- мтр отхта хар хурсхар уяд, деерк кевэЬинь тегэлулэд бул- Ьна арс борцлад уйна, тер бас бичкн улан залата болна. Хальмг куукд улс емсдг «халмг» махла бээнэ. Халмгиг кеед емснэ. Кезэнэ нээрт одсн цагтан емсж оддг бээсмн. «Халмг» наадк махласар болхла олн зусн чимлЬгэ, олн зусн хатхмр зеегтэ. Барун хэсрЬдэн «унЬн турун» хатхмр- та, зун цох деерэн орчлцгпн бээдл дуралЬсн хатхмр зег цэклуртэ, олн давхр семлмр торЬ давхрлад ширен залата. Тегэд чигн наадк махласас чивх кунд болна. Медэтэ куукд улс, эмгд, самЬд емсдг: «буслэч», «хаж- лЬ» гиж бээсмн. ХажлЬин кевэнь тегрг, орань дервлжи, емнк нуурнь ендр болна. ХажлЬин ковэг ноосн урЬад уга зуурм Ьарсн хурЬна хар хурсхар уяд, шар цемгэр орал на. «Буслэч» махлаг кевэЬинь зузалад кевкэлЬэд, дервн тал ЬарЬад уйна. Кввэ ора хойрин хоорндаЬар хар торЬн куем уяд хойр узуринь арднь усн цергэ салдсмудын кэзрг уга махлан ард шавшдг эдлэр шавшулчкна. Кезэнэ хальмг баячуд, зээсцгуд, нойдудын аЬпр кеед емсж йовсн ик унтэ, берк чимлЬтэ булЬна арсар кесн нам- чта китд парчар орален, деерэн суЬлмр улан торЬар кеЬэд хадсн залата буслэч махла. s Махлан хойр чикнэ ниилврт цецкр, курц зустэ кплц торЬн деер алтн мисхлэр зееглэд хатхмр хатхад узуртнь <елзэ утцн» гидг зэ.млулЬ зэмлэд: ноЬан торЬн утц сем- 68
лэд цацг хадна, Ьурвдгч бучин узуртнь кеерулхин кергт оошг торКн зала хадад шавшулна. БулКна арен, беелцн тер цагт ховр, ик унтэ бээсмн. Бул- ки мана Казрт уга. Сиврт ивг-чивг модн заагт бээдг бул- 11н, кермн нань чигн ик унтэ арста ацгуд. Тегэд чигн пой- ду д, зээсцгудин аЬнр алт, мецг эрвлл уга «бээнэ» гижэ- 11эд у юл ад емедг бээсмн. «ХажлЬ» «буслэч» хойриг медэтэ куукд улс кеед емедг бээсмн Хальмг куукд улсин Карин эрдм байн болен учрар теднэ емедг хувцднь: терлг, цегдг, бииз, бушмуд, тус-тус- тан о.лн зусн зеегтэ. Хэлэх, шинжлх дутман тедн куунэ оньг авлна. ЗууКаД 69

жил уралан мана евкнрин ухалж, кевлж уйж йовсн хат- хмр, зег цагин эргцэр уйэс уй кедод укл уга, хуврлт уга, иргчд зеер болж музеймудт хадЬлгдж йовна. Хальмг улсин билг-эрдмиг хээЬэд, олад шинжлэд бээ- хнь, поста гидг йорал уга «уурха сац» бээж гиж келж болжана. Мана уйнр эн эрдм-б ил гон эцкрлж, харул-хээИулнь бо- лж, улм цааранднь делгрулж, дасж авх кергтэ. ЗАЛУ KYYH0 емсдг ХУВЦН Хальмг залу куунэ емсдг хувцн куукд улсин емсдг хув- цнас ондан. Куукд улсин хувцн болЬн тегэлн хатхмр зеег- тэ, ке чимлИтэ, алтн, мецгн утцдар сиилвртэ болна. 71
Залу улс емедг хувцна маняшкнь куукд куунэ хатхмр хавчдг камчатк, жатагла эдл хатхмрта болна. Улгурлхд, куукд улсин емедг: терлг, цегдг хувцна бура, ханцна нудрм, баЬлцг. Ташан шигшг, терлгин хорма. Хал- мгин хэврИ, цэклур, солцИин долан зусн ецг дуралЬж зеег- лен болхла, залу улсин емедг хувцнд тиим хатхмр зег уга болна. Залу кун киилг деерэн бушмуд дотр емедг маняшк. Хар, эс гиж кури торЪн килн деер хатхен хатхмрта болна. Теднэ зеегнь куукд улсин хатхмрта хавчдг махлан зееглэ эдл. Зэрм маняшкин емнк ерч деернь хойр ергн кусм зерг- лулэд хадчкна — бол ад бээснь тер. 72
Залу куунэ хувцн гиж хар торЬн бушмуд, медэтэ евгнэ емсдг лавшг гиж бээнэ. Бушмуднн ханцнь баЬлцгасн авн ээм куртл сарсхр. Ээм деерэн балвлжата. Ташан шигшгнь мегдЬр, дал деер- киь тегш, белкусэрн нэрхн. Барун зун хойр ерч деерэн хойр дервлжн даЬмта. БаЬ наста кургн болж йовх залу кун зун даЬмдан бичкн альчур, барун даЬмдан хустг дурчкнэ. Хар, кури ецгтэ зеегтэ маняшк деерэн хар торЬн, шеемг бушмуд емсэд белкусэрн цаЬан мецгн бус буслэд, хавчдг хар хурсх махла емсхлэ болад бээснь тер. НурЬнпь Ьооднь у хорматаЬар уйна. ©вгн кун лавшган емсэд йовад оркхла кевклзэд йовна. Тегэд чигн: — Харла лацк лавшган Халхлзулж та вшита, Хорэс ирсн гиич Хальгад босж биилитэ... — гиж евгн ку кее- рулж шаваш хайна. Гертэн, хотн хоорн- дан залу кун эгл хар л а ацк бушмуд, тегрг хурсх махла емсэд деерэЬэрнь нэрхн сур бус бусл- нэ. Мер унад аду хэрулж йовад мер- нд цалм хайхларн, эс гиж урлданд мер довтлхларн у хор- маЬан шуурдад орк- на. Хорман хойр за- хиг ар нурЬндан бустэн хавчулчкна. 73

Залу улсин емедг махла гиж, евгн кун емедг тегрг хар хурсх тоорцг. Деед кевэИэрнь нэрн беелцц тэгэлулэд хад- на. Идр Паста залус хавчдг хар хурсх махла емснэ. Узлнн цагт мал хэрулдг улс, буулЬдг чиктэ махла, эс гиж тегрг шармдг махла емснэ. Тегрг тоорцг махлан ора сернь улан торЬн утцар бичкн зала хадна. Хатхмр зег гиж дала болен торЬн утц, кусм, мисхл, счилер, намч гиж уга болна*>
АРЬМЖ, ДЕЕСНЭ ТОМА ! Хальмг ишкэ герэр нууЬэд, хонад, тунэд, увлзэд зусл- цд Парад йовдг хальмг улст: арЬмж, деесн, хошлн, шндмсн уга бээж болш уга билэ. Ишкэ герт ордг бурэсиг холвад, оосрлад, ораЬад боодгнь юмб? — гихлэ: арЬмж, деесн, хошлн, шидмсн. Дервн ryyph, хойр деевр иргвч батлхин кергт: дервн туур- Ьд хошад хошлн буч, хойр десврт Ьурвад хошлн буч уйна. Ишкэ гериг тогэлулэд: ергн бус, дунд бус, нэрхн бус гиж бээнэ. Тедниг: ергн, дундын, нэрхн хошлцгар оосрлна (буслнэ). Тимм Ьурвн зусн хошлн некхин кергт зевэр дашкага кедлмш кегднэ. Будун, будунэр кесн туудгиг иигт ээрэд ут будун ути кеЬэд мондалчкна. Тер ик модна утциг узуринь олж авад цуцлад, ишкэ герин уудн тус тайн,;. зурЬан ала Ьазрт Ьас цокад, терунэс узуринь боож авад ишкэ герин эркн дееЬэр татад, гер дотр тулЬ бээсн ормд ик модн аьдр тэвэд, терунэ деегур татад, мернэ килЬсэр кесн арвн бут у- тэ кусмин бутуЬэр утцн болЬ орулад, гер дотр укугин еер цоксн Ьаснас оосрлж боож авад хэру эргулэд бас ода к кусмин бутуЬэр орулад Ьазак Ьаснас оосрлна. Тегэд хошлц некх куукд кун гер дотран одак ик авдр тус евдглж сууЬад, барун Ьартан хар модар кесн улд авад, зун Ьарарн бутутэ кусмин деерк ишэснь авад еедэп ергхлэ, кусмин бутует орсн будун утцд деерк утцд заагур деегшэн Ьарна. Гергнэ евдгин еерк до рак утцд деспион Ьарад сольвлдхла барун Ьартан бэржэсн хар модн улдэрн некэд (цокад) оркна. Тер сольвлдан орад Ьарх хоорнд цокад йовхла, одак сольвлдсн олн утцд ниилэд, хавтарад, хошлц болад некг- дэд йовна. ©ргн хошлнгиг сээхрулхин кергт некж йовеч утцд заагтан олн зусн кенчрин кизэрмуд (тасрхас) хавчу- лад йовхла олн зусн цацгта ергн хавтха хошлц болна. бргн хошлцгар гер буслнэ. Нэрхн хошлцгар деевр, туу- рЬст буч кенэ. Хавтха, жеелн, тегэд чигн темэнэ немнэд 7G
буч кенэ. Темэнд ногт, томЬ кенэ. Деесн кузуцк туЬлыя к\зунд шигдэд евдкэЬэд бээх гиЬэд туЬлд нэрхн хошлнгар кузуцк кедг би лэ. ТЕРМИН ОРАЦ Нэрхн хошлц улм бат болтха гиЬэд темэнэ ноос ээрэд ути кеЬэд, терунд мернэ килЬс немэд утц ээрэд теругэрн хошлц кенэ. Тер килЬс ниилулсн хошлц дегд бат боли а, сунхш. Тиим нэрн хошлнгар харачд буч кенэ, ик догшн салькн кедлсн цагт, гер бичэ унтха гиЬэд hулмтын вер те- мр hac цокад харачин хойр бучиг ниилулэд темр ласнас ЬоЬддад, таг кеЬэд чигтх татчкна. Дэкэд килЬстэ нэрн хошлнгар ишкэ герин ууднэ (эрк- на) хойр багц орана. Ишкэ герин зурЬан термсин ниил- вр — багцс батлж орана. Темэнэ нооста мернэ килЬс нии- лулэд томен норн деесэр мернэ иогтд, цулвр кенэ. Темэнэ нооснд мернэ килЬс немэд томен деесэр еркин дэрвн 'уч кенэ. Тиим шидмеэр уньнд салдрЬ кенэ. Ээмчд буч кенэ. даальцд гулдрул кенэ. Терунэс будунэр арЬмж, деес томна. Хальмг хввнэ модьрун килЬстэ ноосар деес томад эдлж йовла. Тиим дее- сэр парт налвч, темэнд бурнтг, зацта укр уйна. Деесэр эс хслвдг юмн хальмгт уга. Тегэд ч.игн хальмгин улгурт «де- мэр куцдг, деесэр холвдг» гиж келгднэ. Дееснэс улм еедлэд арЬмж томдг болемн. Хеенэ ноосн- ла темэнэ ноос ниилулэд Ьурвар томна. Тиим арЬмж том- лЬн бас бийдэн зев жацЬрта кедлмш. Томчксн Ьурвн монда дееснэ узурэс Ьурвн гужрмг гер- Iд арЬмжин туршарт герин уудн тус батлж бэрэд тулж ишкэд зогецхана. Наадк Ьурвн узуринь ниилулэд термин нукэр орулад узурмудинь негдулэд ахрхн кендлц модпд орулад эрэд нег чидлтэ залу, эс гиж гужрмг куукд кун Ьурвн нэрн дееснэ узурэсиь кендлц моднас бэрчкэд татн эрэд йовна. Казак бэржэсн Ьурвн кун эргдж йовх арЬмж 77
дахад йовна. Тиигэд Ьазак Ьурвн кун ууднд ирхлэ арЬмж. чилнэ, гер дотр нк гидг эрчмтэ арЬмж, болна. Тиим белн болен арЬмжар ишкэ гер салькнд бичэ унт- ха гиЬэд, Ьазань салькн талк хажуд толЬадан темр арвнг- та Ьас декад чигтх татна. Тиим арЬмжар зел татна, тиим арЬмжар темэнд ада ачад тецнэр кеЬэд сеерднэ (хомлна). Тегэд чигн темэнд ботх авхулхларн: ...Уньн, термэр хомлулад уга Бобн-бобн божула, Утцн, мара л ж киискэд уга Бобн-бобн божула, — гиж дуулна. Тиим арЬмжар мер, темэ архлна. Тиим адЬм- жар ада, тергнд ачсн евс, хуле дарулж боона. Мер. темэ, укр к ул но. Терунэс талдан эрчмтэ килЬсн арЬмж гиж томна. Тиим арЬмжиг темэнэ ноосн мернэ килЬсн хойриг ниилулэд ик гидг эрчмтэЬэр томна. Теруг хальмгуд «цалмин арЬ- мж» гиж келдхэнэ. Тегэд чигн: — Арх л а ни мер-нд АрЬмж. Ьасн ту то л, Арм ба1? наенд Аав, ээж тушэл... — гиж хальмг улс дуундаи орулж дуулж йовсмн. Аду хэрулдг адуч эмнг мернд цалм хайдг. Цалмч кум кезэ чигн тиим эрчмтэ килЬсн арЬмж Ьанзлчкад йовдг бээ- смн. Цалмин узур оньдин теемдэтэ йовна. Теемдэтэ цал- мин узур кунд, модьрун болна. Учр тиим болсар теемдэн орчд box тэвнэ. box гиен юмгб? — гиж эмтн сурх. box гиен модн теелг. УрЬа шар модыг тээрч авад Ьулм- тын халун хогт дурэд авхла, модна дурень хуурад Ьарч одна. Модн ширтэ юмн кевтэ дошисн гилгр болна. Теруг хойр узурэснь дарад ’ матилЬхлэ негл тоЬш болж одна. Хойр узуринь цулЬ арсар ЬоЬдад, бооЬад арЬмжин узурт хадчкна. Теруг Ьохта цалмин арЬмж гиж келнэ.
Негдвэрт, тиим арЬмж эвкэд цалм хайхд торя • уга шивддг шурутэ. Хойрдврт, цалм эмнг мерно кузунд орсн цагт татхла, шар модн теелг box килЬсн арЬмж деегур торл уга шулун дешнэ. Тиим Ьохта килЬсн цалмин арЬмжта цалмч кун кээрэд орксн цагтан: — Нуд чичм харцЬуд, 11\ки, пуки болен боергг, Арвн алд арЬмжлр Алдл уга ха яд авдг. Аавин нэрхн Хэрз, — гиж келдг бээсмн, эс гиж: Кер мерин тохата, КилЬсн арЬмжнь ЬавзЬлата... — гиж хальмг олн-эмтн дуулж новей болдг. Хеенэ, темэнэ ноосар, мерно дел, суулин килЬсэр арЬ- мж, дсес томж эдллЬн хальмг улсин бас нег Ьарин эрдм. 79
Темэнэ ноосар томен ут арЬмж. се амрад кевтсн xoin хе тегалулэд хайчкхла, чон тер арЬмж алхж хеенур дэзр- Д'ГО бээж гиж дамшлт авад бээсн хальмг евгд келнэ. Хеенэ ноосна зуцЬг — чимин хорна дарил, мернэ келен моЬан хорна дарцх гиж хальмг улс келнэ. Тер мет темэнэ келстэ нооснд чоиын жилв жигшэдг евэрц унр бээх бээдл- тэ. 8D
ХАЛЬМГ УЛСИН АМАР КЕЛГДДГ ЭРДМЭС ХАЛЬМГ ХУРМ Кезун уртэ хальмг ерк бул «манахн нег му ковутэвидн» гиж эрдм-бардм кож, байр-бахмж. кедг бээж. Болв кевун \рнь есэд, болвсрад, «Баран БанзБд кургэд, келэн дерэд кургэд» арвн дола, нээм курэд ирхлэнь, «Ода эн кевуБэн ку кехмн кевтэ», — гиж эк энк хойрнь нуувчар тер кеж уумдг бээж. Нег улу кевун урнь кензэсн авн идр нас куртлэн олн заагт дун-шун уга, аюч болхлань, эс болх улсин улмэ да- хад, аля,-елдц болад одвза, «Мана кун дун уга куп. Кевун кун за дБ а эс болен хеен — дуутань сэн. Куукн кун буту эс болен хеен — дун угань сэн», — гиж келдг бээсмн. «Ку кехмн» гиен \т гер авч егхмн гиж этудэр келен уг болж hарчана. Ain суулднь эк энк хойр кезундэн хадмуд хээх болна. Мана кевун яйж мел «беерэсн чигн уга, нуйлурасн чигн :та» бээхмб? — гиж келнэ. «Беерэсн чигн уга, нуБлурасн чигн уга» гиен гер авх насн болж одв гиен уг болж Ьарча- на. Хальмг улс кевун урндэн арвн тав куртлнь хеенэ беер егнэ. Арвн тавтаИас авн хер курэд, гертэ малта болад одх- лань нуБлур егнэ. Тер хойр ин хоорндк настаднь — арвн тавнас давхлань беер егхш, хер куртлэн белвен йовад орк- хлань нуБлур егхш. Тиим учрар беер идхэсн давен, нуБлур идх насн боль гнБэд кевундэн хадмуд хээдг болемн. 81
ШИНЖЛ9Ч илгэльн Кевундэи хадмуд хээхэр бээх кун, талдан ээмгт бээх нег куунд бод гиен, цевр-цер, уултэ, угтэ гижгтэ куукн бээ- хинь зеевр зэцгэр сонсна. Эмтнэ келэр болхла теднэ ке- вунд зэкдцх, тааегдх болж медгднэ. Ода тер куукиг шин- жлх кергтэ болна. Шинжлэч кун йирин отг, ээмг болЬнд бээдг бээж. Кевундэи хадмуд хээжэх кун шинжлэч Бадмиг дуу.дж авад цэ чанж егэд, идо кеж егэд келнэ. — Тер зун hapa хэр ээмгт, Талтан хотнд ЖолаЬа Манж гидг куунд нег гижгтэ куукн бээдгж. Чи тер куук одад шинжлэд пр. Мана кевуг меднэч, намаг тохминь ямаран, ода яЬж бээхнм меднэч. Келх уг хээж кузуЬэн маажхн угач. Сэн мери кергтэ болхла мана кер Ьалзниг унад нов. Куукиг ораЬаснь авн тавгин шар хальсн куртлнь шинжлж эс чадхмн бишч. Не, менд йовад, менд алтн жолаЬан зев эргулж ир! — гиЬэд илгэнэ. Бадм кееЬэ хувцан емсэд, долан теелг ногтта кер Ьал- зниг унж авад, зольвн кун болад, кер Ьалзна хатрлар хо- тан зев эргэд, делен хатрад йовад одв. Асхн гу тэвх кемд ЖолаЬа Манжин хотыг зев эргэд, хотна барун емн бээсн ишкэ герин емн мерой сэочкэд: «Герт ноха бээну?» — гиж су рад, орад менд сурад су у в. Герин эзн гергн хальмгин авъясар ирсн куунэ Ьанзинь сурж авад тэмк нерж егнэ. Шинжлэч Бадм орж ирод сууснас авн Манжин гер дот- рк елг-эд, гижгтэ куукнэ ясата ор-дер нуднэннь булцгар эс медеэр хэлэЬэд, шинжлэд сууна. Хэр кун генткэр орж ирсиг медэд гижгтэ куукн буру хандад, чирэЬэн узулхш (кезэнэ гижгтэ куукн тиигэд чи- рэЬэн бултулдг авъяста бээсмн). Шинжлэч залу куукнэ чирэ-зусинь узхор, хувц-хенрдн яЬж емссинь, яЬж эрт босж экдэн некд болдгинь. Эрт бос- дг угаЬинь, босхларн усэн савилЬэд, бийэн маажад, суня- Ьад бостг болхла шинжлэд керг уга, эс гиж эклэрн урлдж 82
босад: бийэн ясад, усэн самлад, бийэн эргулэд хэлэЬэд, оран ясчкад, суулЬ авад укр саажах экдэн нокд болхар Ьархла, йоста гидг герин эзи болж чадх седвртэ куукн гиж хэрж. келхэр Бадм барун иргд унтси кун бол ад толЬаЬан буркчкэд кенжлин захар шаЬаЬад кевтнэ. Эк куукн хойр укрэн сааж. хаша, хаац, зелэн ахулж йогх бээдлтэ, суулЬин гинжин э, суулЬд шуугулад саажах уснэ э медг-улг соцсгдна. Герин эзн залу э уга босад морнэннь архла авхар йо-вж одна. Шинжлэч Бадм укс босад гижгтэ куукнэ орна ард хадсн кевс деер термин толЬаЬас елгэтэ бээх куукнэ хур- ечд ямана ишкин хатсн нет xophc дурчкэд эс медсн болад босад, ор-дерэн хурачкад морэн хэлэхэр Парад йовж одна. Герин эзн гергн орун цээЬэн чанад, орун ивлцэр услад, уснднь буслЬад, тос тэвэд зев эргулж самрад Паза йозх хойр залуд цээЬэн уутн! — гиж зэцглнэ. Герин эзн залу шинжлэч Бадм хойр хотн дунд бээси хуучн пар тергнэ яр- ндг деер тег темцэд Ьарч йовх малмуд хэлэЬэд тэмкэн та- тад сууцхана: Шинжлэч Бадм куук шинжлхэр ирсэн медулш у г ан ке- ргт эзн залуд хээж йовх мернэннь тускар ямаран зустэ, кеду наста, кен гидг куунэ меринь, мор геесн залу кенэ, кен гидг кууЬинь, уцг-тохминь, мал-геринь, терл-садынь ке- лнэ. Эн ирсн ээмгт хур-чиг ямараЬинь, урЬц, малый тол ямаран болх бээдлтэЬинь сурад ЖолаЬа Манжла нег-не- гэн медлцэд таньл болад, куундэЬэн утдхад гсрт орад цэ ууж авад, Ьанздан йал кеЬэд: — Нэ, залу ах, би тер хар салан экнд бээх хотнд одад хээж йовх зольвнаннь тускар сурад, зар тэвэд гогэлнэв. Керг куцв чигн, эс куцв чигн, асхлад танайар орад Ьарнав. Менд бээтн! — гиЬэд мерндэн мордв. — Не, тиигий, тер хотнтн зевэр уужм юмн, асхлад ку- рэд иртн, буруц ирэд хона-д Ьартн, — гиж келэд ЖолаЬа Манж Ьанзан хучлад, умсинь унЬаЬад, му бит Ь.олылг кун болх бээдлтэ, таньлдв гиж гем уга гиж дотран тоолад ха- ша-хаацан а хул ад улдв. 83
Шинжлэч Бадм хар салан экнд боох хотнд одхар йов- Х1П. Тер хотнас давад, едр ецгрулхэр йовна. Хар салан хо- ту нд боосн худгин еер ирод мерноннь эмэл авад, мерой услад, тушад идулчкэд нег бичкн судлын кецд тохман дед- год, эмолорн дер кеЬэд, томкэн татад гедргон ксвтв. «Эн асхн ЖолаЬа Манжинд одж хонж болш уга. Одр болЬн ирод, «усон егсн донам» кевто о уга эргэд боох лэ, намаг ажглад хар авад, куук шинжлхэр ирсим медод авч- кх. Куукнэ чнро, зусинь узл уга, нудноннь хэлэц, авц-бор- цинь узж шинжлл уга йовж чадш угав. МанЬдур, некэдур намаг эргэд иртл, хурвч дотр хайсн хорЬсн хурвч дотрап бээЬэ бээхлэ, куукн хурвчан кендэсмн уга гидг тер, уул уйдг, хатхмр хатхдг эрдмто куукн болхла эрк биш хурвчан кон доен болх. Хурвч дотр хорЬсн уга болх», — гиЬэд Бадм тсолвр тоолад кевто кевтж дут гиЬэд унтад одна... Серэд мерой бэрж авад услад, тохад, мордад Ьартл асхн гу тэвх кем болад нарн шухиж йовна. Ода йовен аюдан бу- рун эн алднд нег герт одад ундан харулэд, хот ууж авад, хонад мацЬдур асхлад ЖолаЬа Манжинд однав. Намаг мерой хээЬод йовад йовж гиж санх, хар авхн уга — гиЬэд шинжлэч Бадм йова-йовж кеер хошар боэх бээдлто Ьур- вн, дервн герин зун емн боосн герин еер хо бурулин алднд ирэд бууна. Худнр болхар элглх санатаЬар ирсн ЖолаЬа Манжин- хн му улс болх бээдл уга, Ьольшг, тоомсг улс болх боэдл- тэ. — Эн хотн тедно эомго улс намаг эс хонулхий? — гиж санад хальмгин йосар: — Герт ноха бээну? — гив. «Уга!» гиен дун соцсгдна. Бадм орад менд сурад барун бийд хальмгин йосар цев- коЬэд суув. Гер дотр герин эзн мергр хар куукд кун зун бийд юм ахулжана, Ьалын кевэд тав, зурЬа курен наста, хамртан нуста бичкн хар кевун ум сэр наадад, шарлжар Ьал хучлад сууиа. — Кукн, би холас йовен зольвн кумб. Зольвм олдл уга едр се хойр йовад, мерм кешэд, бийм муурад йовж йовад 84
тана хот узэд, хальмг улст йилЬл бээхш хон ад Ьарслч ги- Ьэд танаЬар орж'ирсм эн, — гиЬэд Ьанздан тэмк кеЬэд, эркэЬэрн дарад сурулан зуув. Ьулмтын зальнь баЬрад, цогнь икдэд ирж. ТулЬ деер нерэтэ цоома хээснд «хор-хор» гиЬэд юмн буслад бээнэ. Хээснэ зег буркэсн хойрин хоорндаЬар ур «пурд, пурд» гиЬэд хурлЬад бээнэ. Буслад болжах махна \нр хамрар орад одв. Бадм шулсэн «гулд» гиж зальгад, омннь тэрлк- тэ эрэн цоохр махн узгдсн болад одв. Герин эзн гергн хэру егл уга, хард-хурд гилгэд зун бий- эгн эргж ирэд, Ьулмт хучлад суусн кевуЬэн еекн суулэрнь ташад, ерэсн хааЬаснь чирэд, хооран угзрад тулкч.кэд хээ- сн талан ирэд: «Хор-хор гиЬэд бээдм энчн, хонгин толЬа зальгн гижэвзэ!» — гиЬэд Ьулмтын ковэд кевтсн чимкур авад, Ьалан шилэчкэд, суулЬан хэргулэд Ьарад йовад одв. Бадм герин эзн гергн хуукрджэхинь медэд тагчг суужа- Ьад, герин эзн гергн суулЬта усэн бэрсн орад ирхлэ, о уга босад: «Э-э! Энтн эргэд-дуЬрад буслад бээнэ, эзнэннь толЬа зальгн гижэх кевтэ! — гиЬэд. — Менд бээтн!» — гичкэд Ьарад морэн унж авад йовж одв... Кун, кун ээмг, отг эдл биш. Манахнд болхла «даарснд хуле тул, олсснд овцу чан» гиж келнэ. Эн герин эзн гергн тиим улгур ссцсад уга, буту, седвэр уга моцхг кун болжа- на гиж тоолад талдан хотнд сеонь ерэлин алднд ирж хо- нв. Шинжлэч Бадмин ту рун ирж хонсн ЖолаЬа Манжинхн Бадмиг дэкж ирж хонх гих санан уга. Нам ямаран кергэп ирсинь чигн меджэхш. Йовдцн зольвн хальмг кун кенэ ге- рт болв чигн ирэд хонад, тунэд йовж оддг зацта. Манжин куукн хонц Бадм хурвч дотрнь xophe хайсиг чигн меджэхш. Йирин айстан унж одсн болх, эс гиж бичкн куукд нааджаЬад хайсн гиж санад хурвчан кемрэд xoph- синь унЬачкад, куукн уулэн уяд, зеегэн хатхад бээж. Тэруц талдан куунэ, хотнд хонуд йовад орксн Бадм Ьал удин алднд ЖолаЬа Манжин хотыг зов эргэд Манжин емн ирэд, морэн соочкэд орад ирв. Герин эзн уга. Эзн гер- 85
гн зун бийд чигэКэн шуугулад булжэнэ. Куукнэ орн деер хойр зусн индс^ эвкэтэ кевтнэ. Хурвч ормдан елгэтэ бээКэ. Бадм менд сурад, эзн хамаран одсинь сурад, гер дотркиг нудэрн негжэд сууна. Герин эзн гергн Каран арчад Калын кевэд ирэд Канзинь сурв. Бадм куукнэ орн тал дегд шил- тэд хэлэжэендэн оньКсн уга. — Йовен кергтн куцву! — гиж герин эзн гергн шамдж сурв. — Зуувр зэцг Карна, хама йовхнь медгдхш. Ода чигн хээвртэ болх бээдлтэ, — гиж Бадм хору егч саналдв. — Мер мердж эс орулен болхла, тертн «зуувр зэцгэр» елдхд берк болжахугов гиж келчкэд герин эзн гергн, — дервн келт биш, хойр келтиг хээж йовх зольвп кевтэлч!— гиж дотран сайад hapx бээдл Карв. — Танад эн шидр худг бээну? Мерм ус ууКад уга,—гиж Бадм худг тал йовх куук узхэр седжэнэ. — Эн ардк салад ик хол биш шатта худг бээнэ,—гиж дел-Куль келчкэд, эзн гергн э уга Карч одв. Бадм укс босад куукнэ хурвч кемрэд оркв, ишкин хор- йсн уга. Зун бийэснь нег суулК авад, тохадан елгж авад, мерэн кетлэд худг темцв. Хойр суулИта уса и дуург^д худгин еер ноКан деер зерг- лулэд тэвчкэд, дуурц уста далКа суулКин еер евдглж суу- Кад, усна тольд чирэКэн хэлэКэд, усэн ясад, зеегтэ хар нуд- тэ, элэн сул кумегтэ хо цаКан куукн ярлзж бээнэ. — Куукн менд! Нам сэн кун санаКар гиКэд харКснчн сэн болв, мерэн уелхар йовлав. Чи ЖолаКа Манжин куукн эс минч? Би одахн танад ирэд хонад Карлав. Нернчи ке- мб? — гиж сурн, оцКнд ус кен бээж Бадм куукн тал хэ- лэКэд маасхлзад инэв. АвК, наадк мернэннь амКа автн, амКа Катнас урла- рн шимэд ус ууж чаджахш. — гиж келн, куукн буру хан- дад хойр суулКта усам ээмдж авад ардан хэлэл уга сайг- лад йовад одв. — Норм мини «некая идэн», — гиен хэру эрэ соцсгдв. «Айстан адКад ам алдад оркув; урж едр танад ирж 86
хонлав, гиж, келхмн биш бээжв. Намаг ажглад хар авчах бээдлтэ. Ода нанд чирэЬэн* узулш уга. Куукн тал хэлэнэв гиЬэд кер Ьалзнаннь амЬа авл уга услжасиг куукн оньЬад оркв. Нудно эргцор куунэ уха мсддг бээдлтэ. Хур- вчан хорЬснас сулдхж, уул у ина гидг тер.Орун ерлэ босад бийэн ясад, ор-дерэн ахулад, экдэн некд болад укр саалцв. Ахуч кун болх бээдлтэ. Эндр Манжинд хонад, мацЬдур едртэн бээЬэд оркхла, намаг ажглад, ямаран кергтэ ирсим эрк биш сурх. «Эрон уга элгн, томан уга сади» болхар ир- сэн пул уга унэр келхэр седжэнэв», — гиж сан ад, мерой услад, Манжин тал цоб-цеб ишкэд, урдкасн улм Ьольшг бээдл ЬарЬад, мерэн чедрлэд тэвчкэд орж ирэд невкэЬод суув. Манжин гергнь орж трэд, хойр залуЬин куундэнд чикэн егн боэж сав-сацхан ахулад бээнэ. Хая-хая залу талан нуднэннь булцгар хэлэЬэд: «Илднь келэд, негинь таслад йовултн», — гиен дэкъя егод бээнэ. Эзн залу «гипчдэн» Ьурвн ноги дараЬар кеж егэд: «Ьу- рвн неги эрк Ьолдк нууснг ЬарЬдмн», — гиж санад: — Не, залу, та соцстн. «Медхд уг кел, мергнд герое шах» гидг ул гур та медх зевтэт. Та манад зольв хээж ирэд Ьурв хонжанат. Одртнь йовж одад, асхлад ирж хонад, намаг ажглен болад, эргэд бээнэт. Тана хазлж йовен мернэ мер манаЬар орсн болхла ил- днь кслтн. Та, хара зайгтан, нег уга ирсн кун бишит. Би бас хар авчаиав. Та ирсн кергэн илдкэд келхэр седчкэд, келэн зууЬад келкэрж однат. Геедрсн мерндэн намаг харл- жахла келтн. Би хар герлэ xaphxap бээхшив. Хальмг куунд хар герлэ харЬснас даву ичр, зовлн. бээ- дмн биш, — гиЬэд доки идэнэсн кехэр агдана, кузунэс ат- хад авб. Уга, уга болх, турд гитн! Идж ирг бол дм и биш, цадж. пар болдмн биш. Ул у эдл вр угдм харш болх. Келх, шалЬх тана зев! Удад, тудэд боосн мини буру. Би кергэн эндр танд келхэр ирлэв. Та п?гл ааЬта уенд хэлосн эдл медвт. Би мер хазлж йовх кун бишив, — гиЬэд суужэн со- 87
ляд чеклж сууЬад герин эзн гергн хойр тал селн-сслн хэ- лэЬэд: — Мини хээж йовсн зольвн: «Хамринь хатхад уга торм, ханцн уга девл»1. Эн эрднь танад бээхиг соцсад мана ээм- гэ нег тоомсрта залу — Шокин ЦаЬан гидг куп намаг тана тал илгэлэ. Шокин ЦаЬана тускар соцса бээсн болхт. Терл- терсэрн, ахнр-дуунрэрн енр, бийдэн зев малта, олнла тань- лта, угтэ-кууртэ, сээхн занта кун. Хойр кевутэ, нег кууктэ, эрк-чигэ уудго, аля-елдц кедго бэд гиен кун. «Хол Ьазр еердулгч — мерн эрднь, хойр зурк иньг- шулгч — куукн эрднь» гидг хальм? ул гур бээдгиг та медх зе втэт. Орчлнгин йосар, еэрдин зацгар, эрэн уга элгн, то - май уга садн болад хальмг улс жирЬэ бишнй. ^чр тиим болсар «ус узл уга Кос а и бичэ тээл» гидг, тегод минь ода мини келеэр танад боох «хатхад уга торм, ханцн уга девлин» ецг-дур узл уга, ерч дотр бээх зуркэн нлдкж келж болш уга болад бээвув. Тоомсрта залун даал- Ьвр яахв? Та хойрин ажглгч хэлэц яахв? — гиЬэд тудэд келж яадад бээлов. Та хойр поста гидг «цэкхэснь урд хендг» ухата улс бээжт. Мини керг, ухаг сэн медвт. 0ел- хэр седсн тана зез. «Угин илнь сэн, илгнэ батнь сэн» би ода танд нлднь келув. 1анад бээх «хатхад уга термин»... ецг, дур узув. Ажглад, шинжлэд медуз. Ирсн кергэн куцэвув — гиж санжанав,—гилЬнлэ.—Ю, ичкевт! Би танд келэ билус, укс гиж йовултн, нег уга ирсн кун биш гиж сана билэв. Мана куукн ода чигн бичкн, Ьоргтэ, хотиасп холд Ьарад уга! Та юн гидг юм келжэхмт?—гиж герин эзн гергн ЖирЬл хээк- рэд гилтэ келв. Мел чик, тана зев. «Экин седкл урнд, урнэ седкл кедэд». Эк куунд куукнь мел бичкн болен болад бээдмн. Куукнъ экиннь еер бээхлэрн мел бичкн болен болад эрклэд бээдмн. Бидн теругитн медновидн. Манд бас куукд бээнэ. 1 «Хамринь хатхад уга торм, ханцн уга девл» — гижгтэ куукн. 88
Би наадад нааран ирод, таднас му келулэд, шалЬулад, хойр-Иурвн хонгт хонад, тунэд эмтнд ha болад йовнав. Тер юцгад гихлэ, танад куукн бээсн уршгар. «.Куукн кун герин залмж» гиж келдг бээсмн. Куукн бээсн герт кун эргэд огадпи, тадн ухата улс медх зевтэт. Куукн кун эцкр, экиннь еер есэд, насн ирхлэ хаврин харада мет нисэд йовж одна. Тер бийнь таднд «гериннь залмж» хэр куунд егэд тэвчкх салан уга болх. «Экин седкл урнд, урнэ седкл ке- дэд» гидг улгур эс медх хальмг уга болх. Тер учрар би тана седкл, эк куунэ харм тердг авъяс меджэнэв. ЖирЬл тана зов. Та нам нанас даву шинжлэч бээжт. Тана куукн уул уйдгинь медув, угтэ-кууртэЬинь чигн оньЬув. Чирэ-зусинь узув. Би ода ик байрта хэржэнэв. Уз- сн, соцссан Шокин ЦаЬанд кургж келнэв. ДаруЬас эрэн уга элгн, томан уга садн болх зев сурж прнэвидн. Би таи- ла таньлдсндан икэр байрлжанав. Мана тал яЬад болв чи- гн керг кеЬэд иртн гиж залу талнь хэлэж келэд, Бадм бо- сад гергн залу хойрт цаасар орасн зать бэрулж егэд Ьул- мтынь зев эргэд, мендлэд, мерэн унж авад, хотыг зев эр- гэд, мернэннь гуухэр довтлад йовж одв... Манж мерто куунэ ардас хэлэЬэд тол hah ан зээлжэ- Ьэд: — Икл гидг келнэ билгтэ улс болх бээдлтэ, нанд нам уг келулхш. Уг сээтэ кун улгур бэрлдулж келдг гидг ул- гурмуд ормднь авч ирэд углчкна, — гиж гергн талан эргж келв. — Тер мана куукнлэ хамань харЬад йовсмб? Чи ха- ма бээсмч? — гиж гергэн гемшэв. — Мана куукн худгас ус авхар одсиг узчкэд би йовж мерэн услнав, гиЬэд Ьархларн харЬж. ЯЬсн мектэ кун бээ- смб? Мана куукн оньЬчкад зулад курч ирлэ. Тегэд эн куу- Ьэн эрт йовултн гиж танд келвшив. Мана куукн уул уйд- гинь яЬж медсмб? —,— — Куукнчн иигэд кун болна гидг эн, гертэон Ьарч куу- нэ хотнд одад уга бийинь, талдан ээмгэ хэр улс медэд, хээ- Ьэд олад ирж йовна. «Алтн шорад даргддмн бит», — ги- Ьэд байрл, бахт гиЬэд шог л а д Ь а р ч одв. u 1 89
Шинжлэч Бадм зо деерэс улан тоос йанзйрулад довт- лад аашна. Каза йовсн Шокин Цайан довтлж аашх ку узч- код: «Эй, залус, тер мана кер йалзн мернэ тоосн эс Ми- нин?» — гиж хээкра. Мин, мин гилдж хоти дунд новей хойр кун Шокин Пайан тал ирцхэв. Не, мана кун сан зэцгтэ аашна гидг эн. По-е, мана кер Ьалзн гууйэд орксн цагт йазр чичрен болад одна. За- лус, наарап ортн, зэцгин сээнинь соцсий, — гийэд герур орпхав. Шинжлэч Бадм жолайан зев эргулж бууйад, хоти дунд наадж йовсн кеву дуудж авад:— Кевун, эн мер унад хот эр'эл арйул йовул. Эс гиж тавгтнь цусн бууж одх, — гич- кэд герур орв. Нс, менд ист ж ирву? Зевэр удадад бээвч, юн болв? Зэцгиннь сээнэснь кед, — гиж кезунэ эцк эк хойр дегц шамдж сурцхав. 0ернь бээсн улс элчин сэн зэцг соцсхар кузуйэн суцйж чикэн егцхэв. — Я, йир «ер болхла елвкэд оддт, еекн болхла жилв- кэд оддг», «хол йазр еердхэд оркдг, хойр зурк холвад ор- кдг» Харин кевун ьадмиг йовулен хеен хоосн ирш угаг медэ бээхуговт! «Хамр уга торм, ханцн уга девл» хама бээхинь хээйэд олув. Эк-эцклэнь харйад куундув, эврэн куукиг узув... Шокин Цайан чамд эс бээхш, ас гисинь егэд, емснэв гисинь емскэд, тосар илэд, торйар орайад болв чи- гн тер куукиг авх кергтэ. Хурвчднь тэвен хорйен хойр хонгт бээсн уга. Уул уйдг урн эрдмтэ куукн бээж. 0рун ерлэ урлдж боев, усэн сам- лад, йурвар гурэд, йол пурйндан шавшулад, ор-дерэн ясад, жавдалйад, эклэрн урлдад укр саалцв. Цен угтэ, цецн хэ- лэцтэ йолыпг куукн. Эк эцк хойрнь хотндан тоомерта, хол тоолврта, айстан бурад-шалшад бээдго, цэкхэс урд хонад бээдг улс болх бээдлтэ, — гив. 90
Не, укс гиж цэ чан. Бадм байрта зэцг авч ирв. За- лус еерэн суужатн, селвлцхмн! — гиж Шокин ЦаЬан герг- ндэн кслэд орж ирсн хойр залуг цэ уутха, гиЬэд суулЬчкад, барун бийд термин толЬад елгэтэ бээсн хеенэ кел мах авад, харйа хавчад кесн хээснэ буркэсн деер тэвэд утлв. Шокин ЦаЬан махан утлн бээж: — «Тосар илэд, торЬар ораЬад» болв чигн авхмн гинчи? Мел чик уг, УУ’-Ьн кевунэсн би юм хармнш угав..«Уга биш байн, угатя биш бээнэ* гидг эс билу, — гиЬэд маасхлзад бээнэ. — Мана шинжлэч Бадм йовад куукиг оран шар халь- снаснь авн, тавгин бор хальсн куртлнь шинжлэд «хамр уга торм, ханцн уга девл» йосндан таасгдад ирсн бээнэ. Ма- на кун хэлэж алдхмн биш. Ода тер куукид хажу-хэврЬэс оцдан улс орхас урд укс гиж йовж зэцг орулхмн гиж сан- жанав. Тадн терлмуд, юн гиж санжанат? Мана шинжлэч одсн мер билрэд уга деер укс гихмн, — гиЬэд Шокин Ца- Ьан хотна ур-ецгсин селвг кулэв. — Чик, чик келжэнэт. Мана Бадм айстан уг келш уга- лм, — гиж ЦаЬаниг соцсжасн улс нег дууЬар ЦаЬана аю дахж келцхэв. Не, тиим болхла укс гиж нег бортх илгэж зэцг орул- хмн. «Сундли бэрн — гертнь, сурЬн бэрн — еенднь» гиЬэд урднь одад, таньл-узл болад ирсн Бадмиг йовулхмн, гиж санжанав. Куукнд зэцг орулсн цагт кесг сурвр, серуд уг Ьардмн. Мана Бадм серуд уг Ьарсн цагт, хэру егх уг хээж еврэн уудлхмн уга, — гиЬэд Бадмиг йовулх болж зевчлц- хэв. НЕГ БОРТХ ИЛГЭЛЬН Куундэнэ хеен Ьурв хонад уулн ецгтэ бор мер унад йовхла: — Залу куунэ уул куцдмн, — гиЬэд шинжлэч Бадмд уулн ецгтэ бор мер унулад, кеерулэд йовулв. Бадм уулн ецгтэ бор мернд цаЬан мецгн худрЬч омруч зууЬэд, нег бортх эрк, нег даальц тоЬш, балта, кампадь ЬанзЬлж авад Ьарад йовб. 91
Бадм Ж,олаЬа Манжин хотн хама бээхинь медиа. Хойр тегон хаалЬар детлж йовад, хотна барун емн бээсн ик ца- Ьан герин емн борт.» сеечкэд хойр даальцган бэрэд Ман- жин тал орад прв. Манж гергтэЬэн, кевутэЬэн, кууктэ-Ьэн удин цээЬэн ууж сууцхаж. ХоцЬа куукн цэ самржаж. Бадм менд сурад, хойр даальцган тулки н шиирин еер зерглулэд тэвх хоорнд ХоцЬа куукн укс босад- буру хандад, Ьарад йовад одв. Бадм барун нуднэннь булцгар хэлэтл куукн эрк алхад Ьарв. Бадмин нуднд ХонЬан хувцна ташз, шигшг, бабуркта биизин ут хорма торс узгдв... Гиич эс кулэжэсн залу гергн хойр даальн бэрэд генткэр орж ирсн хэр залуЬас чочад, агчмд яахан медл уга менд сурснд хору ©год, Манж Бадмиг таняд суутн гиж сурв. Ге- рин эзн ЖирЬл укс боен: — Одак куукн яЬла? — гиЬэд aahc тэвж егэд, цээЬэн самрад кеж егв. Бадмд тэвж еген агч модар кесн татур ааЬд ЖирЬл зев эргулэд цэ кеж егв. — Уужасн цээлэ харЬад орж ирхлэ, залу куунэ санж йовен уул бутнэ гиж келдг эс билу? Нам энтн сэн йорта юмн болв,—гиж келн ааЬта цээЬэн хойр Ьардад уув. Залу гергн хойр дораЬар нег-негн талан хэлэлдэд тагчгрсн агч- мд Бадм ааЬта цээЬэн хойр Ьурв зальгн: — Тапахн гер-булэрн, мал, герэрн хууч худл уга, ширг дажг уга цуЬар менд бэнт? — гиж сурв. — Бээгэ. танахн чигн тер мет цуг менд бээдг бэлхуго- вт? — гиж Манж амндк цээЬэн укс зальгн хэру егв. «Нам куунд цэ уулЬш уга бол вл,-яЬсн эвтэ келтэ кун болхви», —гиж ЖирЬл дотран санв. «Ода эн мана куукнд уг орулж ирсн болжана. Эртинэ зольв хээж ирсн кун болад, эргэд бээснэ ашнь эн», — гиж санад Манж эс медсн болад, цээЬэн ууЬад сууна. ЖирЬл, еертн Ьулмтын еер бээен даальцд балта, шикр бээнэ. Эн бичкдудт ЬарЬад егхнтн! — гиж Бадм цэ кеж егчэсн герин эзн гергнд келв. — Манахна бичкдуд эмтэхн шикр, балтад ижлдэд уга. Энугэн авад хэртн! — гиЬэд ЖирЬл aah, шацЬан хураЬад боев. 92
«Пе-е, цаг биш цагла келэд оркув билтэл», — гиж са- над Бадм хавтхан уудлад, кек кевэтэ бичкн цаЬан альчур ЬарЬж авад, ам-хамран арчад, ааЬта цээЬэн хойр Ьардж бэрэд: Цэ шицгн болв чигн — идэни дееж, цаасн нимгн бо- лв чигн — номин келгн, — гиж мана евкнр келж йовсн болдг. Идэн, чигэнтн элвг, делвг болж, хотп турута мал- мудтн хошад тел егтхэ! Зуд уга Ьолд Дан угз да вад, Эргпн хард, евснэ ,«экднь Дервн зусн малтн Увлин аюлас менд hapx болтха? — гиж йерэЬэд. ааЬта цээЬэн уучкад, эзн гергн хуукрджэхинь медэд, ааЬан арчад Ьазрт тэвчкэд — не: Аршан болтха Аньр уга шингтхэ, Ардаснь икар олдтха, Лайта цэ бэрулж, эгсн элнь, Алтн болен урлтэйэи амулн. Эдлх болтха! — гнв. — Ьээд од, тиим сээхн йерэл тальва бээтл: «Манахна бичкд эмтэхн шикр, балтад ижлдэд уга», — гиЬэд монча- дад бээдм эн! — гиж Манж гергн талан хэлэЬэд дотран уурлв. ЖирЬл сав-сацхан хураЬад «мини гем», — гиен бээдл Ьарад тагчг суув. Бадм, эзн залу зевэр ичэд, гергн талан цухлдад орк- синь медэд, укс босад Ьалын кевэд бээсн хойр даальцгич негинь авад, гулдрулинь сулдхад, нег бортх эрк ЬарЬж авад герин зун бийд дуужлэтэ бээсн таг (тэвц) деер бээ- си эркин цегц авад хойр, Ьурвн дусал эрк кеЬэд: — Орчлцгин йосн, еердин зац, залу ах цацл цацтн гиж суржанав, —*гиЬэд Ьартнь бэрулж егэд, ормдан одад Ьэо- рад зогсв. • • • ’ Айстан Ьартан авад орксн герин эзн Манж цегц хэру 93
вгч болш уга болв. Бадмин чирэ тал хэлэчкэд: — Ьалын окн тецгрт нерэджэнэв, цег хээрхн! — гиЬэд Ьулмтд шатж бээсн Ьал деер цацв. Ьулмт шиигэд, цецкр заль падрад одв. Бадм Манжин цегц укс гиж авад дэкн нег цоекн дусал эрк кеЬэд Манжд бэрулэд егв. Манж хойр Ьардж авад еедэн харачин цаЬрг тал хэлэ- жоЬэд: — Деедин олн бурхд, делкэн цаЬан аав ершэтха гиЬэд — Цег хээрхн! — гиЬэд деегшэн цацв, цеекн дусал утан шицгрэд бээсн хар-хар уньдин заагар орад хуучрад бээсн ишкэ туурЬин захд шицгрв. Бадм Ьурвдад нег цеекн дусал кеЬэд бэрулж егв. Манж Ьурвдгчинь хамаран цаидг бнлэ гиж санжаЬад, уудн хоор- нд одад ишкэ ууд секжэЬэд:— Ьазрин ноЬан, девэн нигтэр урЬтха, цег хээрхн! — гиЬэд евснэ бур деегур цацв. — Анта юмн болад одв. Ода деерэн турун цегц авад амсв чигн болад бээснь тер. Тер цагт мини ирсн керг ку- цв, — гиж товчлж чаджанав гиж агчмд дотран сани орм- дан чеклж сууЬад, бортхта эркэсн цегц дуургж кеЬэд Мап- жд бэрулэд егв. Манж цегциг хойр Ьардж бэрэд гергн талан «гиде» хэ- лэв. ЖирЪл емнэснь му нудэр хэлэЬэд буру хандв. А, чи мини зевт баггхар бээхшчи? Багтл уга чигн од! Куукн мини, би эцкньв. Намаг зев гихлэ чи хамаран однач! — гиж дотран цунцхад цегцтэ эркэн дун уга шав- хад уучкад, агсрад цегцэн хэру егв. Бадм укс гиж Манжин цегц авад дуургж кеЬэд герин эзн гергн ЖирЬлд сегдэд бэрулж егв. ЖирЬлин нуднь усв- кад одж, минь эн саамдан чирмэд оркхла «мелд» гиЬэд нульмсн Ьарад ирхдэн маЬд уга. — бдрэр, Ьал удлэ юн гидг эрк уулдан болжахмб? Би эрк уудн угав! Куунэ эрк биш, эврэннь верен эркэгн ууж узэд угав. Эркэр байн улсвидн гиЬэд эл хээх болЬндан эр- кэн ЬанзЬлад йовдвт? Ики эртинэс нааран усэн улдэен ал- мс кевтэ эргэд бээнэт. Хара йовдлта кун биш, — гиж хар- ла бээлэв. Йовдсн хэр залула холвлдад бича бээтн, — гиж би танд келэ билус. Цаг биш цагла куунэ авч ирсн эрк 94
цацЬад укжэх кун кевто зальгад оркнат, — гиЬэд ЖирЬл залу талам кулвнк хэлов. Манж зевэр мацсиЬод тагчг суужаЬад, гергн тал ан со- лиж хэлэЬэд: — Не, Бадм, идэн эзэн таньдмн биш. Эврэн сууЬад ееркэсн кеЬэд эдлчктн. Таниг иигэд едрин дуусн зогсад бээв чигн, ер евдх жеелн зурктэ улс бит эднтн. Би танд зев егчэнэв. Вийон эс тоосн кун, ку тоож чаддмн бит, — гиЬэд хажудан кевтсн хар сармта цаЬан мецгн цо- карта Ьанзан авад, шигшлурэрнь хучлад умсинь унЬав. Бадм укс босад, кун ахта, девл захта, мерм мини тоха- та. Ах кун келхлэ арЬ уга, гиЬэд цегцто аркан хойр Ьардж бэрэд: — Не, мини авч ирсн идэвэ цаил цацад, деежинь герин эзн залу Манж эдлч'кв. Терунэ хеен олн тавн уг ке- лэд керг уга. Мини ирсн керг-уул куцв гиж санжанав. Иру- лсн тали болв чигн, ирсн бидн чигн идэн-чигэЬэрн элвг- делвг болж. Эрон уга элгн, томан уга садн. Татв, татв тасрш уга, уЬав, уЬав — Ьарш уга. Утлв, утлв — чилш уга. утьлта сээхн садн болый! — гиЬэд Бадм чеклэд сун, цэгц- 1Э эр кэн ууЬад оркв. — Бидн тадниг иртн гиж дуудсн угавидн. Гертэсн -Ьарч орчлц узэд уга генн-нуста куукнэ тускар куундэд юн бол- жахмб? Би хев тустан куукнэ тускар уг келхэр седжэх- шив, — гиЬэд ЖирЬл буру хандад нудэн арчв. Бадм дор ормдан босад цегцэн хойр Ьардж бэрэд, Жир- Ьл тал хэлэЬэд:—Ах бергн, тана зев. «Экин седкл урнд, ур- нэ седкл кедэд» гиЬэд эк куунд куукнь мел баЬ, генн болж узгддмн. Болв тер улгурэс «урнэ седкл кедэд» гидг уг онь- Ьх кергто. Шовуна ендгнэ бийнь цагнь ирхлэ Ьуужад, Ьуужмуласн дегдэмл болад, дегдрэ йовж живр урЬад ха- ма-яма уга нисэд йовж одналм. Куунэ урн чигн боожад, мечмуднь чацЬрад, булчцгнь латурад, цуснь делврэд ирхлэ, ухан орад тецгрЬазр хойри-н НавшлЬ*хэлэЬэд кедэ темцэд йовх дурнь курэд, кугдлэд *бээдг йоста юмн. Тер учрар чигн «ууля, ууля йовж кун болдг» йоста гиЬэд мана евкнрин келчксн укл уга уг урн- урнд зеер болад дахад йовна. 95
Тадн чигн орчлцгин йоснд багтад, ур-садан ескэд «Ьа- ринь ЬанзЬд кургэд, келинь дерэд кургэд» ку кеЬэд олна хормад багтаЬад генж йовх ул ст. ©кэр урнэнтн кишгнь — евртнь гиЬэд, еру дахж Ьарсн нарна толян эцкр куукнэнтн ерч деернь одад мандлж йов- дг чигн биз. Хевнь бээЬэд бидн хээЬэд олсн болвзавидн энуг бас ухалтн, — гиж келэд Бадм дэкн нет цегц Манжд бэрулэд егв. Бадмин келен угд диинрэд ирсн Манж негцэн Ьартан бэрн бээж: — Не, Бадм уг хээж еврэн уудлдго, хэруд уг егхдэн хуухан мааждго, келнэ билгтэ улс болх бээдлтэт. Хол Ьазрас хээЬэд ирсн «хамр уга торм, ханцн уга девл» олдв гиж сантн! — гиЬэд цегциннь шавхр Ьалд цацв. Бал шиигэд цецкр заль падрад одв. — Зуурмар авен эрк бээж, — гиж маасхлзв. — Ханжанав! Цэкхэс урд хондг1 улсинь медэд «усэн еген алмс» кевтэ эргэд бээсн болжахугов, — гиЬэд Бадм Манжин цегц босад сегдэд авб. >КирЬл ба рта цоохр белэ- рн ам-хамран арчад, залу талан жоэлэр инэмеж хэлэЬэд, зун талагшан эргэд цэ утлад чанв. Бадм Манж хойр Ьаза- ран Ьарад ю-бис куундэд тэмк татцхав. — Бадм, эндр чини мерн гуужэнэ. «Мерн ки» киисгч- кэд Ьарсн бээдлтэч. Би нам чини эмтэхн уг соцса бээж, Шокин ЦаЬаниг таньдгтан чини авч ирсн идэнэс нацл ца- цад гергнэсн уурлулад авбув. Чи сонсвч. Мини «аЬ» яЬж аздлсинь. Мини зев гиснэс хальтрдг арЬнь уга болад ду таерв. Би гергэн нуднэннь хэлэцэр меддв. Мини хэлэц тер бас меднэ. «ТолЬа келтрв — махла дотран, тоха кемтрв— ханцн дотран», — гидг улгурэр бээнэвидн. Тегэд чигн би, та хойриг: «Цэкхэс урд хондг улс бээ- жт», — гиж келвшив. Тана герин кун тоолврта кун болх 1 Куунэ уханд бээх, келхэр бээх угиг келхэснь урд медэд кетчкд^ кууг «цэкхэснь урд хондг кун» гиж келдг бээсмн. Кезэнэ хальмг кун цэкур, кет, ул hyps мошнг тунгрцгт дурэд бий- лэрн авад йовдг бээсмн. Цэк\рэн кетэр цэкхлэ, очн еерэд улд Нал орад хонад тэмк татдг бээсмн. П6
бээдлтэ. Намаг хурц угэр шахад алн гив. Эн кууитн на- маг хавраЬа «зольв» хээж ирсн кун болад ирснэс нааран шинжлэд, ажглад бээсн бээж. «Хамр уга торм, ханцн уга девл» хээж йовлав гиж этудэр келен уг меддг куукд кун ховр болдмн. Тиим юм меддг, саг телэдэн нанд куукэн узулл уга бээвш. Би зуг мек ЬарЬад мерэн уелнав гиЬэд танаЬас суулЬ авад худг тал одад тана куук узлэв. — Чи, узлчи?!.. — Узлэв, тертн нанд угэн бэрулл уга одла. Эн хамгиг би Шокин ЦаЬанд кургэд келлэв. Нам гиЬит! Не, тиигхлэ болжана. Куукнд эрк авч ирсн кууг яЬж зовадгинь би меднэв. Авч ирсн эркиг татж цанл уга бээхлэ, танд бйдн куукэн егш угавидн гиен тем- дг. Арв чигн хонг. Авч ирсн кун мана хотна куунлэ эркэн уучкад хэрхэр седей бийнь гертэсн aah, цегц егх йосн уга. Ааль. мекэр аоч ирсн гертэн бэглэЬпнь авад цапхла, эркэн уучкв, куукн мана болв, — гиЬэд ирсн залу довтлад хэрж оддмн. Тегэд чигн мини герин кун чини даальцгин ам секл уга бээв. — Не. герт орж цэ уй, — гиЬэд Манж гиичэн дахулад геоур орв. ЖирЬл далЬа харм хээснд келн ээдрм жомба чанад, ке- рэ даам тос тэвэд тулЬ деерэс авад, модн тэвц деер тэвэд, хар модн шацЬар зев эргулж самржана. Цэ кеестэд, улвр- тад, кандин унр кацкнад бээнэ. «Ода эн хойр залу ю куундсн болхв? Эн ирсн куунэ тиньгр бээдлэр шинжлхнь, мана кун цацл цацена хеен, эн хойр зезтэн багтсн бээдлтэ. Мана кун зевэн еген болхла нанд хэоуцдг aph уга. Сул толЬаЬан дахдг йоста, — гиж санад ЖирЬл атхр бээдлэн хаяд, медг-улг мишэЬэд, жеэ- лн нудэр хойр залу тал хэлэЬэд, агч, удн модн aahc арчад: — Залус сууж цэ уутн, — гиж сурв. — Бадм, су, цэ у, — гиЬэд Манж ормдан сууЬад, агч j модар кесн татур ааЬан авад хээсн тал бэрв. Бадм Ман- , жиг дахад удн модар кесн цаЬан мецгн бугжтэ цоома aah авад хээсн тал бэрв. 4 Эрендженов 97
ЖирЬл хар модн шацЬнн мацдаЬар харм хээснэ зун зи- вг иудрн зов эргулж утхад, хойр залусин aah бэржэсн ба- рун Ьарин эркэн еер Ьоожулад кев. Аапта цэ эврэн зев эр- гэд дуЬрад одв. Бадм Ьурв келгэд уучкад, кек козэтэ бичкн цаЬан аль- чур хавтхасн ЬарЬж авад, аман арчн бээж: Мернэ чикн хойр, мордхин ут негн, цаг еердэд ирв, — гиж келн Бадм, хавтхасн цаЬан цааснд орасн хойр зать ЬарЬж авад Манж ЖирЬл хойрт бэрулж егэд: — Та- на амлсн зев егсн уг елзэтэ, батта болтха. Бахм ханад, байрар зуркм дуурэд, бээж, сууж чаджанав. Та хойрин эндр нанд уудэсн байрин зэцгэн эрт Шокин ЦаЬанад кур- гж зэцглхинь гиЬэд оркхла ормдан сууж болжахш, — гиж келн. — Мапжин келсиг таниг келв гиж санжанав, тана уха- лсиг Манж ухалв гиж саннав. Та хойрин седкл, дурнас уудсн — алтн болен куукн хойрантн. Тиим учрар та хою- рн зев гив гиж санжанав, — гиЬэд Бадм ЖирЬл тал хэлэ- Ьэд толЬаЬан гекв. ЖирЬл медг-улг инэмсэд тагчг болв. — «Келен ут, керчсн модн» мини келен угд ЖирЬл зевэн немхлэ Ьалд чигн шатш уга, уенд чигн чивш уга чи- вх, бат болдмн, — гиЬэд Манж гергн талан нег хэлэЬэд, Бадм тал нег хэлэЬэд маасхлзж инэЬэд, хоолан ясад, сах- лан ил в. — Мел чик келжэнэт. «Зевтэ уг келхлэ — зуркн хан- дг, зев махла емсхлэ — толЬа хандг» гиЬэд мана евкнр келчкен бээнэхн. Хуучна угд худл уга, — гиЬэд Бадм укс босад Ьулмтын кевэд бээсн бортхан авад бичкн татур аапд кеЬэд: — Идэкэ улдл, и к савин йорал, — гиЬэд ЖирЬлд бэрулэд егв. Ю, ээжэнэв, уудн угав гиж би танд келлус, — гиЬэд авх бээдл Ьарад хойр альхан чеклж суусн евдгтэн арчз. Тана чигн идэн, мана чигн идэн — цаЬан идэнэ дусал. ЦаЬан саиаЬар берк тор хаЬлжах цагт, та бэрчктн! — гиж Бадм дэкн сурв. — Нс, ав, яЬад иигэд ку гемулэд бээнэч. Мин теругар 98
укэд одхн угач, — гиж Манж эзн куунэ дууЬар келв. ЖирЬл ааЬта эрк зун Ьартан бэржэЬэд барун Ьариннь нор уга xyph кургж авад хувцнаннь зун бурад, зуркн ту- сан туркэд ааЬан хэру егв. — Эндрэс авн «зевэн авчклавидн» гиЬэд едр болЬн ирэд бээдг болвзат, куукэн кесгтэн куунд егш угавидн. Ода чи- гн елг-эдинь кеж, куцэЬэд угавидн. Эн жил нааран дэкж бичэ иртн, — гиЬэд ааЬан хэру егв. Бадм бичкн куукд мет маасхлзж инэЬэд ЖирЬлин аап хойр Ьардж авад: — Цацл деежинь эдлсн эцк «шавхринь» эдлтн, — гиЬэд Манжд бэрулж егэд: — Не, би морднав. Эн байрта зэцгэн эрт кургж Шокин ЦаЬанаг байсанав, — гиЬэд Бадм босад бийэн ясв. ЖирЬл дун уга босад сав-сацхан хураЬад, Бадмин даальцд цеекн боорцгпн тоЬш, кампадь, балта дурэд Ьалын кезэд уудн талак тулЬин пгиирин еер тэвб. Бадм дун уга босад бортхта даальцган авад Манжин Ьулмт зез эргэд Ьулмтт татж бээсн Ьал деернь Ьурвн, дер- вн aphc зерглж тэвэд: — Не, менд амулц бээтн, байрта харЬий, — гиж Ьарад, уулн ецгтэ кек бор мерни гуулЬэр Ьарв. Хойр, Ьурвн нохас Бадмин ардас хуцад кеелдж йовад, мернэ келэс Ьарч йовх улан тооснд хахад-цахад суу- лэн шарвадлдад тус-тустан гууЬэд хэрцхэв. ЗеВЭН АВСН ААШНА Асхн гу саах цаг болж йовна. Альда Мэцкр хойр еерэн пег евгтэ хоти дунд бээсн ик xapha ярндгта цар тергн деер ю-бис куундэд тэмк татад сууцхана. Куундэ бээж кенэ ер- кэс ямаран утан Ьарчахинь шинжлэд бээнэ. Эн улс еркэс Ьарсн утаЬар шинжлэд кенэхн эрк нержэ- хиг меддг улс. Шокин ЦаЬан атлс хар усэн ардагшан кеЬэд гижг дее- рэн баглад самлсн, хар шеемг бушмудэн сул кедрсн, хоо- лан ясад барун емэрэн хэлэЬэд хойр альхарн гердэд зевэр у дан зогежана. 99
— Эн ЦаЬан мел ерунэе нааран Ьарад-орад евклзэд бээнэ, юн болен болхви?! — гиж Ольда евгн соньмсж ке- лв. — Энтн урж едр ЖолаЬа Манжин куукнд зэцг зееж нег бортх эрктэ Харин Бадмиг илгэлэ. Тернь удад бээхлэ евклзжэно, — гиЬэд Мэцкр келэ бээтл ЦаЬан эн улс узч- кэд ирэд: — Менд бэнт! Уурнь болен эрк, ухаЬарн дегжен белвсд кулэжэнт? — гиж шоглад теднэ еер тергнэ ярндг деер доскалад суув. Эн мана ЦаЬан басл олмЬа уттэ, маниг уурнь болен эрк ескэд суухиг яЬж медв! — гиЬэд Мэцкр ннэв. — Уха- Ьарн дегдлен белвсд кулэжэнэ гиЬэд давулад, давслад ор- кв энтн. Бадм ирэд угай! гиж Ольда евгн дахулж сурв. Ирэд уга. Зегэр уджана. Зев егл уга зовжах бээдлтэ. Бадм эс болх юмнд, торад боэш уга ицлтэ кун билэ. Угэр метк- лдхлэ, уг хээж еврон уудлш уга, дагцл хайлдх болхла, дарата уг хээж даЬман уудлш уга кун. Эс болх юмар арн- жлад мини кевунд куукэн эс егхлэнь, хулхалад, булаЬад болв чигн авхвидн. Куми кевтэ еердин зацгар куукэн егх болхла «уннав» гиен меринь унулад, «емснэв» гиен емс- кули нь емскэд, мернэ махи дееж кергтэ болхла далн дуу- рц, хавсан хуЬлм эрвцтэ мернэ мах авч однав. Би Ьанцхи кевунэси юм эрвлш угав, тиим биший, залус! — гив. — Тиим, тиим, — гилдэд хотна евгд дэцнж егцхэв. Тер зо деер нег мертэ кун Ьарад ирв. Тана кулэжэен Бадм болвза? — гиж Мэцкр гердв. Ой, мин болх бээдлтэ, уулн ецгтэ кек борин гуудлэр аашна. Бадм мин энтн, залус нааран йовтн! Сон зэцгтэ йовх бээдлтэ, сээрдэд, даэвлэд йовна. Мана куунлэ элгн болад элкинь девтэЬэд орксн бээдлтэ, — гиЬэд ЦаЬан за- луеиг дуудад гер талан еердв. Бадм хогнд еердх дутман улм хурдар гуулгэд, хотыг зев эргэд Шокин ЦаЬана уудн тус ирэд Ьэрэдж бууЬад, мернэннь цулвурас бэрн йовж ЦаЬанла теврлдв. Бадм зе- вор халмЬа, халун хар келен хойр заЬрмгарнь Ьоожад ер- 100
гнь талькарнь орад йовна, тоосн деернь киисэд йовсндан тодрха узгднэ. — Ундасж йовнав, унд кеж егэд учрим суртн, — гиж Бадм ачрхж бээнэ. Ундн бээнэ, чамаг сэн зэцгтэ ирх гиЬэд чигэнэ идэн чилм хариг бел кечклэвидн. Кеж ег! — гиЬэд ЦаЬан орм- дан зэмлэд суув. Ут кузутэ бервтэ эрк ЬарЬж авад ЦаЬана емн тэвжегв. ЦаЬан киитн хариг цегц дуургж кеЬэд: — Мэ, ундан хац- Ьа, учр ямаран болсинь укс гиж кел, — гиж сахлан илв. — Ахрар келхд ЖолаЬа Манжин севгр куукн, мана Шокин ЦаЬана бер болх зев авч ирув! МоЬа келэр мацна- Ьарнь хатхад, бекун келэр беерэрнь хатхад, хальмг хурц угэр хавлн келэд, хар усн деер ерм бээлЬн келэ бээж Жо- лаЬа Манжин жолаЬинь хасад авчкв, — гиж кеерч келэд, кек кевэтэ цаЬан альчурарн аман арчв. — Залу гидг эн! Чамаг хоосн Ьуян ЬанзЬлж ирх уга гиж сана билэв. Керг куцнэ гидг эн. Байн, цэ чан, эн евгд турун сэн зэцг йерэЬэд уутха. Не, теднчн ямаран улс болх бээдлтэ? Угтэ, келнэ билг- тэ улс гиж соцслав. Чамаг басл шалЬсн болхугов, — гиж ЦаЬан сурв. Носта цэкхэс урд хондг улс бээж. Куукнэ эк кучр нэрн кун болх бээдлтэ. Куунэ кслн гижэсн уг урдаснь таа- Ьад медчкнэ. «АжрЬнь алг болхла, унЬиь булг» гиЬэд куу- кнь экэн дурасн бээдлтэ, — гив. Бадм, куук узвч, не ямаран?! — гиж цэ самржасн Байн шанЬан бэрн бээж шамдж сурв. — Бургр хар нудтэ, элэн сул кумсгтэ, хо цаЬан чирэтэ, атлс хар усэи ардан баглад самлсн, зевин дунд нурЬта, яг- дасн сээхн куукн. Ус авхар одсинь медчкэд худг тал одад узув. Нег дегэтэ уг хаяд «судцинь бэрж» узхэр седэд: — Куукн, нернчн кемб? — гихлэм. — Нерм «некэн идэн», наадк мернэннь амЬа авад услтн гиЬэд цэкчкэд, хойр суул- Ьта усан уурч авад ардан хэлэл уга одв. 101
— Мэ, чамд! Келтэ куукн гидг тер, — гиж ЦаЬан евд глж суусн Ьуян ташад инэв. — Ю, ээжэнэв, тиим амта юмн болхий! — гиж Банн еврмж кев. — АмтаЬинь меднэвидн, келтэ гидг тер, кен харЬсн болЬнд, кен-янан келэд бээх билэ. Угэс уг Ьардгинь меджо- нэ, йоста гидг куукн олдв. Бадм, чамд ханжанав, — гиж ЦаЬан келэд, татж бээсн Ьанзан егв. — Мана кун урн угэр гувдэ бээж уха, сегэЬинь алдул- сн бээдлтэ, келнэ билгтэ гидг тер, — гиж Мэцкр Бадмиг магтв. — Байн, наадк эркдэн амсур тэв, хотан болЬтн, ода эн элгн-садарн кур-куундэ кеЬэд, халун есрц деернь хойр бор- тх йовулхмн. «Хамр уга торм, ханцн уга девлд» эзн бол- хар седдг улс дала болх, — гиж ЦаЬан цаадкинь батлж келв. — Тер куукндтн талдан нег ээмгэс кун зэцг орулжадгж гиж би одахн нег зуувр зэнг соцсув. Шамдхмн. Угон егсн деернь урэЬэн шавдхмн, — гиж Байн зерж келв. — Я, йир ас гисинь егэд, аминь беглэд, емснэв гисинь емскэд, уннав гиен меринь унулад, угэр гувдэд, уудинь элэЬэд одад бээхлэ, хамаран одх билэ! Ха-ха-ха! — гиЬэд ЦаЬан элк хатад инэв. — Би мел дацгин усэн егсн алмс кевтэ эргэд одад бээ- хмн биш, хойр бортхднь талдан улс илготн. Энунэс нань келтэ-амта кун манахнд угаж, —гиж санцхах. Yr булалдж шуулцхдэн ик дурта улс. Нанла эдл келтэ-амта улс мана- хнд бээнэхн, — гиж Бадм тер тэвб. МиниЬэр болхнь хойр, Ьурвн бортхднь ахлач кеж, «Эр болхла елвкэд оддг, еекн болхла жолвкад оддг, хо Ьалзн мертэ Хоодан кевун Човдаг йовулхмн. ©мскул ем- сксн, мер унулен цагт нээЬинь олж йерэл тэвдг, мерно ши- нж меддг ку илгэхмн. Мана Човда чадх, эс болх юмна угин марЬан-дагцл хайлдан болад угэр шуугдж одхла, отг-нутгт му нерн болх, — гиж Шокин ЦаЬан келв. — Мел чик тоолвр, Човдан дару кургн, кургнэ дару 102
дуулдг, биилдг, эвтэ-довта, ескэЬэрн эргэд бээдг кун керг- тэ. МиниЬэр болхнь Буурчин Йисэг йовулхмн, — гиж Мэц- кр евгн келэд цуЬарн нег дууЬар зевтэн багтж батлв. * * * Мана худ евгн ЖолаЬа Манж сэн тавта бээсн деернь худнр манас ямаран мер унх, емскул емсхэн келчктн гиж сурснд ЖолаЬа Манж намаг удшулэд ЬарЬж йовад хавт- хасн нег цаас ЬарЬж авад иигж келв: — Мана кевун мер унх болж Ьарв. Мер унхларн Ьурвн келнь недр булг — ал- тн Ьалзн урэ мер уннав, — гиж аздлжана. НаЬцх гелц- зурхачд намчта шар торЬн парч лавшг емснэв гижэнэ. Эц- кднь арат девл емскх болв. Куук ЬарЬсн ачта экнь цаЬан хурсх девл емсх болв. Куукн Ьархд эк боля; киисинь керч- сн авЬ бергнь курц ецгтэ намчта торЬ емсх болв. Дэкэд мана терл — терсн хотарп мернэ махи дееж уга ХоцЬа куукэн егш угавидн гиж келэн хэврлджэнэ. «Ас гисинь егнэв, емснэв гисинь емскнэв, торЬар ора- Ьад, тосар илэд болв чигн авнав!» гижэсн Шокин ЦаЬан юн гиж саннат! — гиж Бадм сурв. ЦаЬан, хотарн хурсн залус тал хэлэЬэд хуухан маажн бээж: — АрЬ уга, ас ги- синь егх кергтэ. Зуг манд чедр булг — алтн Ьалзн урэ уга. Нег куунд бээнэ. Хойр толЬаегэд болв чигн авх кергтэ,»— гив. — Мууха дала емскул суржахмб? — гиж герин эзн Байн еврж келв. Шамдад одад, эрэд-сурад бээхлэ шахад авад оркдг хальмг хурмин авъяс: «Ас гисинь эс егхлэ алдр му нерп болх, мана ээмгэр апд кех». «Демэр куцдг, деесэр холвдг». демнэд болв чигн куцэхугов, — гиж Мэцкр келв. КУРГ УЗУЛЛЬН Шокин ЦаЬан келен угдэн курдг, зевэр кер. Зев гиен хеен угэн цуцлж хэру хэрдго бив гиен залу. Шарнуд ээм- 103
гт бээсн Кекин Нохан Ьурвн келнь чедр булг, алтн Ьалзн урэ мернд — денн наета гу, нег дааЬ егэд сольж авв. Куукнэ эцкнь емскх килЬтэ шар арат девлд — пар Ьунн царан егэд авв. АвЬ зурхачднь емскх намчта шар цоохр парч шишлн ку илгэЬэд Тецгэ кувцас ик унтэЬэр хулдж авад, наадк цаЬан хурсх уч, торЬн кили, шеемг бийдэн хадЬлжасн зеерэсн шууж авад кург узулЬнэ «Ьур- вн сав» йовулх болж шиидв. Хоодан Човда Буурчин Йисэ хойриг дуудулж авад хо- тн-хошаЬарн хурад авч йовх емскулмуд, унулх мер, мер- но сур-цуца, эмэлин жову, эрчмтэ шар килЬсн цолвур, олнцг, дерэ, хазарин уя, долан теелг ногтып Ьацнар куртл шинжлж кур-куундэ кецхэв. Дарунь сарин сээЬинь секэд, едрин сээЬинь ончлад: Човда, Йисэ, кургн Бадм Ьурвиг хаалЬинь йерэЬэд, хавтх- синь демср тэмк, хустгар дуургэд шишлн нег мернд емс- кулмудинь ЬанзЬлулад, унулх алтн Ьалзниг кэтлгэд йову- лв. ЖолаЬа Манжин хотн, эн едр кург узулЬнэ Ьурвн сав авч ирх зэнг соцссн улс, врун удэс авн Манжинд хурлдад, орад-Ьарад хэврлдэд бээнэ. Хотна берэд, бергд ХоцЬар ур куукд кургнэ чирэ, зус, цогцинь узж ХоцЬад келхэр гер ясад, цэ чанад шивр-шивр гилдэд бээцхэнэ. Хойр мер кетлсн Ьурвн мертэ кун цег деерэс цевкэлдэд Ьарад ирв. ЖолаЬан Манжин хотна барун емн бийэр кев- кэЬэд зев эргэд аашна. Мердин зусн, мерно деер суух ул- син баран тодрха узгддг болад ирв. — Тер уулн ецгтэ кек бор мер унснь кургн болх боэд- лто, дегд цевкэЬэд йовна, ахлачнь саак Бадм болдг бэодл- тэ, суудлнь дегэд тогтурта. Алтн Ьалзн мерн дероЬосн ус- хад, уудан кемлэд, чемшэд йовна, зевэр долдц мерн болх бэодлтэ, — гиЬэд олн-эмтн куундэ боэтл хойр мер кетлсн Ьурвн мертэ залус ЖолаЬа Манжин емн ирэд мердэн сееч- кэд, кун болЬн хошад даальцган бэрсн Манжин ууднд ирэд, менд сурад зогсцхав. Уудн хоорнд зогсж бээсн улсас: — Ортн, ортн, — гиен 104
дун соцсгдв. Ьурвн залу цувлдж орж. ирэд, уудн талак гулЬин шиирин еер ацаЬан тэвэд, менд сурад ах захарн барун ирг дахад сууцхав. Гер дотр зевэр олн залус, баЬ- чуд бээнэ. Зун бийд эзн гергн Ж,ирЬлин еер хойр бер зогс- жана. Цуг бээсэрн, хотн-хошаЬарн, мал-аЬусарн малый ширг дажг уга цуЬар менд бэнт! — гиж Човда сурв. Зун бийд зогсжасн хойр берин негнь: — Ьанзан огтн?— гиж сурв. Човда дун уга хавтхасн агч модар зорад, цаЬан мецгэр цокарлсн Ьанзан ЬарЬад егв. Бер Ьанзднь дуургэд 1эмк нерэд, Ьал орулад Ьартнь бэрулэд егв. Йисэд хамт- хасн тэмкэс таслад нег Ьанз тэмк егв. Бадм ендлзэд тол- ИаЬан гекэд тэмк авсн уга. Гиичнрт цэ кеж егтн! — гиж Манж берэд тал халэж келв. Нег бернь aahc, боорцг тэвб, нег бернь хээснэ бур- кэсинь авад ермтэд бээсн, ермэр услси цэ самрад гиичн- рин ааЬд зев эргулэд дарадтиь кев. Залус, тер гиичнрин авч ирсн идэ секэд кетн! — гиж Манж уудн тал уумжэсн залус тал хэлэж келв. Нег ме- дэтэ залу кев, хойр баахн кавун цуЬараднь сец кургв. ЖирЬлин еер бээсн медэгэвр бер даальцта тоЬш, балта, кампадь, боорцг ЬарЬж авад хурад ирсн бичкдудт тутэж егв. Тооврин гургу болад ирсн цагт Ьурвн залусин ахлач Човда, Йисэ Бадм хойр тал докъя егэд, нудэн ирмэд: — Залус, турд гитн! Мана кевуд таднд авч ирсн емскул емс- кхэр бээнэ, — гиж чацЬар келв. Тедниг тер авч ирсн емскулэн хэру авад хэрн гижэ- нэ болЬлавидн! — гиж ик хар бер щувтрлж келв. Бадм Йисэ хойр Ьарад, шишлц мернд ЬанзЬлата бээсн емскул авч ирэд Бадмар бэрулжэЬэд, Йисэ босад Ьурвад сажад, зев эргулэд дарадтиь емскв. — Не, худнр, емссн емскултн елзэтэ, цаЬан хаалЬта болж, ним олн емскул элэж нал буурл сахлта цаЬан евгд, эмгд болтн! — гиж Човда херн тавна цаасн мецг тэвб. 105
ЦуЬарн йерэЬэд «Омскулин кед» уЬацхав. Шууглдад, инэ- лдэд, шог \т келэд ннргэд одцхав. Не, худнр, эн бээсэрн Ьазаран Ьарцхай. Бидн тана кевунд унулхар авч ирсн мерэн унулхар бээнэвидн! — гиж Човда зарлад хойр кевудэн дахулад Ьарв. Герт бээсн улс цуЬар Ьарад Ьаза бээсн улела ниилэд дала кун хурв. Буурчин Йисэ алтн Ьалзниг а-мЬалад, цолвураснь сул- дхад хазарин жолаЬинь киеж бэрэд кетлж хурсн улсин емн ирэд зогсв. Алтн Ьалзн уудан кемлэд, хойр турупарн Ьазр тееЬэд, хуурдад инцхэв. — Пе-е, энтн эзэн хээжэнэ! гиж нег кун хекрлв. — Ж.ИЦНСН темр дуута, жидин узур чиктэ, ова ясарн он др, туула сээртэ, турунь шатта, утьлта сэн мерн болх бээдлтэ! — гиж хотндан тоомерта, томЬ сахлта авгн Ман- жин чикнд шимлдв. — Цембл яЬла? Наар, мор унх кун хормаЬан шурд, де- рэд чиргдэд оддмн болвзач, болЬа! Давхрг уга сатья Ьо- сан емс! —гиж Манж кевуЬэн дуудв. Цембл цеб гиЬэд мордлЪнла Йисэ алтн Ьалзна жола- Ьинь тэвэд шовшрад оркв. Алтн Ьалзн дор ормасн бухад, цеглэд Ьарв. Цембл хотыг зев эргэд, жолаЬинь сулдхад, дэвэд оркв. Алтн Ьалзн емн хойр келэрн Ьазр элкдэд, ар хойр кэ- лэн суцЬад, суулэн саадглад, шург нохан гуудл Ьарад су- над одв. Деернь йовсн Цембл делинь теврэд, наадЬа болад наалдад йовиа. — Пе-е, энтн йоста гуудг мерн болх бээдлтэ, елнгэс боссн олн цаЬан туула болад, ервкэд йовна. Эзн мерн хойр эвэн олен бээдлтэ, елзэтэ болтха! — гиж урднь эн мер шинжлж келен томЬ сахлта евгн келен соцсгдна. Залус, баЬчуд мернэ тускар тер келдэд шууглдад бээи- хэнэ. Хотыг Ьурв эргж довтлад Цембл хэру ирэд, хурсн ул- син емн зогсв. Алтн Ьалзн уудан кемлэд, емн хойр келэрн Ьазр чавчад, долан теелг ногтан шаржцнулад, толЬаЬарн иаадад, дор ормдан биилэд бээнэ. Хотна евгд, эмгд Цемб- 106
лин унсн меринь йерэлдэд, мерно мацнаднь цаЬан тос тур- кв. Хоодан Човда хоолан ясад, олн-эмтн заагас Ьарч ирэд алтн Ьалзна хазарин жолаЬаснь бэржэЬэд: — Худнр, аав- нр болн ээжнр, шил сээтэ кевуд, шиврлг сээтэ берэд, цусн улан куукд цуЬлрад мана кетлж ирэд худ кевунд унулжах мерно ецг-зусинь, урЬцинь, гуудлинь узж шинжлвт. Эн ул- син шууган, дегэЬар авад шинжлхнь мана мерн таднд таа- сгдсн боодлто болв гилЬнлэ: Таасгдв, сон, йир сэн мерн, елзэтэ болт! — гиж хээкрлдв. — Тана худ Шокин ЦаЬан угдэн курдг залу. Та- на кевунэ сурсн меринь авч ирувидн. Кевун, чамд эн мерн таасгджану? — гиж Човда угон келн бээж, Цемблэс сурв. Таасгджана! Пир сэн, мини дурта мерн! — гиж Це- мбл алтн Ьалзна кузу илэд, екэрлж альхарн ташв. Залус, энтн хара мерн биш. Кезэцк Дала ЖацЬрин саннаЬаснь сарин герл Ьарад, суулэснь солцЬин ецг Ьарад йовдг, Нарн дораЬар идшлдг найн Жова адуна салтр, уйнрэн кедж йовх унЬн — гиж мана келмрч евгн келдг бээж. Эн мернэ толЬан шинж хэлэлт: Жидин узур чиктэ, сели, сели хэочлнэ; бужЬр санната, нуднэннь цамрхань у, нуднь ик уевкен, садрхань ендр, хамриннь нукнь у. Соянь Ьазаран матлЬта, шик махнь ендр. Ут нэрхн цорЬ кузутэ, хар сеерэрн.ендр, хавень кевкр Ьазаран матлЬта, далнь нимгн. 0м н хойр келиннь шавхагнь кудр, белвнцгнь ахр, турунь цегц — шатга... Не, кевун, эн унсн мернчн эзндон эцкр, кеесэн куцдг, кеегдендэн куцгддго утьлта келгн-арнзл болтха! Унсн эзнь ут наста, бат кишгтэ, цецгэнь цевр, чеежнь сарул, седклдон зовлц уга, севркэдэн заг уга, нуухэснь тоосн бургж, зуухаснь утан бургж, оньдин еркнь секэтэ, ууднь тээлэтэ, уудн хоорнднь оньдин гиичнрин мерднь сеелЬэтэ, идэн-чигэЬэрн элвг-делвг болтха! — гиЬэд Човда алтн Ьалзна мацнаднь шар тос туркэд Цемблд арелцга цаЬан мецгнэ таальвр бэрулж егв. — ЯЬсн келнэ билгтэ улс болхв эдн. Эн кун эртинэ 107
ирдг Бадмас даву болдг бээдлтэ. Поста гидг — келэ бээж хар усн деер ерм бээлЬдг улс кевтэ. Куунэ келн куд чолу хамхлна гидг эн! — гиен куундэн соцсгдв. Цембл алтн Ьалзнан эл бээсн хотна ур кевудтэн узу- лж, евгдэр йерэлЬхэр довтлад йовж одв. — Не, гиичнр, герт ортн! Кевуд, тоовран тоотн, нээрэн эклтн! — гиж Манж манна тиньгр байрта дуудв. Цуг бээсэрн шууглдад, хоорн-хоорндан ю-бис куундл- дэд куукд белдсн хээдэ герур орцхав. Куукд, берэд, баЬчуд ирэд дуурв. Баахи, баахн залус уй-уйэр утлад чансн махар, олн зусн идэЬэр тоовран цаа- ранднь эклв. Зун бийэр, орн деегур, орна емн суусн куук- дин ард ХоцЬа бултад сууна. Домбрт кег орулжах чпвхц- нэ дун дин-дин гиЬэд, чивхцдинь чацЬаЬад эржэх домбрин чинна дун шухтнен соцсгдна. — ХоцЬа, нааран су, ода кургэн узхч, кургичин дуулу- лад: биилулэд шинжлхэр бээнэ. Бидн сээнэр хэлэж авхар бээнэвидн! — гиж ХоцЬан ур куукд чикнднь шимлдв. — Эрл цааран, би Ьарад эрлнэв! — гиЬэд ур куукэн севэЬэрнь нудрв. — Болв, ямаран бээдлтэ кун гилчи!? Тер кешгин ниилврэр хэлэнэв! — гиж ХоцЬа дотран санв. Хотна эмгд, евгд, нойта улс Ьарад хэрцхэв. Берэд, бер- гд, кевуд, куукд нээрэн йоснднь эклв. Суусн улсас идр наста бер кевун хойр босж ирэд хойр цегц эрк кеж авад Йисэ Бадм хойрт дун угаЬар бэрулж егв. Йисэ Човда тал «гилс» гиж дораЬар хэлэчкэд, Бадмиг тохаЬарн тулкад докъя егчкэд, хоюрн босад зерглж зогсад: — Нэрхн харИан намчднь Нарна герл мандлна, Нээрлж, суусн ахнртаЬан Наспи туршар жнрЬвя... Саглр харИан намчднь Сарин герл мандлна, Сээхн ахнр-дуунртэКэн Сарин туршар жирЬии!.. — гиж дуулад кегшн эмгн евгн хойрт сецгэн сегдж егв. 0вгн сахлан илэд хоолан ясад: 108
— Дуулсн дуунтн Дуурэн болж, Дуулсн улс ут наста, бат кншгтэ болж, эмор олн, ahypcap байн болтн! — гнв, Эмгн хойр даЬман селн, селн барж узэд: — Дуулсн мага куртн Дахулж ирсн ахнь, Дангнн ингж. аав-эзжнрэн кундлж дууйан дуулж сенгэн нгч йовтн! — гиЬэд цегнстнь цаЬан мецг тэвж йорэцхэв. Тиигтхэ! Менгнлэ эдл мецк наста болтха, сээхн дуу- та УРД бээж! — гиж хажуЬин залу эмгнэ йорэл децнв. Куукд домбран цоггн. Кург биилултн. Хол Ьазрас ирсн хээртэ мана кургн хальмгин эрдм, бииЬэн узултхэ! — гиж амнь хал ад ирсн, амха шудтэ авЬ бергнь ханцан шам- лн бээж хээкрж келв. i09
Орн деер суусн куукд дундас улаж-кекрдг шуркра бии- зтэ хо цаЬан куукн ханцнаннь угларар барун Ьаран ЬарЬж авад шар xapha домбриг шавдн цокв. Орна емн зерглэд суусн куукд дундас хойр куукн эрвлзэд боев. — Мана куукд чаддг куукд, хойр чивЬцинь эрэд хэн- кнулэд цок! Хомха модн хоц-жиц дуута, хулЬр мерн.унЬн- дааЬн дуута! — гиж домбриг эс келдг билу? Хэрнь иигэд хэцкнэд бээхмн: — ХурИнанчн нэрхнд, Хурвчинчн алтнд, Чеежинчн цецнд» Цегдгинчн хорсмад, авад од! — гиж барун ирг дахад суусн улсас баахн залу магтал хайв. Хойр куукн Ьурв эргэд Йисэ Бадм хойрт бииЬэн егв. — Не, мана кевуд бостн! БииЬэн узултн, туурЬин зах хэлэЬэд торлзад одтн, ээмэн холькад, элэ кевта эрвлзэд одтн! — Ширдгнн узурэр Ширвэд одтн. 1Пилворн уйдад одтн, Уудн куртл Орвкэд одтн, Энунд ирэд Наалдад одтн. «Хадрис!» — гиж гиичин ахлач Човда хоолыннь хойр товч тээлн бээж ендлгзж магтал хайв. йисэ Бадм хойр босад мецги бусэн чацЬаЬад, хойр хан- цнаннь балвлжа эм талан хураЬад, бийэн ясад, Йисэ хойр талнь ташмгта зогсжасп куукд тал хэлэЬэд нудэрн инэв. — Бичэ арнжлад бээтн, биилтн! —: гиЬэд нег куукнь Йисэг нурЬарнь ташмгар цокад оркв. — Сон болв! — гиж куукд инэлдв. — Чик, чик, куукд, соэнэр цогтн! Зуг кургнд бичэ Ьар куртн. Кургн ку цокдмн биш. Хурмин хээртэнь кургн бол- дмн! — гиж томЬ сахлта хар залу сонсхж келв. 1 ГО
Эн хойр-Ьурв эргэд. халад ирсн цагла Манж еерэн нег залута орад нрв. — Нээртн ахр болж, наснтн ут болтха! — гиЬэд сууи- хав. Э-э! Манж мел цаглань орж ирвт. Кургнэ би шинжл- жэнэвидн. Кургн хадм эцктэн «хавчур» би биилж, тэмк нерж егтхэ! — гиж суржанавидн, — гиЬэд ХоцЬан ур хот- на кевун Церп шалйж келв. «Хавчур» би биилтн гиЬэд сурад оркхд маЬд уга гиЬэд Йисэ Бадмд урднь дасхчкла. Йисэ Бадм тал хэлэЬэд нудэн чирмэд оркв. Бадм «би белмб»гисн докъя дораЬар медулв. «Хавчур» бииЬин айс делэнэр цокж егтн, мана ке- вун чадх! — гиж Човда кеерв. Бадм хадм эцкин Ьанзинь сурж авад Йисэтэ нег эргч- кэд Йисэн хойр севэЬэснь хойр келэрн хавчад, толЬаЬан Ьазрт кургл уга Ьаран делэд эргн йовж Ьанзд тэмк нерэд, хустг шатаЬад, унЬдаЬад биилн йовж Ьанзинь бэрулж ©гв. ЦуЬарн шууглдад, ниргэд еврмж кецхэв. Нэр, дуулдан, биилдэн, домбр цоклЬн сеень ерэл давулад оркв. Куукд, берэд шог-наад ЬарЬлЬан эклв. ЦуЬарн Йисэ кургн хойриг аарглад, буслэд авчкад нег авдр тэвэд, авдр деер эмэлии кевчг тэвчкэд, Йисэг Ьаринь арднь уурулэд суулЬчкад, емннь ширдг деер Ьурвн арслцга цаасн менг хайчкад, амарн екэЬэд автн! — гиж ташмгта куукд еернь ирж зог- св. Йисэ мецг екэЬэд авхар седхлэрн маннаЬарн Ьазр хат- хад унж одна. Куукд элкн модн инэлдэд, шууглдад, иаад бэрэд бээнхэнэ. Тиигэд Йисэ Ьурв дэкж унв. — Би серж, узнэв. Эн наад наадж йовлавидн, — гиж Бадм Йнсэд шимлдв. — Ахрхн кузутэ куунд куукэн егдн угавидн!—гиж ке- вуд инэлдв. — Куукд, тана зев диилв, би танд орж егчэнэв, ямаран ялд унЬанат, дурнтн. МиниЬэр болхнь эн кургэрн шууру- лэд хэлэтн! — гиж Йисэ куукд дунд толЬаЬан гекв. Куукд тагчг болцхав. 112
— Кургэр шуурултн, ямаран кузутэ кургинь хэлэй! — гиж кевуд инэлдв. Кевуд наад бэржэсинь медэд: Кургэр шуурулх болх- ла, мецгинь элэдэр тэвтн! — гиж Йисэ хекрлв. Манд мецгн харм биш! — гиЬэд куукнэ ур Церн Ьур- вн арслцга цаас авад ормднь тавн арслцга цаасн мецг тэ- вб. — Чи, Бадм, болЬа, унад одхлачн эднчн манар наад бэрэд анд кех! — гиж Йисэ Бадмин чикнд шимлдв. Бадм зергтэ кевэр одад авдр деер бээсн кевчг деер ев- дглэд суув. — НурЬан уур! — гиж Церн хээкрв. Тер хоорнд ХоцЬан ур гижгтэ куукд хоорндаЬурн зэ ЬарЬад, ХоцЬаг хоорндан суулЬад медмж yrahap Бадмур хэлэлЬв. БулЬн, Церн ХоцЬад хочад эс болхар хээкрэд, ээл Ьар- Ьад мийэркжэхинь медэд: Бадм нег шуурэд, упад, куукд, кевуд ннэлЬэд оркв. Церн цуЬараЬаснь икэр хээкрэд: Куукд, эн кургэн хэлэж автн, хоцшарарн Ьазр хатхад тоц- Ьрцглад бээнэ. Деернь мецг немтн! Мецгитн ээлЬэд мергэд унжана, ха-ха-ха! — гиЬэд элк хатад инэв. Бадм бийэн ясж авад, хойрдад авдр деер бээсн кевчг деер евдглж сууЬад нурЬан уурчкэд: «Инэсиг эр дах- дмн», — гиж келдг эс билу, гиЬэд екэЬэд тавн арслцга саарл цаасиг урларн хавчж авад толЬа деегурн ардагшан пгивэд оркв. — Мэ чамд, кургн гидг эн! Ним кургнд куукэн егч бол- жана. Одак элк хатад инэжэсн Церн яЬв? — гиж домбр бэрэд зогсжасн хо цаЬан бер халурхж хээкрв. Церн олн заагур орад ардан хэлэл уга одв. БулЬн мана Ьазра куукн, тегэд чигн халурхжана, — гиЬэд Йисэ, Бадм урларн хавчж авад ардан хайчксн тавн арслц авад: — Куукд, балта, кампадь авч идти! — гиЬэд куукд заагт хайчкад Бадмиг дахулад Ьарв. Кевуд, куукд, берэд цуЬар шууглдад, инэлдэд, бахнь хапсан медулв. 112
Куукдин хув цэ чанад, ноэрт бээсн улснг тооЬад нээрэн ерин емн тегсэв. Манжинхн эрт босад, укрэн сааЬад, эрк нерэд, хеенэ махан чанад, цэ чанад, гиичнрэн тооЬад ик байрта идшулв. — Не, эрэн уга элгд, томан уга саддуд, менд амулц, манна тиньгр бээтн!.. ДаруЬас эд (юм) ишглЬнэ хурм авч ирновидн! — гиЬэд Човда би ион ясв. Йисэ Бадм хойр ме- дэтэ улст тэмк нерж егэд Човдаг дахад Манжин Ьулмт зев эргэд Ьарцхав. — Тиим юмн бээх било, мууха шулун юмб! — гиен ЖирЬл ин дун эрэ соцсгдв. Йисэ укс гиЬэд ахлач Човдан мерно жолаЬас авад Човдаг суувдэд мордулв. Бадм Йисон мерно жолаЬас бэрэд Йнсог мордулад, емскул дуурж ирсн мерно дероЬинь эмэл деегур алс хаяд, хазарин жолаЬинь хазарин ергвчас бооЬад сул товчкэд, Ьурвн мерни гуулЬэр Манжин хот зев эргэд, йовад одцхав. Мана кевудин авч одсн унулын мерн, емскулмуд худнрт тааегдв гилч, уга гилч? ШалЬан, ноолдан, шаг уга ирхнь болх било, гиЬэд Шокин ЦаЬан орад Ьарад, уумэд бээнэ. •• Асхн гу тэвх кемд емн зо деерэс Ьурвн мертэ кун ардан сул мер дахулен хурдар орад аашна. Мер дин турудас Ьарсн тоорм уулнло уулн болад, ЬанзЬрад хору киисэд, Ьазр элкдэд, унад йовна. — Манахс аашна, сэн тавта, байрта йовх бээдлтэ. Зе- вэр хурдар аашна! — гиж хотна кевуд Шокин ЦаЬанад гууЬэд орж ирв. — Сон, кетлвр мерн йовну? Сээиэр хэлэ, — гиЬэд Ца- Ьан хувцаи емсх хоорнд герин Ьаза дерэн э Ьарад ирэд бууцхав. — Менд бээнт, манахс! Унулсн мерн тааегдв, емсксн емскул зев болв. Худнр ханв, байрлв. Хурмэн белдтн, куу- кэн эрт оч авхмн — болад бээснь тер. Куукд берэдин наад- на марЬан мана болв, кургн цуЬараднь тааегдв!—гиж Чов- да бахтж келв. 113
эд ишклннэ XYPM ДаруЬас эд ишклЬна хурм йовулхар белдвр кев. 0ер шидр, ал бээсн хотдудар дем цуглулх нежэд тоомсрта ку илгэз. Тер кун хотн болЬнд одад: «Шокин кевун гер буул- Ьжана, тер учрар би дем цуглулж йовнав», — гихлэ. — Тиим, тиим, хальмгин авъяс «демэр куцдг, деесэр холв- дг» гиЬэд зэрмнь гер буслх нег эвкэр ергн хошлц, темэнэ ноосар томен арЬмж, багцин орац, нскмр килЬсн кусм егц- хэнэ. Пирипдэн хотн болЬнас нежэд хо, туЬл, буру егдг йоста. Ик удан болен уга. Дервн бедр хальмг эрк, хойр хеенэ чансн махн, нег хеонэ туукэ мах, хойр уут боорцг, хойр яршг балта, кампадь, тоЬш, нег шил цаЬан идо авад. арвн мертэ идр наста залус, нег эмгн, нег бер: зун, утцн, хурв- чан хавтхлж авад, хойр мернд татсн ацата тергн деер суу- лЬж авад, эд ишклЬнэ хурм ЖолаЬан Манжин хот зев эр- гэд совр, совр хатрад йовад одв. — ХаалЬдан шалтан уга менд йовж алтн жолаЬан зев эргулж байрта иртн! — гиен Шокин ЦаЬана дун соцсгдв. Саак дассн авъясарн ЖолаЬа Манжин хотыг зев эргж ирэд Манжин гер тус зевэр уухнд хурм буув. Манжин ге- рин Ьаза: «Хурм, хурм гихлэ хумха толЬа келврнэ» гиЬэд Манжин хотна еер шидр хотна улс ик баЬ уга цуглрж, ге- рур орад, Ьарад багшлдад бээнэ. Манжин уудн хоорнд хурсн улс заагт хойр бер, хойр-Ьурвн гижгтэ куукд хувэн авхар ирсн, егэд уга бээтлнь булаЬад авх бээдлтэ белн бо- лад зогеж. Залус хурмин хот-хоолан авен Манжин уудн хоорнд авч ирэд тэвэд уутсиннь аминь сэкэд зерглдудж тэвб. Хойр медэтэ гергд ямаран хот-хол авч ирсинь бурткж хэлэв. — Тернь куукдин хув! — гиЬэд хурмин ахлач заах хоо- рнд белн болад зогежаен берэд. куукд: нег бедр эрк, нег яршг балта, шикр, нег бичкн уут боорцг «эпнь мана хув» гиЬэд булаж авад йовж одцхав. (Yp куукнэннь хурмд хурЖ ирсн берэд. куукд цу-Ьар нег хээдул герт цуглрж, нэр кенэ. 114
Тер нээрт ирсн улс.ан эн бул аж авсн хот-хооларн тоодмн). Хурмин ахлач цаЬан идэ'Ьэн авад турулэд орна. Наад- ксинь хурмин улс авч орад, Манжин Ьалын кевэд тэвэд, герин барун ирг дахад ах-захарн сууцхана. Уудн талас Ьурвдгчнь болж кургн сууна. Хурмд ирсн эмгн бер хойр зун бийд герин орна емн ширдг деер сууцхана. Хурмин ахлач цаЬан идэЬэн сскэд кен кегшнднь бэрулж егэд йерэлЬэд: — Мана елгц ним болдмн гиЬэд улан ца- Ьан хойр хадг (альчур) ЬарЬад, узуртнь улан цаЬан мецг бооЬад утьлта садн болый гиен темдг. ЦаЬан хадгин узур- тнь цаЬан мецг бооЬад — цаЬан хаалЬта, цаЬан саната болый гиен темдг гиЬ^д Манжин орн тус уньна бегст елгв. Нег медэтэ куукд кун босад уутд бээсн чансн махнас дал ЬарЬж авад, боорцгин Ьурвн тоЬштаг — эннь тана аавин хув, атхм чимг ЬарЬж авад боорцгин Ьурвн тоЬштаг — эннь тана ээжин хув. Дунд чимг ЬарЬж авад — эннь тана эцкин хув гиЬэд бичкн кевуд, куукдт егэд, тугэЬэд гиичнр- тэн хот-хол тэвж егэд тоовран эклнэ. Гиичнрт цэ егенэ хеен герин эзн гергн ЖлрЬл босад: — Не, хурмин ахлач, эдэн ЬарЬж ишктн! — гиж келнэ. Ахлач босад двч ирсн эвкэтэ кив эд татж авад месин 5’зур (хээч) кургл уга шуучад нк дерин Ьадр ишкэд дахулж ир- сн эмгн бер хойртан егв. — Эмгн босж наадкеинь ишктн, бер босж уйти! Зун, утцн уга (ирсн болх эдн. Зун утцн хойр лавкас одж хулдж авч иртлэн эн ,эдт Ьар бичэ куртн! — гиж мах, боорцг ту- гэжэсн будун хар гергн шахж келв. — Та, худ бер, узг-чиг уга ку бичэ шалЬтн. Юм ишкл- Ьнэ хурмд одхан медсн бер зууЬэн, утцан мартен уга болх. Биди «Цэкхэс урд хондг» улсвидн. Эн мана бертн харц- Ьу се зу нудлдг, ханцн дотран уул уйдг, «земэр хувц уйдг, земегэр хот кедг» тохмта бер. БулЬн бос, эн ишкен эдэр емскул уй! — гиж хурмин ахлач кеерч келв. Эмгн бер хойр ишксн-ишксэрн кеврдэд, туучад, шаг- лад уйв. Зэрмипь эд кеворнь дерв давхрлж эвкэд, худ эм- гтэ зевчлэд давхр-давхр тэвэд бээнэ. Цецкр торЬар тотх 115
деер хаддг кешг уяд Манжин тотх деер уньдас.телэд елгч- кв. Эн кешг буулЬна хурм иртл бээх йоста. • Хурм ирэд куукэн булаЬад авен цагтан, куукн кургн хойрт уулн ецг- тэ кок бор мор унулад, зерглж йовулад деернь татж (дел- егж) йовх «хээртэ» кешг. Тоовр-тэкврин гургу цаг болад ирсн саамла хурмин ах- лачд мах тэвж егтн! — гиж саак томЬ сахлта хар залу мах тэвжэсн залу тал нудэн чирмж докъя егн. Мах тэвэд тоовр Ьардж бээсн залу кемэлЬдг нурЬ темдглеэн санад бичэ эндуреэ гиЬэд, нурЬна нукнднь машин утц боосн ке- мэлЬдг нурЬ олж авад ахлачин тавгта махн заагт тэвэд егв. Човда махан иди бээж кемэлЬдг нурЬ таряд молжэд, совэн хавста хамднь тавгтан тэвчкв. Тернь «би нурЬ ке- мэлЬдэн белмб» гиен докъя. Мах тэвж егсн залу хурмин ахлач тер нурЬ ндх угаЬинь дораЬар хэлэЬэ билэ. НурЬ кемэлЬж эс чаддг кун махинь идчкэд, кемэлЬж эс чадхла ялд ундгинь тер залу бас меднэ. Залу Човдад шел кеЬэд егч йовад, махинь мелжен ну- рЬ узчкэд, ахлачин емн евдглж сууЬад: — Ахлач, тана тав- гт эн нурЬн харЬж. Энуг кемэлЬж эс чаддг кун махинь ид- дм и биш. Та махинь мелжэд иджт, ода кемэлЬж егтн! — гиж Човдаг шалЬж шаххар седж келв. Ууди хоорнд дуцП- ралж суусн залус, кевуд цуЬарн нег-негэн тулклдэд ахла- чар наад бэрхэр аарглад курэд ирв. — Пе, хээмнь, хеенэ херн дервн нурЬна хеет би ид бээ- дг, хервцг ясна деед би ид урЬсн, йисн шинж бурдсн хаш Эрднь, эс гиж яг.ц хар ясна кемэлЬ меддго кун хурм ах- лад йовдви? — гиЬэд нурЬна экнэснь авн сул куртлнь ке- мэлЬэд залуд ясинь хэру егв. НурЬна кемэлЬ соцссн, соцсад уга улс ик гидгэр еврмж кеж соцсж бахан хацЬав. — Бинтн ер болхла ервкэд оддг, еекн болхла жолвкад оддг, хойр болхла — негинь авдг, хоосн болхла — орминь илдг, хо Ьалзн мертэ Хоодан кевун Човда гидг хурмин 116
ахлачв? Дэкэд сурх, шалЬх юмн бээхлэ суртн! — гиж Чо- вда хоольгннь товч тээлэд уралан дэвж суув. — Не, учринь сурсн залус ундынь кеж егтн! — гиж Манж келэд Човдад ик гидг ханлт ергэд хар шеемг буш- муд 0MCKB. Хоодан Човдан хурц, хурц угд бахан хацЬасн баЬчуд Буурчин Йисэд нэрн шинж авч ирэд: — Эн нэрн шинжин арвн хойр теелгэс номинь сулдхж егтн! — гиж егв. Йисэ чеклж сууЬад зун евдг деерэн тэвэд арвн минуты» эргцд «нэрн шннжин» номинь haphад оркв. — Олн зусн эрдмтэ худнр бээж, — гилдэд ик гидгэр тер келдэд, шууглдад бээцхэнэ. Эднэ хэврЬднь куукд, кевудин нэр ксжэсн герт дуулдан, домбр цоклЬн, биилдэн, олн зусн наадн нир-нир гиЬэд бээнэ. Куукд, кевуд нэр кежэсн гертан кург дуудж куукдин нерн деерэс хот егч тоовр кех болж хурмд ирсн залус кур- гтэг дуудж авв. Хурмин залус барун иргд ах-захарн суув. Гер дотр кун дуурн, маля цокх зэ уга. Гижгтэ куукд гиичнрт тэмк нерж егэд, бэрулэд, мах тэвж егчэнэ. Зун блйдк кешг татчксн орн деер куукд эрэ багтад сууж. Болв ХоцЬаи ур куукн хоорндаЬурнь зэ Ьар- Ьад «кургэн хэлэж ав» гиЬэд медмж угаЬар шаЬалЬжана. Хурмин залуст тер хотта цуснас нуЬлур кеж егтн. Хотын аминь худ эмгнд егтн. «Хотын ам идхлэрн — хоюрн болый, арЬмж деес томхларн — арвули болый» гиж келдг эс билу? — гиж шогч залу олнд келв. Барун бнид суусн баахн залуст нежэд нуЬлур бэрулж егв. Залу кун нуЬлур таслад, ^кажлад ндхлэ му нерн бол- дг, буклэр зальгад оркхла, баатр сэн залу гидгиг хурмд ирсн улс цуЬар меднэ. Бадмин деед бийд суусн Йисэ еерэн суусн залута буклэр зальгад оркв. Кургн Бадм тедниг дураЬад буклэр зальгад оркв. НуЬлур хоолднь курчкэд: нааран чигн уга, цааран чигн уга боорлв. Бадм кузуЬэн суцЬад, еедэн хэлэЬэд кинь тасрад одв. Агчмин зуур олн- эмтн тагчгрв. НуЬлур генткн «гулд» гиЬэд гун хоолар орад 117
одв. Бадм ичэд, чирэнь улаЪад, яахв гихлэрн: — Эн яма- ран модар кесн харачв? — гиж сурв. — Э-чимэн уга... — «Хоогч хеенэ» нуЬлурар, хоолмЬа кургнэ хоолар ке- сн харач! — гиж куукдин ард сууЬад, куукд заагар кургэн хэлэжэсн ХоцЬа хээкрв. «Хоогч хеенэ» нуЬлурт хахсн кургэн наадлад, «гижгэ- рнь цокхмн билэ» гилдэд хэруЬинь олад келен куукндэн ханад шууглдад, инэлдэд нээрэн цааранднь суцЬв. — Хурмин залусар туурЬин захд куред биилн йовж нердг тэмк нерулж, татхмн! — гиж хээкрлдв. Йисэ еерэн суусн залута шимлджэЬэд хоюрн боев. — «Харла лацк» гидг айс цокж егтн! — гиж хурмин ахлач ендлзж келв. Йисэ еерк залутаЬан йосндан нег эр- гэд биилчкэд хамгин кегшн евгнэ Ьапз сурж авад еерк залуЬиннь ээм деернь Ьарад зогеж оркад, бииЬэн биилэ йовж Ьанзд тэмк нерэд, хустгар Ьал орулад Ьурвдгч эргц- дэн Ьэрэдж бууЬад Ьанзинь бэрулж егв. ТуурЬин захд курэд биилн йовж тэмк нерж йовх ку хэ- лэжэсн улс шууглдад, альх ташлдад, ииргэд одцхав. Герт эс багтсн баЬчуд герин еер тегэлц суулдад «Мец- гн бус» гидг наад наадад шууглдна. Кевуд, куукд хойр зерглэд нег-негн талан хэлэлдж сууЬад «Билцг бултулдг» наадад шууглдна. — Нэр-наадн гидг эн! — гиж баЬчуд хэлэЬэд зогежаен евгн эдниг узэд, баЬ-дуувр насан санад, толЬаЬаи гекэд, тацна’Ьан ташад герур орв. Нээрин шууган номЬрад, домбрин дун уурад, баЬчудын элк унтулад, ерун тор-Ьан дун соцсгдад ирв. Хурмд ирсн баЬчуд чедрлэд тэвчкен мердэн еертхэд, эмэл-хазаран бел- дв. Герин эзн гергн берэд, бергдтэ эрт босад укрэн сааЬад, хот болЬад, цэ чанад, хурмин улс дуудж герур орулад, медэтнрп.ь, эмгн бер хойрт емскул нмскэд, хурмин улсан идшулв... 118
KYYK БУУЛЬНА XYPM Куук буулЬна хурм, хурм-хурмэс евэрц, зевэр дашка- та, ик ялта хурм. Кеду наста кун, ямаран зуста мернд куук дуурх. Ямаран едр, кеду нагла куук ЬарЬж авх. Мергултэ, мергул уга хурминь зурхачд узулэд, бичг тату- лад оддг йоста бээсмн. Шокин ЦаЬан йоста ксвэр едр узулэд: «Тушу» уга едр куук буулЬлЬна хурм йовулх болж шиидв. Шокин ЦаЬана хотна эмгд, гергд, берэд эл бээсн хотна эмгд дуудж авад ишкэ кеЬэд: нег ерк, дервн туур^Ь, хойр деевр, зурЬан ирг- вч, ээмч ишкэд Шокин ЦаЬана кевунэ гериг ЦаЬана ге- рин ард сундлулад бэрэд бел кечкв. Хурм ахлх, «куукнд Ьар курх», куук дуурх ямаран зу- стэ мернд дуурж авч Ьархиг медж авад, цагинь диглэд авчкад: Арвн мертэ куп, хойр торгид махн, боориг, эрк, бал- та, тоЬш ачад едоин сээЬинь" Ьнчлад куук буулЬна ху- рм йовулх едрэн ЖолаЬа Манжинд зэцглчкв. ЖолаЬа Манжинкн хурм ирх едринь сонсад куукэн гии- члулж едр болЬн нэр кежэнэ. Мордх куукн ур куукдтэЬэи олн зусн торЬн кизэрмудэр, кенчрэр олн зусн туцгрпгуд: тэмк кедг гулдрултэ мошит тунгрцг, мецг дурдг олн дай- мта эвкдг дервлжн тунгрцг, кет, цэкур, ул дурдг кетч тун- грцг шаглад кеерулэд уяд бел кечкв. Мордх куукн эн туц- грцгудэрн элгн, садн, эврэннь уурлж йовен кевудтэн «Ми- ни уйси тунгрцг гиж хэлэж, хадЬлж йовтн!» — гиж белг егдмн. Мордх куукиг хотн-хошан улс, элгн-саддуднь дуудж авад цэ чанж егэд тоовр кенэ. Тер цагт куукн: медэтэ элгн-садн- дан мецг дурдг даЬмта туцгрцгэр белг егнэ. Кегшн куунд тэмк кедг гулдрултэ мошнг туцгрцгэр белг егнэ. Турлж йовен ур кезудт: кет, цэкур, ул Ьурь дурэд хавтхлад йовдг кетч туцгрцгэр белг егнэ. Тер улень мордх куукнд мецгэр, альчурар, билцгэр боли нань чигн олн зусн белг егнэ. Тии- гэд «куук идшулЬнэ нэр» хурм иртл болна. 119
МацЬдур некэдуртнь куук буулЪна хурм хэргэд орад ирв. ЖолаЬа Манжин Ьаза саак кевтэн еер-шидр, хотн-хо- шан улс хойр чикн харЬмар баглрж. Куукд, берэд бас эв- рэннь хувэн герт орулл уга авад йовж одцхав. Хурмин улс, хотна медэтнр Манжинд хурж тоовр кев. Куукд, берэд, баахн кевуд куукдин хурсн герт нээрэн кецхэв. Хурмин улс герт орлЬнла нээрлжэсн куукд заагас Ьур- вн гижгтэ куукн Ьарч ирэд хурмин улсин мерд тал ирэд: маля, ташмгинь цуглулж авад, нэр кежэсн гер талан авч одад бултулчкв. ©рунднь хурмин улс ев авхла, куук бу- лахла тер маля, ташмгарн хурмин улс цокхмн. Дэкэд нег бер куукн хойр мерд тал ирэд кургнэ унж ирсн мернэ мецгтэ, жовута эмэлинь авад бас бултулчкна. Куукд, берэд, кевуд сеедэп хурмин улст эн кургнэ эмэл «хулдад» мецгэрнь: балта, шикр, кампадь хулдж авад нээрин улс—баЬчудан тоохмн. 0мн бээх Манжин герт Ьоожулад утар татад, сец ер- гэд дуулжах ут дууна айс жир-жир гиж соцсгдна. Ард бээх куукд, берэд, кевуд, хурмд ирсн баЬчудта нээрлжэх герт догшар шавдн цоксн домбрин айс, ескэ цокад, мол- жад, ээмэн холькад биилжэх бииЬин айс. «Хурмин залус «Туула» би, «ТоЬрун» би биилтн! Эдниг цокад биилултн!— гиен берэдин дун тодрха соцсгдна. houi-hom гиЬэд инэлдсн баЬчудын олн зусн шаваш хайсн дун нир-нир гиЬэд...» Хулен дундан ендглен хунын дун Ьарад бээнэ. Орн деер баглрдж сууЬад, нег-негэн теврлдэд уульжах гижгтэ куук- дин дун соцсгдад, сеень ерэл давтл нэр, наадн унтрсн уга. ев авльн 6р тунтрад, альхна эрэ узгддг болад, элк уитулад, урглулэд ерун торЬан дун соцсгдад, энд-тенд чедртэ йовх мердин турглЬн соцсгдад, ерун мацЬар талрж йовна. Хурмин ахлач нудэн арчад, нуурэн уЬаЬад, унтсн тор- ги деерэсн бууЬад: 120
— Залус, мердэн еердхтн, ев авх цаг болж йовна! — гиж, хурмин толЬач эврэннь улстан соцсхв.. Кевуд укс босад, нудрмарн нудэн арчад, мерд талан гуулдэд, куук дуурх кеву серулэд, куук дуурэд авч hapx уулн ецгтэ кек бор мериг хамгин турунд тохад, ев авх тергэн мердт татад, евин цэ чанад, ниргэд одцхав. Хурмин ахлач Манжинд орад: — Худнр, бидн куукэн нарн Ьархас урд, альхна эра тодрха узгдэд ирсн цагт Ьар- Ьж авх улсвидн. ©вин цэ белн болв. Белдтн! — гиж зэц- глв. Хурмин улс орж авх куукнэ евиг Манжин барун биид овалж. — Тана зев, манд бэрдг aph уга, евиннь цээЬэн ксж егэд, евэн автн, — гиж Манж зев егв... Хурмин ахлач ев орж авх залусан бел кеЬэд зогсав. Залусин зэрмснь куукд, берэд цежен евдкур уга болх гиЬэд бушмуд дотран, далдан (нурЬндан) делтр тэвэд, бусэн чанЬар буелцхэв. Манжин герин хаевчинь тээлэд, ишкэ уудинь эвкэд тотх деернь тэвж. Уудн хоорнд: ташмг, маля, шилвр, сава бэрсн берэд, бергд, гижгтэ куукд, бий-бийэн хэлэлдэд, зерглэд зогеж. — Хурмин зергтэ залус, евэн орж автн! — гиж маля бэрсн ик хар бер хээкрв, орад автн гиж цань бас хээкр- лдв. — Куукд, болЬатн! Нуд-амар цокад орквзат! — гиж хурмин ахлач сурв. Кевуд ээмсэд: «Чи ор, чи экл, йов!» — гилдэд тотхжа- на. — Ю, ичкевт! Эднтн ээжэнэ! — гиж берэд, куукд наад бэрж инэлдв. — Я, йир! Берэд, куукдин цоклЬнас кун ээдви!? «Авад идх махи бээЬэ бээтл, ааЬин чицгэ хар темрэс ээхлэ — ал- др му нерн!» — гиж келэд, курнин бийнь хавхгт орнахн. — «вр болхла елвкэд оддг, еекн болхла жолвкад од- дг. хойр болхла негинь авдг» Хоодан Човдан кевун би, орнав! — гиЬэд Човдан Церн махлаЬан дарж авад, хээк- рэд орв. Тар-тур гиЬэд берэд, куукд цокв. Церниг дахад 121
наадкснь орад куукнэ ев-авдр, ук\т, ширдг, девскур, ишкэ уут, юенжл, девл, хээрцг цугинь зеэЬэд, тсргндэн ачв. Тер хоорнд Манжинкд нээрлэд уульлджасн гертэс куукэн — ХоцЬаг ур кууктэЬинь дахулж ирэд, цаЬан идэ амсулад, эк энк хойрнь теврж эмсэд экнь: Куунэ Ьазр кундтэ Келан болЬаж шик, У уд г у ла паи у, Унтдг неерэн ахр! Баха хадрсн Ьэзрт Нанцарн бичэ нов. Ьгзаран элктэ куунд. .Vxaiian бичи медул!.. гиж селвг угон келэд, ууляд умев. Наадк ур куукднь uyihap ирэд, герин деед би ид баглрж сууЬад, ХоцЬаг нег- негнэсн бусмудэрн холвад термэс боочкад теврлдэд ууль- цхав. KYYK БУЛАЛЬН Берэд, бергд зэрм куукд маля, ташмг, саваЬан авад бас уудн хоорнд баглрад зогеж. Куук дуурх хен жилтэ, арвн тавта кеву эмэлин ард у нулей, усхад, ургжэх уулн ецгтэ кек бор мериг хойр за- лу жолаЬаснь бэрсн, нег залу суулэснь татсн уудн хоорнд кендлц зогсаЬад, залус цокула йовж хээкрлдж орад куу- киг куукдэе кучэр булаЬад авч Ьарад, кок бор мернэ кев- чг деер кендлц тецнэд дуурх кевуЬэр бэрулэд, мернэ жо- лаЬинь сулдхад авад Ьарв. Куук кургх арвн мертэ кун, хойр куукд кун (бер, эмгн) хойр мерн тергн деерэн Ьарад суув. Хурмин улс ик байр- та емн нуурт зерглэд, кургулин улс ар нуурт зогецхав. Эд- на тал дунд уулн ецгтэ кек бор мернд унулен куукн кургн хойр Манжин тотх деер татата бээсн цецкр торЬн кешг те- лж татад, хурмин баЬ наста залу кургулин кевун хойр ха- жуднь зерглж йовна. 122
Зууран зогсл уга йовад, Шокин ЦаЬана хотнд тавн, зурЬан дуунад ирсн цагт, цаЬан идэнэс нерсн нег бортх орктэ, «тосулын» хойр мертэ кун тосж ирод, цуЬараЬинь буулЬад, ноЬан деер цацл цацад, мердиннь олц татур чац- ЬаЬад «угтулын урлданд» белдцхов. Хальмгин йосар эн «угтулын урлданд» эрк биш кург- нэ мерн турун болж Ьарч ирдг йоста. Тегэд кургнд хурдн мер хээж авад чигн унулна. Куук кургж йовх баЬчуд кург- нлэ дерлдэд, бас хурдн-хурдн мерд унж йовцхана. Хурмин арвн мерто кун, кургулин арвн мерто кун — херн мерто улс зерглж зогсжаЬад угтулын урлдаЬан экл- но. Кургн кевунэ шин борсн герин Ьаза хойр-Ьурвн хотна улс хурчксн, овалЬата арЬсн деер, гер деер Ьарчксн баЬ- чуд, кено мерн Ьарч ирхинь кулэлдэд, шууглдад бээцхэно. Терлг, цегдг, халмг емссн нег сээхн бор кевуно гердн Ьаза зевор тедукн Ьартан узуртнь улан, цаЬан мецг боосн барта цаЬан торЬн ик альчур делскж бород зогежана. Ме- рнь турун Ьарч ирсн кун тер берин боржосн альчур шуурч авхмн. «Угтулын урлдана» херн мерн ууд булалдад уумлдэд йовна. Херн мерно найн турунас Ьарсн тооснд мердин зусн сон узгдхш, омтно шууган, зутклдон нир-нир гиЬод бээнэ. Мерд хотнд еердэд ирв. Шокин ЦаЬана Бадмин кер мерн емн Ьарад ирснь тодрха узгдв. Бадм мернэннь делд наал- дж ирэд, берин боржосн намчта цаЬан торЬн альчуриг дов- тлн йовж кемлж авад, жолаЬан зев эргулэд бууз. Хэлэ- жосн улс цуЬарн хээкрлдэд, шуугад, альх ташлдад шин буулЬж ирсн берин чирэ-зус узхэр баглрлдж, берон буул- Ьж авцхав. Хойр бер, хойр куукн шин ирж йовх бериг сууЬэснь децнж буулЬад Шокин Цапана ууднд, ууднэ эрк алс хаяд делген широта цаЬан ширдг деер евдглулж суулЬв. Ширд- гин хойр ховрЬднь хойр баахн залу еерэп агч модар мал- тад кесн тавгт ик-икор моЬлцгар керчсн, чанад болЬчксн хеенэ уург, суулин еек тэвчкен бээнэ. 123
Герин деед бийд хамгин кегшн евгн сахлан илэд суу- на. Теднлэ зерглэд Шокин ЦаЬан эмгтэЬэн сууж. — Не, берэн мергултн! — гиж кегшн келв. Уудин хоор- нд берин хойр тал суусн хойр залуЬин медэтэнь барун Ьартан шаЬа-чимг атхн бээж берин гижгэснь авад: — Шар нарнд мерг! — ТолЬаЬинь гекулнэ. Барун бий- днь тавгта еек бэрэд евдглж суусн залу нег моЬлцг еек авад. Ьалд хайна. — ШаЬа чимгнд мерг! — гнхлэнь хойр моЬлцг еек Ьалд хайна. — Налын окн тецгрт мерг! — гнхлэнь Ьурвн моЬлцг еек авад Ьалд хайна. — Хадм эцк- аавдан мерг!—гнхлэнь Шокин ЦаЬана амар моЬлцг еекэр шивеэ. — Иш эк-ээждэн мерг! — гинэ. ЦаЬана эмгн — Байна амар еекэр шивнэ. Шивжэх кун теднэ амар, чирэ- Ьэр тусхар чирмэЬэд тевлжэЬэд шивнэ. Теднь еекинь хав- лж агад Ьалд хаяд бээнхэнэ. Нал ширжннэд ервкэд, кун- ицу унр Ьарад бээнэ. Герт суусн ул? шууглдад, инэлдэд, байр, бахмж келдэд ниргэд бээнэ. МергуллЬн тегсхлэ мергулжэх берин еер бээсн берэд шин бериг цаЬан ширдг деегур кетлж орулад, куукд суу- сн орна келд кешгин ард суулЬчкна. Куук буулЬхар хурмд одсн гинчнриг ЖолаЬа Манжи- нкн тоозр-тэквр кенэ. Ода ЖолаЬа Манжинэс куук кургж ирсн гинчнриг Шокин ЦаЬанахн тоовр-тэквр кех йоста. Эдн кен нег-негнэсн сээнэр, евэриэр, куртэмжтэЬэр олн зусэр тоохар чирмэлднэ. Ксрэ даам тос тэвэд, келн ээдрм кандтаЬар чанад орк- сн улан зандн хальмг цэ белн. «Таслмр», «хорха» боорцг, «жола», «мошмгр», целвг дала тэвэтэ. Гуунэ чигэЬэр нер- сн хальмг эрк тэвэтэ. Уй-уйэр утлад чансн махи тевш дуу- PH. Шин бер срулж авсн Шокин ЦаЬан эмгтэЬан нк гидг байрта, яахан меджэхш. Ирсн гиичнрэн бийиннь егэнч, келмрч, сэн-сэн зацта, келнэ билгтэЬэн яЬж узулса гиж са- над, хоолан ясад, келх, метклдх уг хээЬэд, келэн булудэд сууна. .'24
«Залус, хотын сээнинь куунд ог, хувцна сээнинь эв- рэн емс», гидмн. Хот бээнэ бичэ эрвлтн! Утхад, утхад кеЬэд бээтн — чилхн уга! Утлад, утлад чанад бээтн — баЬтхн уга! Мана баЬчуд, гиич яЬж тоодган сээнэр медж автн. Цэ келЬэр куукд ку шинжлдмн, хот хуваж тэвлЬэр, хе эвдл- 1юр, хавс хадрлЬар, амн-Hyph нуЬллЬар залу ку шинжл- дмн. ©вгн. куунд далта мах тэвдмн, евгнд еердсн медэтэ куунд дунд чимгтэ мах тэвдмн. Эмгн куунд атхм чимгтэ мах тэвдмн. Бер, бергн куунд суужтэ (ташата) мах тэвдмн. Гнжгтэ куукнд евцунэ.мах тэвдмн. Дуг гиен наста адуч за- лу куунд зала чимгтэ мах тэвдмн. Кургн болгч куунд ma- ha чимгтэ мах тэвдмн. Кургн болхд еердсн кенз кевунд ута орулен керсц, хатасн ханчр егдмн. Терунос ду кевунд беер егдмн, бичкн куукнд зурк егдмн. Хеенэ тол-ha хувасн цагтан евгн куунд экинь егдмн (кеппрэд ирсн толЬань экнь сергтхэ гиЬэд). Нуди чикн хойринь эзнднь егдмн, сээнэр узж, сонрар соцсж йовтха гиЬэд. Кел инь кевун куунд егдмн — келмрч болтха гиЬэд. Келнэ бахлуринь герин эзн гергнд егдмн — айстан бичэ хээкрэд бээтхэ, келнэннь бахлур бэргдтхэ гиЬэд. Хуур’п- синь деерк урлтаЬинь бас куукд куунд егдмн. Кевун куунд егхлэ — кеер йовен цагтнь мерднь хуурЬслад, тургэд йов- дмн. Адус асрад, ескэд, тежэл кехэр алад иддгинь медсн кун адусна мэчмуд яЬж тугэдгэн медх кергтэ гиЬэд ирсн гиичнр ирулсп терл-садндан соцсхж келжэтлнь, генткн уудн хоорнд багшлжасн баЬчудас нег кевун «чис» гиЬэд нээтхэд оркв. Бурхи ершэтхэ! Кен кээтхв? Нааран эр! — гиж дуу- лг.д нээтхен иевунэ хамрт моЬлцг еек туркэд, — мэ, энуг ид! Сэн хам рта кезун бээжч. Мана келжэсн угд худл уга — унн гиен йорта юмн! — гиж Шокин ЦаЬан угон чилэв. «Пэ, мана худ евгн ю болв чигн меддг кун бээж. Ке- вуд, соцсад даеж автн. Иим улст хэрд ирсн мана куукн хевтэ кун бээж. Укр ahypcap эс бэлв чигн угэр байн бо- 125
лх», — гиж кургулин улсин ахлач дуунртэн арЬул келв. Тоовр, тэквр тегсэд, нэр-наадн, дууллдан, бииллдэн эк- лв. Хотна ар захд бэрэтэ бээх кевунэ шин герт ор-деринь ясад, бел кеЬэд уудинь хааЬад оньслчкж. 0мнк ик герт нэр бола бээнэ. Бурулин гегэн тасрад, тегэлцдэн харцЬут- рад, асхн цолвц Ьарад деегшлж йовна. Хойр-Ьурвн медэтэвр гергд кевунэ шин герт одад пал тулэд, горл орулад, кешгин ард бултад -суусн, ода бер бо- лх, куукиг дахулад авч ирэд. кучэр усинь хуваЬад, Ьурвар гурэд шиврлг зуув. Куукн ууляд херглхэр седна. Бичэ буцад бэ. Дурндан бээЬэд, эл хээЬэд, экдэн эрклэд бээдг цагчн уурна гидг эн. «Бор гертэн богд, Хар гертэн — хан болна гидг эн! — гиж келэд. инэлдэд Ьарц- хав. 0ерэн хойр кевутэ гиичнрин мерд бурткэд хэлэж йов- сн кургн Бадмиг олж авад, еернь кургулин улсас нег ку да.хулад авч ирэд, кевунэ герт орулад, хойраЬинь барун биид суулЬад, чанад болЬчксн хеенэ евцу тэвж егв. — Кен турулж Ьурвн хустг шатаснтн эн евцу утлхмт! — гиж нег гергн келв. Нежэд коробкта хустг егв. Бадм даЬмасн укс гиж хустг ЬарЬж авад, Ьурв дараЬар хусад шатаЬад хайчкад, белэсн утхан ЬарЬж авад евцу утлж гиичэн гоов. Хоюрн идмш болад ’паран арчад, босад Ьархар седв. Гер хэлэжэсн хойр гергн кургулин ку ЬарЬад, кургиг улдэж авад: — Чи бичэ эс медсн болад зулад нов. Эл хээЬэд, эцкдэн эрклэд бээдг цагчнь уурад, «бор гертэн— богд, хар гертэн — хан» болна гидг эн! Цаачн авальчн ку- лэжэнэ! — гиЬэд Бадмиг орн талнь тулкчкэд, хойр гергн уудг.нь хааЬад, хасвчинь оньслчкад: — Не, тев сээхн зууд зуудлж хонтн!.. — гиЬэд ЬазаЬурнь бичкн зуур манад эрг- жэЬэд, нээрур йовж одцхав. 0р цээЬэд, нэр тегсэд, хотн-хошан берэд, бергд укрэн сааж кеерэгшэн Ьархар гер-герэн темцэд хэрцхэв. Малд Ьарх малч, хееч, адуч баЬчуд хэрж хувцан сольхар герэн темцв. 126
АдЬм yrahap хэрх кургулин улсин баЬчуд асхар архл- чксн, тушад, чедрлэд тэвси мердэн бурткж, хураж услж белн кехэр тег темцэд йовж одцхав. БЕР Й6РЭЛБН ЦаЬана герт кургулин улс дуудж тоовр кеж, емскул емскхэр хот-хол белджэнэ. Шин ерк-бул болен ЦаЬана Бадминд шин берэр Ьал тулулэд, цэ утлулад, чанулад, бер йорэл’пхэр кегшд дууду- лв. ЦаЬана Бадмин хотна, эл бээсн хотна евгд, эмгд цаЬан гос, хээлен шар тсс, боорцг, тоЬш, балта, зэрмснь бортхта, бервтэ хальмг эрк авен ирэ-мрэ бээж Бадмин гер днг дуу- рв. Ирсн эмгд болЬн авч ирсн тоснасн ааЬд тэвж авад, Бадмин гериг дотраЬарнь зев эргэд, зурЬан термин баги болЬнднь туркэд, Ьалднь хаяд, унр ЬарЬад, дара-дараЬарн суулдад бээцхэнэ. Шин герин, шин Ьулмтин кевэ даальцта хотар, белгэр дуурв. Севгр гижгтэ куукн цагтан самлад, hypвар гурэд ар нурЬн деерэн саглрулад хайчкдг атлс хар усинь асхнапа хуваЬад, хойр эцг кеЬэд, узуртнь цаЬан мецгн токуг боо- Ьад, шиврлг зууЬэд хойр белднь дуужлж. «УнЬн турун» зеегтэ хувцна бура зерглулж товчлад, бер кун емедг цаЬан килнкр киилгин ергн хойр захин дорак зивгтнь шур товче хадсн чеежинь дарад жирилднэ. Шиврлг зуухэр усинь гурхлэрн хойр чикнэннь емн улдэен хойр заЬрмг халхинь дахж Ьацхна, терундэн шин бер эвр сээхн зокж. — Не, хадм эцк, берэн йерэж, бердэн нер егтн! — гиж ЦаЬана эмгн Байн олнд соцсхар келв. — «Кун ахта, девл захта». Мана тоомерта кегшэ Мэц- кр, мана бер кевун хойрин шин гер, шин буур, шин бер йерэтн! — гиж нал буурл сахлта Мэцкр евгнд уг егв. Шин бер шанЬан авад, цээЬэн болЬаж самрад, кегшдин ааЬст зев эргулж кев. Мэцкр ааЬан хойр Ьардж бэрэд: 127
— Ирулсн мана Бадм. Ирсн шин бер. Барен гертн бээшнг болж., Баах та хойр Бээхто — байн болж бндр Ьазрг гергн бэрж, Вветэ Йазрт зелэн татж, Зуд уга Нолд зус лннж, Дэн уга давад бээршж, Эргин харднь увлзж, 0вснэ кекднь буурлж, НууХЭСТН — тоосн бургж, Зуухастн — утан бургж, Хотарн дуурн — сургтэ, ХормаНарн дуурн к^ухдтэ, Хоома уга кэдлдг Хойр амр-г болты! Бериг дуудж авад, цаЬан, улан мецг егв. — Йерэл будтхэ, елзэтэ, цаЬан хаалЬта бер болтха! — гиж ниргв. Шокин ЦаЬан сахлан илж, хоолан ясад, зэмлэд сун сууж: — Не, мана орулж авен бер Ут наста, бат кишгтэ болж, Кен а хан кундлж, Кен дууИэн экэрлж, Кундтэ, хээртэ Йазрт Кеюн болНаж ишкж: — hap! — гихлэ Иарч, — Ор! — гихлэ орж, Базах, дотакан бурткж Куунд келуллго, Нохад хуцуллго 0рлэ урлдж бостг, (Эркэн цагллнь хэрулдг, ©кэрлулдг бер болтха! Мини бер кевун хойрин Таслад, ишхад эдлхнь — ТорНн, тонч болтха! Гашад, дуургэд эдлхнь — Тосн воки, болтха! 128
Таалад, теврэд оскхпь — Кевун, куукн болтха! Татв, татв тасрш уга, Утлв, утлв чилш уга. УИав, yhae Ьарш уга Утьлта сээхн амрг болтн! Мана берин нерн эн едрэс авн 0лзэт болтха! — гиЬэд, хадм эцк ЦаЬан берэн дуудж авад, хойр халхаснь умсэд, цаасн мецг, ца'Ьан, улан мецгд егв. — Йерэл будтхэ! Нернь елзэтэ, цаЬан хаалЬта болт- ха! — гиж шууглдв. Нал уДин алднд Шокин ЦаЬанахн хотн-хошаЬарн, хот- хоолан куцц белдэд, кургулин улсан дуудж герт орулад, кун болЬнд емскул емскэд, «емскулин кел» уЬаЬад, ханлт ергэд, кургн Бадм ур кевутэЬэн арв шаху мертэ улс цугл- рад, емн едрнь «тосудын улс» ирж хурм тосж авсн Ьазр куртл кургэд, «кен-кениг» гидг наадар кургулин залуста кеелдэд, ташмгар цоклдад, ик байрта удшулв. XYPMHH ТУСК ТОВЧ YT Кезэнэ болхла хальмг улст хурм кенэ гиен ик соньн, сэн едр болдг бээж. Тер юцгад гихлэ, хурмд хурж ирсн баЬчуд нээрлэд, наадад, таньл-узл болад, биилэд, дуулад уудьвран ЬарЬад, бахан хацЬадг бээсмн. Кжхунд гер буулЬна хурм, куук мордуллЬна хурм кедг кедбцк авъяс мана хальмг улсиг кезэнэЬэс нааран даха йовж ижлдэд, тахшад бээсн юмн. Тиим хурм кесн цагт хурм йовулен улст, хурм идеи ул- ст ямаран ик Ьару медмж угаЬар Ьардгинь эн деер келгд- сн келврэс медж бол хм н. Уннав гиен меринь унулад, еменэв гиен емскулинь емс- кэд, иднэв гиен хотынь идулэд, бахинь хацЬах кергтэ. Худ- нрт тааста сээхн мер, арат, хурсх девл, па'рч, торЬн килц, шеемг — эн хамгиг уга-яду кун хамаЬас авхмб? Теругинь тоолдго бээж. 5 Эрендженов 129
Эн деер келгдсн хурмд зерц Шокин ЦаЬанаг орулвидн. Шокин ЦаЬан му биш бээхтэ, дундын малта, заглюн, кор кун болад, Ьурвн келнь чедр булг алтн Ьалзн урэ мернд хойр толЬа егэд, арат девлд пар пар егэд, хав-хара биш мецгэн ЬарЬад дем цуглулад кевундэн гер буулЬжана. Ним Шокин ЦаЬанла эдл улс хееткэн санл уга, кеерэд, «ас» гисинь егэд кевундэн гер буулЬчкад, кевунь гертэ- малта, будто болад, есэд, эцкэсн енчэн авад, бээсэн хува- Ьад салхларн — уух, идх тату-тартг, болхла угарсан мед- иа. Тиим учрар чигн «куукэн мордулсн кун угардмн» гидг улгур бээнэ. Alep унулад, дала болен емскул емскснэс талдан эрк, махн, боорнг, балта, шикрт кеду мецгн Ьарна? «Эрк сава- сн бшпцкинь эвднэ» гидг сэн улгур бээсн бийнь нег борт- хас авн нээмн бедр зеенэ. Эркэс авн ноолдаи, гувдлдэн, шаалдан болад ик эср йовдл Ьарна. Тер хурмин эркдЬарЬ- сн мецгэрн гер-бул болен кезун бер хойр гер дотрк елг- эд, хувц-хунр, нань чигн эдлврт кергтэ хамгпг хулдад авч- кад, кумн кевтэ бээхлэ седклднь зовлн уга, севркэднь заг уга, ур-садан ескод, жирЬж чаджана. Эркэс кедтэстэ ерк-бул эвдрнэ, эк-эцкднь зовлц, му не- рн болна.^Хурмд одад ев авхла, куук булахла ку цокдг нег му авъяс бээж. «Хурмд одад нудэн геечклэв»,—гиж келж новен ку узж йовлавидн. «Хурм, хурм гихлэ хумха толЬа келврнэ», — гиЬэд, хурм болжах герт ик баЬ уга, икр ерэсн уга, кэгшн залу уга ирдг бээсмн. Хурмд ирсн кун Ьундлта Ьарх йосн уга. Эрк, махар тоогдх кергтэ. Эс гиж, му нерн, му мерное ээЬэд, бээсэн хулдад, угатя бийнь «баймб» гиж бийэн узулхэр хурм кед г авъяс бээж. Ода болхла цагин эргц хуврэд, хуучна авъяс буйсад, шин цаг ирэд, шин улс уудэд, шинэр жирЬдг болв. Ним сээхн цаган дахад, хуучнаЬар хурм кедг авъясас гетлэд, хальмг улсин сэн, эн жирЬллэ зоклцх авъясинь авад олзлж болхмн. Хальмг улст сэн, уха авч болм авъяс дала бээнэ. 130
ХАЛЬМГ УЛСИН эдлдг хот Хальмг улсин эдлдг хот олн зусн болна. Эн эдлдг тоо- тас тооврт дееж болж эдлгддгнь — хальмг цэ. Хальмг цэ Хар тенге эргнд, Грузин, Адыгеин эмтн буурлдг Ьазрт ypih- па. Мечи, така сармудын дундаИар цээЬин шагшг модн буч- рлэд, цецгуднь унад ирхиннь алднд бучр- инь туунэ, нилх хам- тхасдынь ац yra'hap тууж авад грузинск, краснодарск орс цэ кенэ. Тер орс цэ гиж «негдгч сорт», «высший сорт», «эк- стра» болн «букет» — гиж кенэ. Теднэ хеен «хойр- дгч сорт» кечкэд, модьрун, зузавр ха- мтхасдынь уурмг нэ- рн ацтаЬинь тууж авад, уулэд шахурт орулад, ноИан (кек) бийэрнь шахад, ксв- лэд, ацинь дахен ка- нд орулад «хальмг 131
но» кенэ. Хальмг цэ дервлжн': утдан 36 сантиметр, ергн- дэп 16 сантиметр, зузандан 4 сантиметр, чивхэрн 2 кило грамм 10 грамм болна. Хальмг улс эн цэ хулдж авад, цэ утлдг дервлжн модта Ьинь хамднь туЬлын арсар уйсн цээЬин туцгрцгт хадЬлна< Цэ чанх цагтан туцгрцгэснь ЬарЬж авад, цэ утлдг модн деер оцхарнь бэржэЬэд, хурц балгар утлад хээстэ уснд тэвнэ. Цэ сукэр цокж хамхлхла му нерн болдг бээж. Су- кэр чавчхла цэ сегэд, хуурад, цэ урЬсн бучрин ацмуд ут- утар Ьарад, буклдэн хээснд орад, кевэд агнь сээнэр Ьард- го бээж. Балгар, утхар утлхла ацмуд ахр-ахрар керчгдэд, агнь сээнэр Ьардгж. Кезэнэ ямаран чигн чидл уга, хатмл бээд- лтэ бер шалЬин ирэр кесн балгарн дарад утлхла, цэ сээхн гоЬшрад унад йовдг билэ. Тиигэд утлсн цээЬэн харм хээснд буслжасн уснд тэвэд буслЬна. Элэдэр тэвсн цэ курцтэд, улаЬад, кандын унр кацкнад ирсн цагт эрвж уга давс бургнулэд, уснэ ерм ке- Ьэд, цокн самрна. Сам рад бээхлэ буслснла эдл болдгж. Тегэд чигн хальмг улс келчксн: «Зуурм чанхар, зу самр». Тиигэд самра бээж цаЬан тос тэвэд, зать зорад, зев эргулж самрхла, цэ кацкнад, кандын унр Ьарад, кеэстэд одна, энуг «жомба» гиж келнэ. Гиичд ирсн куунд чигн, даарад, елр- кж йовен куунд чигн хамгин турун хальмг цэ егнэ. Цэ шингн болв чигн И дэни дееж. Цаасн ннмгн болв чигн Нэмин полги ,- пэк, келнэ. Эн хальмг улст авъяс болад бээсмн. Хальмг улсин урн угин норн бичгин зеер болад бээсн «ЖацЬрин», туульечн баатрмуд иигж келнэ: — За гидг тулэЬэн тулэд, Зандн гидг цээЬэн чанад, 132
Майин усэр услад, Мокн тосар тослад. Келн ээдрм болЬад, Керн даам тос тэвэд... уучкад, сур кевтэ сунад, суха кевтэ улаЬад унтад одв, — гиж келгднэ. Кезэнэ уга-яду улс цэ усн угаЬар чанад, тос эс гиж xoph тэвэд харар уудг бээсмн. Кезэнэ цэ ховр цагт, уга-яду улс цээг хойр эцг, дервн эцг, нээмн эцг кеЬэд хуваЬад эдлдг бээж. Нег-негнэсн «ерэл», «дервнэ», «нээмнэ» цэ егйэЬэр авад, ууцхадг би- лэ. ЬУЙРАР КЕДГ ХОТ Ьуйрар зуурад, киискэд, нухад кедг хальмг хот бас олн зусн болна. Кезэнэ хальмг улс буслжасн уснд Ьуйр бургнулэд, хутхад буда кеж ууж йовсмн. Будана хать ги- Ьэд махн бээхлэ мах тэвэд, махн уга болхла шуурмг тэ- вэд эдлж йовсмн. Ьуйриг нухад, элдэд, хавтхалад, Ьалын хогт (умснд) булад бол'Ьад, бээхтэ бул болхла хойр таавад хавчад бол- Ьдг билэ. Ьуйрт еек ишкэд эс гиж xoph тэвэд булад бол- Ьсн Ьуйр басл амтта хот болж медгддг бээсмн. Нухсн Ьуйриг шилэр дарад, нимглзд, нэр-нэрэр ишкэд, мах Ьуй- рдж иднэ. Хээснд тос, эс гиж xoph буслЬад, буслжасн тоснд Ьуйр бичкнэр бургнулэд, хутхжаЬад акад уга деернь ЬарЬж авад иднэ. Теруг «хээлмш» гиж нерэднэ. Тиим хээлмш деер Ьуйринь икэр бургнулэд хутха-хутха бээтл Ьуйр аку- рад, хээснд наалдл уга эргэд долдарад ирсн цагтнь дее- рнь давста ус, эс гиж ус кеЬэд шалдрулад, хутха бээтл игинос еткрэд, лугшад, дораснь тосн хаЬлад бур-бур ги- Ьэд ирсн цагтнь ЬарЬж авад, халун-булэнэр иднэ. Тер хо- 133
тыг «булмг» гинэ. Таавад бичкн тос кеЬэд шиигэд буслад ирхлэнь уснД зуурсн Ьуйр ухрар утхж авад тараЬад кех- лэ бусрг Ьарад, белвэлэд шиигэд шаргдн алдад ирхлэнь, ергн балгар курздж ЬарЬад иднэ. Теруг «борва» гиж кел- нэ. Деер келгдсн «хээлмш» деер чансн цэ кеЬэд шиигулэд самрж ЬарЬад ууна, теруг «хуурсн цэ» гинэ. БООРЦГ Нуйриг уснд, эс гиж уснд нухад, элдэд, олн зусн дур ЬарЬад, боорцг кеж эдлнэ. Боорцг олн зусн нертэ болна: целвг (хавтха), тоЬш, кит, таслмр боорцг, хорха боорцг. Увлин сул cap чилэд, хаврин турун сарин шинэр «Ца- Ьан сар» гиж хавр угтгч сэн одр болна. Тер едрмудт халь- мг орк-бул болЬн боорцг кенэ. Бийднь уга болв чигн куу- нэс хээж, сурж авад кедг авъяста. 134
Тер цаЬана боорцгтан: нег хуц, Ьурвн белг, нег кит, Ьурвн тдЬш, нег целвг, нег шовун, нег темэн, — гиж ке- нэ. Эдниг тоснд буслЬад болЬчкад, утцнд келкэд, еврэн бээсн улст белг егнэ. Тедн хэру эврэннь белгэн тиим белгэр сольж вгнэ. Тер авъяснь кезэнэЬэс нааран даслт болад бээсн юмн. МАХ БЕЛДЖ, ЭДЛЛЬН Хальмг улст цэ, боорцгас талдан махн бээнэ. Keep теегэр нууЬэд даслт болад бээсн хальмг улст махн ик шимтэ, даслтта тежэл болад бээсн хот. Махн уга хальмг кун бээж чадш уга. Хальмг улс кезэн-кезэнэЬ.эс нааран дервн зусн мал ескэд, теднэ шим эдлэд йова юмн. Учр тиим болсар хеенэ махна тускар келий. 135
Махн, махнас хальмг улст хеенэ махн даву, хеенэ ма- хар кииркхсн ку шахна. Хеенэ мах хурмд авч одна. Тер юцгад гихлэ, хен мал ноЬан урЬад, цецгэрэд ирсн цагт нэ- Ьана турун цецгэ хазж тууж иднэ. Тер учрар хеенэ махн хальмг улст эм-дом болдгж. Хеенэ зуцЬгта ноосна цур чимин хорна дарцх гиж хальмг улс келнэ. Тегэд чигн чим (эс гиж белвсн хар) зуусн кууг зуцЬгта ноосна цурт орулад, хеенэ махар шел кеЬэд, шахад эдгэдг бээсмн. Хальмг улс хе ескэд, хэрулэд, хурЬлулад асрна. Тер хеедэсн дурта цагтан тоомсрта гиич ирсн цагт, кевуЬэн гер-мал болхла, куукн мордхла, кевун эс гиж куукн Ьарх- ла хе алж иднэ. Хеенэ тарЬн-эццнинь керсцгинь бэрж узэд меднэ. Керсцнь хату зузан болхла тарЬна темдг, кер- сцнь нимгн, жеелн болхла эццн. 136
Хальмг улс хеег ерчлж алдг билэ. брчлж алхла цусн асхрхш, цуснь ерч дотран улднэ. Севркэн ааг хоорндаЬар hap багтмар керчод, Ьаран орулад, ерчинь хаЬлад, хавс дахулж хурИан орулад Полынь таслчкна. Керчсн орман модар бичкн шор кеЬэд шорлчкад ЬанзЬлж авад йовж од- на, болад бээснь тер. Хеенэ арсинь хальм еекн бичэ дахтха гиЬэд нудрмарн нудрад арсинь хуулж авад, букл хеенэ мах эвднэ. Эвдхлэ: дервн кел, евцун ууц, сер-кузун болж эцгрнэ. 0мн хойр келинь «ха* гинэ, ар хойр келинь «Ьуй» гинэ. Ха боЬнь хавснас авн севэн Ьурвн хавсн куртл 12 хавста болна. Хаад зала чимгн атхм чимгн хойр, далта, бервтэ дервулн болна. Ьуйд «шаЬа чимгн» «дунд чимгн», «таша» (сууж) тецтэЬэн дервулн болна. Эн дервн кел негдулгчнь «ууц». Ууц хойр талан севэн Ьурвад хавста, деерк эклцэсн авн херн дервн нурЬна хеет бийд, хервцг ясна деед бээдг йисн шинж негдсн «хош эрдни» нурЬтаЬан болна. Терунэс дорагшан (хервцг яснас) Ьодамл болад чилнэ. 137
8рч деернь арвн хошад хавс негдулгчнь евцун. Эвцуг ниилулгчнь хойр талагшан хавстын толйала ниилулгчнь севркэ, севркэйэс дорагшан хойр хэврйлэ ниилулэд авЬнг куртл бутэгдэд татгдснь — ханчр. Ууцас деегшэн хеенэ толйала негдулгч амн-нурйн. Амн-нурйн ниилулгчнь — кузун. Кузун зурйан нурЬта бол- на. Зурйан нурйта кузунэ негдгчнь — сер-кузун. Эдн цу- hap Кадр махн гиж келгднэ. ha др махта цогц дотр бээснь — дотр. Дотр гиен гузэн, хот, сэн сэцгрцг, му сэцгрцг, йолйа, нэрн гесн, элкн, беор, оошк, зуркн толйатайан, цар-меерсн улан хоолтайан. хот- рха, цайан махн, авйнг. Эн хам гиг уйайад, хотднь Изд, ИШКЭД, вэд, болйчкад н семжн, чичрГэТ хотрха, ке- век нусинь цуенднь мэцгрс тэ- хотын аминь шорлад нэрн гесэр боойад, буслжасн уснд тэвэд болйна. Наадксипь, нэрн геснэс бишцкинь, ут- лад чанна. Нэрн ге- сиг цалмдж эвкэд, узуринь бичэ цуцрт- ха гийэд Ьойдад чи- лэнэ. Кезэнэ нэрн гес ээрэд, хагсайад домбрт чивйс кедг билэ. Цуггнь чанад хотлск, гузэлен цустайинь семрэд, дотр еек хамднь ишкэд давста шуус кейэд, базйад, нудэд оркхла ик гидг хдмг жилвтэ хот болна. Хальмг улс дотрт ик дурта. Дотр чансн цагтан хотнаннь эл бээсн улсан: — Манайас дотр ирж идти! гиж зарлдг билэ. 138
Дотр ишкхиннь емн хотта цус узурэснь авн керчэд «нуЬлур» гиЬэд залу улст егно. Хотын узуринь керчэд «те- ма кетлдг» гиЬэд герин эзн гергнд егнэ. Бееринь кевун куунд, зуркинь куукн куунд егнэ. Дэкэд болен элк нимгэр утлад семжэр ораЬад бас нуЬлур кеж иднэ. ЬАДР МАХН Дотрас наадк махинь Ьадр махн гиж келнэ. Ьадр мах чанхларн уй-уйэр, чимг-чимгэр салЬад чанна. Х^внд: хойр зала чимгн, хойр шаЬа чимгн, хойр атхм чцмгн,>хойр ду- нд чимгн, хойр дал, хойр таша, хойр кузун, херн дервн иурЬи, хервцг ясн, евцун хама бээхинь хадь<г кун меднэ. Тегэд чигн кургн болх кевуЬэр бурул болад, барц-бурц узгддг цагт хе эвдулэд, хавс хадрулад, амн нурЬ нуЬЛу- лад шинжлдг бээсмн. Тер юцгад гихлэ, амн-нурЬ нуЬлж, хавс хадрж чаддго залу му залуЬин тоонд ордг бээсмн. 139
Дэкэд Ьадр махиг буклэр: чимг-чимгэр далтаЬинь, суужтэЬинь ик хээснд тэвэд буркчкэд, махнь яснасн салтл буслЬад, яеинь шуурдж авад, махинь 6ah-6ahap утлад хор'Ьта шелнднь буркэд бутэжэ^Ьэд ик шанЬар утхж авад тэвж егнэ. Эн махиг жажлдг челэн уга болна, бийнь Ьуль- драд орж одна. Энунлэ эдл тарЬн хеенэ махиг еекн-беерннь тсгш иш- кэд, цаЬан Ьуйр нухад шилэр дарад, нэр-нэрэр «тоЬруна келэр» ишкэд, эн махнла холяд, шуус кеЬэд ндхлэ басл идмг, Ьульдрад бээдг хот болна — энуг «Ьуйрдсн махн» гиж келнэ. Хеенэ толЬа дервн шииртэЬинь, керсн, ЬодцтаЬинь хуухлад, хусад, уЬаЬад, чиксн цаЬан махтаЬинь чанад, ишкэд, Ьуйр ишкэд, шуус кеЬэд ндхлэ бас сэн хот болна. Зуг энунлэ толЬан экн, чикн, кел ишкхш. Экинь нудтэ- Ьинь евгн куунд егнэ. Чикн келн хойринь бичкн куукдт егнэ. ХуурЬсинь куукд куунд егнэ. ТарЬн хеенэ ханчринь евцунэ будрко деерк керсцтэ- Ьинь, авЬнг куртл шулж авад, хеенэ улан хоолынь суЬлж салЬад, дотрк цаЬан хальсинь мелтлж авад, улэЬэд кев- кэлЬчжэд: еек, борнь тегш мах нэрэр ишкэд, улан хоолын хальснд таг кеЬэд чикэд, хойр узуринь утцар бооЬад (кол- бас) кеЬэд ханчрта хамднь харачд уньна шорас дуужлэд, ута орулад хатана. Удан утанд елгэтэ бээЬэ бээж шар- лад, хорЬн чиихлтэд ирнэ. Теруг — хатасн ханчр гинэ. Эн ханчриг мечн сарин алднд кургн цаЬалж ирхлэ чаяж ег- нэ. Басл амтта хот болна, жажлх дутман тосн Ьарад, ам- тнь амнла наалдад бээнэ. Дэкэд махиг нэрэр борцлад, шачасн Ьал деер шарад егрэжэЬэд, халуЬар иднэ. Теруг — шарсн махн гинэ. ТарЬн ^еёнэ махиг яснаснь салЬад, еекн, боринь тсг- шэр нэрэр борцлад (батхн бичэ суутха гиЬэд) давста ус- нд дурж авад герин суудрт, аЬарт сеглэд хагсана. Теруг— борц гинэ. Борц эвр-эвр гиЬэд хагсад ирсн цагтан хорЬн чиихлтэд, билчиЬод ирсн цагтан басл ку жилвтулнэ. Кезэнэ нег байн залу иим тарЬн хеенэ махан борцлад, 140
герипнь суудрт сеглчкэд, цаЬан ширдг деерэн келэн жии- Ьэд, келсэн хагсаЬад кевтсинь ялчнь узчкэд: — Э-э! эдгш уга тиим гем ирэд, ним, эвр-эвр гиен борцар шел ууЪад кевтхнь, Ьундл уга билэ, — гиж борцд жилвтэд келен бол- дг. Ним борциг йоснднь хагсаЬад, сэрсн уутд кеЬэд, увл куртл хадЬлад, ахр-ахрар керчэд, устэ буданд хать кеж эдлнэ. Буданд буслад, жеелдэд амтта болна. Хеенэ элкиг «улдин мергн» зузанар керчэд делгэд гэвчкэд, хеенэ семж Ьалын заль деер шарад, Ьоожсн то- еннь (хорЬинь) тер элкн деер делгу дусажаЬад, элкнэ дее- рк хальснь шаргдад ирсн цагт халуЬар ЬарЬж авад иддг хот бээнэ. «Деернь еек шарсн элкн» гиж шуудцгуЬэр ид- нэ. Кезэнэ, куунэ нуди евдэд, асхн нарн суусн хеен юм уздгэн уурад ирдг — «ээвэ» гидг, орсар «такан сохр ну- ди» гидг гем ирсн цагт хальмг улс Хар яма алад халуЬар элкинь татж авад «тоЬрун келор» ишкэд, хээлчкен шар тос.нд бурд буслЬад, нег эргулэд тер тосн- шуустэЬинь ха- мднь дараЬар Ьурвн едр ерун элкнднь егдг билэ. Басл кел суЬлм эмтэхн хот болдг билэ. КУР Эн кезэиэЬэ хееч улсин кеж эдлж йовсн, хееч улст, хеенэ махнас амрсн юмн куртдго бээж. Эзн хе алад, до- тр чанад идхлэрн: «Хееч куунд гузэнэ ам егдми», — ги- Ьэд, цус кеЬэд пюрлен гузэнэ шим, шуусн уга аминь егдг билэ. Зэрм ховдг баячуд хееч кууЬэр дотр ишкулдго бээ- смн. Дотр ишкхлэрн дораЬар семжн, чичрхэ умкэд идчк- нэ пнЬэд теднэр ишкулдго бээсмн. Тегэд хеечир «Эмд кун арЬта» гиЬэд, кеер хурад селв- лцэд, нег-негнэннь хеедэе, эзнэсн бултулад, алад, арсн- дотринь дарад, наадк Ьадр махинь яснаснь шулж авад, дотр еектэЬинь, суултэЬинь бичкн-бичкнэр ишкэд, давс тэ- 141
вэд (ода болхла мэцгрс, бурш, затинь хамтхас немэд) гу- зэнднь ки орулл уга чикэд, гузэнэ аминь олсн-шидмсэр бюоЬад оркна. Иазрин ур йосндан Ьарсн цагт (мечн, така сард) дора- Ьурн далЬа, деегурн уутьхн, гуунэрн нег метр улу тал ан нук малтна. Тер нукнд керл, етг, aphc тулнэ. Нукнэ эре улаЬад, шаврнь шатад иртл тулнэ. АрЬсинь тэвэд, темрэр шилэЬэд, утаЬинь ЬарЬад бээнэ. Нукнэ йоралд цог хурад, хогнь зузарад ирсн цагт, махар дуургэд чиксн гузэг, нук- нэ амн деер кендлц тэвен темрэс бас олсн-шидмсэр боо- Ьад, дорак хогт кургл уга, улаж одсн эрст кургл уга, дуужлэд, деерэснь халаЬар буркэд, деернь зузанар шавр хаяд ки угаЬар довц кеЬэд хонулад, мацЬдуртнь татад авхла: гузэн хагсад, хатад, шарлад, кубышкин бээдл Ьа- рад, тосн чиихлтэд, унрнь кацкнад одна. Тер цагтнь татж авад, гузэЬинь ярчкад авад идхлэ, жажлдг зав уга бол- на. Эврэн Ьульдрад орад бээнэ. Терунэс амтта, шимтэ, тааемжта, махар кесн хот халь- мг ул ст уга! YC ЭД-БОД КЕЖ ЭДЛЛКН Усн олн зусн болна: укрин, мернэ, темэнэ, ямана, хее- нэ. Эн келгден адусдын уедэе темэн яман хойрин уси ет- кн, шимтэ болдгж. Эднэс хальмг улст олар эдлдгнь — ук- рин усн. Хальмг улст укр уга бул уга бээсмн. Ямаран чиги уга- тя, ялч кун ядхдан нег укртэ болдг билэ. Тер юцгад гих- лэ, укрин уси гер-булин тежэл бээсмн. Гер-булдэи нег туЬлта укр бэрхин кергт цуг гер-булэрп куунд заргддг би- лэ. Темэн яман хойрин усн цуЬараЬаснь еткнинь хальмг улс меднэ. Болв темэ, яма бэрхд чидл, aph, аермж. кергтэ. Темэн яман хойриг хэрулх, харх кергтэ. Хаша, хаац кергтэ. Яман адусн йовхдан дурта. Хен шооЬад кевтсн цагт яман хамгнн турунд босад «яман хуцун» бучр хазад, 142
сальк ерэд йовж одна. Дала олз уга, хэлэвртэ адусн. Гуунэ усн цуЬараЬаснь шицгн болв гуунэ уснд идэнь болдг эмин салтр-евэрц шим (углевод) гидг юмн ик бол- дгж. Гуунэ усэр искэЬэд — «гуунэ чигэ* кенэ. Гуунэ чи- гэн садв гемин дарил болдгж. Гуунэ чигэн хотын шицглт хурдулна, цус гуулгнэ, унд хэрулнэ. Кезэнэ болхла бани, нойн зээсн улс шишлн саалин аду бэрэд, гуунэ чигэ келгж уудг бээсмн. Темэнэ усэр чигэ келгэд, эрк нерулж уудг, хеенэ усэр ээзгтэ кеж эдлдг бээж. Укр малый хэлэвр, асрмж татг болен учрар олар саа- лин укр бэрдг бээж кевтэ. Хойр-негн укр болв чигн хот- на укрмуд дахад кеерэгшэн Ьарад, едрин дуусн идшлэд, усан ууЬад асхнднь туЬлан, эзэн хээЬэд зел талан курч ир- нэ. Эзн гергн Ьарад, туЬлынь кекулж, ивлулэд, усинь сааж авна. ©рунднь босад, усинь сааж авад кеерэгшэн ЬарЬад, сууринь тууж авад, ташмр ташад, бембэ кеЬэд хагсаЬад, овал ад, увлэ тулэ кенэ, укр малый олзнь тиим болна. Укрин усн хальмг улст эркн тежэл болдг бээсмн. Усн уга хар цэ уухла заядар седклнь эвдрэд, уга-ядуЬан ааЬи- ннь йоралд узэд, зовад бээдг бээсмн. Хойр-негн сааллн укртэ болхла, седклнь тарЬн болдг бээсмн. Делннь делв- рэд ирсн укрин туЬлынь тэвэд, ивлулэд турун сааж авен усиг «учг усн» гинэ. Хойрдад шавхад сааж авен усиг — ивлцн гинэ. Ивлцн учг уснэс еткн болна. Тиим учрар хальмг улс цээЬэн ивлцэр уелнэ. Терунэс даву арЬта бол- хла цээЬэн ермэр уелнэ. Укрэсн сааж авен булэн ус ширтэ калганд, эс гиж це- вр далЬа хээснд кеЬэд кендэл уга буркэд хонулна. 0рун- днь усиэ дееркиг еткрсн ерм буркэд оркна. Теруг арЬул халвад авна. Тер ер миг они савд кеЬэд хутха-хутха бээж тос кеж авна. Теруг «ермин тосн» гинэ. Улдл усинь «ер- ми н шар» гиж келнэ. Усиг ермипь авл уга чигэнэ экнд кеЬэд искэЬэд, чигэ кеЬэд, хар модн чигэнэ кувд кеЬэд булурэрнь булэ бээтл 14}
тосн унад, кевэд Ьарад ирнэ. Тер тосиг —чигэнэ тосн ги- ыь/ Тосинь халвад авчксн чигэг ик хээснд кеЬэд, хойр нук- тэ модн буркэсэрнь буркэд, буркэснэ нег нукн деернь цор- Ьин нук туслцулж тэвэд, тегэлцднь шаврар шавад, нег ну- кинь шавр хавхугар бэглэд, дорнь Ьал тулэд, эрк нерж эд- лдг бээсмн. Ик хээснд кесг чигэн буслхла уурнь цорЬин нукэр гуу- Ьэд, оцЬцта киитн уснд тэвсн бэкрснд дусад эрк болна. Тиигэд буслЬа бээж бэкрстд амсур тэвэд, амсж узэд, цаг- лань ЬарЬж авдг бээсмн. ЦорЬинь авад, ик хээснэ буркэс авхла, ик хээснэ зив- гэр ергнэрн деру дуцгэ буслжасн чигэнэ хаг хурна, теруг «аармг» гинэ. Тер «аармг» деер ус кеЬэд бичкн кевудт егдг билэ. Тер аармг и пик л и болн эмтэхн телэднь бичкдуд була- лддг билэ. Тер буслад болж одсн чигэг «боз» гинэ. Боз ик хээсндэн киитрэд тунад еткрнэ. Тиим ишклц боз деер бул эн ус кеЬэд хутххла ээдрэд, ээдмгнь тунад ишклц усн деегшэн Ьарад ирнэ. Теруг «хеермг», эс гиж «ээдмг» ги- нэ. Цагларн басл сэн хот болж эдлгддг билэ. Тиигэд киитрэд, тунад ирсн цагт бозиг мишгэр туцгр- цг уяд, «аадмтин туцгрцг» кенэ. Тер туцгрцгт бозиг дуур- гж кеЬэд, хонуд шуурулэд оркна. Уснь шуурэд, еткн зуура туцгрцгт улднэ. Теруг «аадмг» гинэ. Аадмгиг мондалж авад, Ьаза гурмр зегс делгчкэд, аад- мгас атхж авад базЬад бээхлэ, аадмг Ьарин салас хоорн- даЬур билжрэд, Ьоожад макарона бээдлтэЬэр олн зусэр, нимгнэр унад йовна. Нарта зуна едр нарнд ээгдэд хагсад, хатад, шарлад одна. Теруг «шуурмг» гинэ. Шуурмг тоснд, ермд холяд, ку тоона. Бас нег coup хот болна. Шуурмпиг сээнэр хатаЬад, арен тулмд кеЬэд, увл куртл хадЬлад, буданд хать кенэ. Аадмгиг бас мондалж авад, ергн харЬа деер чигчэ зузанар нааЬад тегшлчкод, нимгн балгар утднь, ергнднь зусэд, гер деер нарнд хатана. Хур уга нагла Ьурвн, дервн 144
хонгт нарнд ээгдод, зусэрэрн зааград, балта мет дервлжн болад одна. Тер цагтнь будун зуунд темэн утц нудлж авад келкэд, гер дотр елгэд аЬарт хагсана. Теруг «хурсн» гинэ. Хуроиг хатаЬад, тулмд кеЬэд хадЬлна. Увлднь хар бу- данд хать кеж эдлнэ. БаЬчуд Ьалд ээЬэд жеолдкэд иднэ. Хурсн жилдэн, хойр жилдэн бээв чигн когжрж урхш. Аадмгиг уснд эс гиж уснд зуурад эдлнэ. Зуна халунд киитн уснд зуурад «чиидмг» кеж ууЬад, ундан хацЬана, чигэнэ чиидмг нег улу сэн болна. Хальмг улс кезэн-кезонэс нааран дервн зусн малый усэр ним олн зусн хот кеж, эдлж йовсмн. Ода чигн усн ик олн зусэр хотла нээрулгдж эдлгднэ.
ХАЛЬМГ УЛСИН НААДДАС ШАНА НААДЛЬН ШаЬаЬар наадлйн хальмг улст ксзэн-кезонэс нааран бээЬэ, хальмг тууж даха юмн. ШаЬаЬар наадлЬн олн зу- сн. Улгурлхд, шаЬлцан гиЬэд олар Ьаза ик тепл халцха деер наадна. Эн наадыг баЬчуд, зевин дунд наста кевуд, медэтэ залус чигн нег баг болад наадна. ЗурЬан, нээмн кун хурад наадцхана. Кун болЬн хошад сахта. Сах ги- ен — цуЬараЬаснь ик чивх, кезэнк шуруй иооста хальмг хеенэ шаЬаЬар кенэ. Сах кунд болтха гиЬэд чох бийэсн нуклэд, дотадкинь кендэлэд хар хорЬлж цудхна, тер цагт сах кунд болад, холас эрчмнжэЬэд хахла хавта болна. Зэрмдэн хошад, Ьурвад ерцг еергэд оркна. Орцг гиен — кендлн. дерэлЬэд ерчкен босхад тэвчкен шаЬас. Эн ерэтэ (шаЬасиг) ерцгудиг 15—20 ишкмэс хаЬад тусад еергхэр чирмэлднэ. Эсргсн ерцгиг ормаснь 2 ишкм улу еерххлэ, хасн кун ерцгэн авна — шууЬэч зэрм кун хо- лас нег хаЬад хойр ишкмэс давулад авхларн, еахан туссн ормас «Ьал» эргэд xaha бээж ерцгудиг цугпнь шууЬэд ав- чкна. Тер куунд «мергн кун» гиж нер егнэ. Тер багла шаЬлцжасн улс шинэс ерцгэн ерэд цааран- днь наадна. Олн ерцгтэ ирсн кун удан наадна. Зэрмснь зуурм Ьарсн туЬлын арсиг бутуЬэр евчж авад, идэлэд орк- сн тунгрцг дуурц шаЬата йовдг билэ. Орцгэи шуугдчкэд, еахан барун Ьартан эрчмнэд ууляд хэрдг кевун бээдг би- лэ. Орцгэн шуугден куу'Ьэр хэлэжэсн олн улс зог кедг бээсмн. 14G
Укрэ maha хеенэ uiahahac ик барата, кунд. Укрэ ша- har «аару» гидг бээсмн. Тиим aapyhap сах кеж. наадхларн аарун чох бийэснь, бек бийэснь адрута чолунд зулгод, эс гиж хуурэ1юр хуурэдэд хавтхлад, «галди дошур* кеж наадна. Тиим галди дошурта ирсн кун зугл нааджах улсас зев авад наадна. Тер юцгад гихло, галдн дошур тегш хал- цха деегур дошж одад, хошад, Ьурвад шаЬа есргнэ. Ув- лэр месн деер наадхларн uyhap «галди дошурар» холас хаж наадцхана. Хеенэ inahahap хорИлж цутхад будад, тамЬ тэвэд, тем- дглэд, шаЪан будгар будад икэр эцкрлж хадЬлдг бээсмн. Тиим сахмуд uyhap нертэ болдг билэ. Улан сах, чуукл сах, шарц сах, кури сах; баИ-чонс балта тамИта сах, 6ah дервдт — келтэ теелг тамИта сах, жунЬру тамЬта сах, ик- цоохрт маля тамЬта сах, хошудт суврИн тамЬта сах гиж бээомн. Тер юцгад гихлэ, сахан геедрсн цагт тамИарнь олж авдг бээж. Тер тамЬан отг-нутгудын мернд, укрт тэв- дг бээж. ШаИлцан гидг наадн тиим шуугата, мерг дасдг наадн бээж. Ода цагар болхла снортивн наадн бээж. Эн шаИлцанас талдан нээрм цокдг, мер урлдадг, зур хадг, нээрдг, аляц, гун йовж хадг, нань чигн uiahahap ним наад наадхин кергт хеенэ шаИа нээрсн цагт, хасн ца- гт яЬж зогсжахинь, яйж кевтхинь медх кергтэ. 147
Дервн келтэ адусд болЬн ар хойр келдэн (Ьуйдан) нежэд шаЬата болна. Хен, яман, укр, Ьаха, герэсн хошад шаЬата. Тер хойр maha «та бэрм», «алц бэрм» болна. «Та бэрм гиен — барун Ьарарн хадг куунэ сах. «Алц ба- рм» гиен — солЬач кун солЬа Ьарарн хахдэркэ хумха хойр хурЬнд эвтэ болдгтнь тиигж, нерэдж. Шайа «алц, та» туслЬар хальмг улс йорлдг, белг бэрдг бээж. Саата бер бээсн герт гиич ирсн куунэ ааЬднь maha чимгн харЬхла, махинь мелжж идэд, шаЬаЬинь нуЬлж авад, шайан махн, булкинь хусад цеврлчкэд тер шаЬа це- глдг бээж. Кемр шайа «та» тусхла саата берэс кевуи Ьа- рх. «Алц» тусхла куукн hapx гиж йорлдг бээсмн. ШаЬа тургул тусхла — бек, гедргэн тусхла — чох. ШаЬа хасн цагт барун Ьарин эркэлэ харЬад тегш бийарп деегшэн хэлэЬэд тусхла — та, солЬа Ьарин эркэлэ харЬад хотхр бийэрн деегшэн хэлэЬэд тусхла — алп. 3YP ХАЛЬН «Зур хал-'Ьн» гиЬэд хойр кун зурЬан uiahahap на а дна. Ик баЬарн мел эдл эвтэкн зурЬан шаЬа шууж авна. Турун болж нээрсн залу зурЬан шаЬаг альхн дотран ат- хад шаржцнулад сегсржэЬэд, ширдг деер, эс гиж тохм деер арЬул цацад хайна. Кемр кемрэд шаЬасин хойрнь бек, хойрнь чох алп, та хойр тусхла, хойр бекинь наадке- лань хар'Ьулл уга коремдад авх зевтэ. Тер мет хойр чо- хинь бас негэрнь негинь коремдад, индстэд, еергэд болн чигн наадкелань харЬулл уга хаЬад авчкад алц, та хойр улдсн хойр шаЬа деер урднь хаж авен шаЬаЬасн нег ша- Ьа немэд йурвлаЬинь нээрнэ. Кемр тер Ьурвн шаЬаЬас не- гнь бек, эс гиж чох, наадк хойрнь алц, та хойр тусхла хаж авдг арЬ уга зусн эс туссар нээрсн куп наадк куунд ерг- нэ. Цааранднь нээрсн куунэ зурЬан шаЬан Ьурвнь бек, Ьур- вн чох тусхла, «алг» гиЬэд шуучкнэ. Цааранднь нээрнэ зурЬан шаЬа зурйалн тургур тусхла «буту» гиЬэд шуучк- 148
нэ. ЗурЬалн гедргэн чох тусхла «нег зусн» гиЬэд шуунэ. Дэкн нээрэд зурЬан шаЬан хойрнь та, хойрнь алц, наадк хойрнь чох, бок хойр тусхла «зу> гиЬэд шуунэ. Кемр Ьур- внь — алц, Ьурвнь та тусхла «дарха» гиЬэд шуунэ. Кемр шаЬас олн зусэр тарад унхла зус-зусэр хаЬад ав- хмн. Хасн цагт зууран талдан шаЬа кендэхлэ «хэлэ еечк- вч» гиЬэд эс хасн наадж бээх кун шуучкнэ. ШАЬАЬАР мер УРЛДАЛЬН , Хальмг улст мер урлдана гидг наадн кезэн-кезэнэс, уйэс уй дахад’йова юмн. Тер юцгад гихлэ, улан залат уул хальмг болж уудснэс нааран хальмг кун, мерн эрдыь хойр холвата. Хальмг улсин бийстнь биш, хальмг улсин туульд, туужд. домгт, «ЖацЬрт» кезэнк баатрмудт мерн келгн уга — жирЬл уга бээсмн. Баатрмудын мерднь эзнлэрн куундэд, эзнэ курхэр сед- сн Ьазртнь кургэд, эзэи шавтхла делэн делгж- егэд, хэврЬ- шэн упн гихлэнь хойр олццган делгж егэд, менд авад Ьар- дг бээж гиж умшгдна, келгднэ. Тер учрар чигн «хол Ьазр еердулгч—мерн эрднь» гиж келдг болж. Мерн кун хойр маш сээхн иньгуд болен учрар шаЬаЬар мер урлдаж нааддг наадн — йосн эмд мерд урлдж йовх эдл сурэтэ, шуугата болна. , ч.. . ф «Мер урлдана» нааднд 3—4 кун наадна. Эн наадыг кезэнэ хальмг ишкэ гер дотр тегш Ьазрин тоосинь сэвур- дэд арччкад, тегрглэд дууна модд хатхад эс гиж шаЬасар дууна модд кеЬэд дервн кун болхла дервн «мерн» гиЬэд кун болЬн эврэннь шаЬаЬан зерглулэд зогсана. Кун болЬ- на «мерн» эврэ темдгтэ, тамЬта болна. Нааджах улс хошад эс гиж Ьурвад шаЬас орулж нээр- нэ. Минь эн нааднд сэн тустг шаЬасан орулна. Уг белтэ маштг шаЬа сэн тусна. «Мер урлданд» нааддг улс эврэ- ннь сэн тустг нертэ шаЬасан кезэ чигн альчурар ордЬад хавтхлчкад йовна. Тер шаЬасан хавтхлж авад, хэр ээмгт шишлн йовж нааддг улс бээж. «Мер урлдажах» улс наа- 14Э
дан эклснэс авн кесг ул с соньмсж твгэлж сууИад, зогсад еврмж кецханэ. Наадж бээх улсас кенэ maha ол тусна тер куунэ «ме- ри» емн йовна. Нег шаЪаиь тусхла нег моднд (дуунад) йовулна. Тер куунэ хойр maha тусхла хойр моднд йовул- па. Ьурвулн дорэлдэд тусхла — Ьурвн моднд йовулна. Теднэ негнэннь нег niaha онх тусхла бас Ьурвн моднд йовулна, тер юцгад гнхлэ, niaha халцха Ьазрт ховр оцх тусна. • Наачасн улс хоорндан хар уга болтха гнЬэд хэврЬин кууЬэр нээрулнэ. Нээрдг кун йисн, эс гиж 12 niaha хойр альхндан ухрдад хутхжайад, семржэЬэд нээрнэ. Хажуднь Ьээхж суусн улс кенэ мери турунд Ьарч ирдгж гнЬэд «дэ- кэд нег хойрдад од, йурвдад од» гиИэд босж сууЬад хээк- рлднэ. i50
Тер юцгад гихлэ, эн mahac «мерд» нээржэх шаЬасин туслЬар эвр мотклднэ. Зэрмдэн ард улдж йов^н maha мерн нежэд, хошад дууна мод алслад куцэд Ьарад ирнэ. Тер цагт дегэн, хээкрлдэн дала болна. Тиим учрар шаЬаЬар «мор урлдан» одна оньг авлж эмт цуглулна. Урлданд нээрдг шаЬасиг урлдан эклхэс урд икэр ажглж хэлэнэ. Тер юцгад гихлэ, зэрм мектэ улс нээ- рдг шаЬан алц бийднь судцна нукер шовгэр нуклэд дотр- кинь кондэлэд хорЬлж цутхчкад, наадк нукинь ясар бэг- лэд — хуурэдэд тегшлчкнэ. Кун бол'Ьн оньЬж чадхш. Кемр тер inaha дотр хорЬлжн бээсннь медхлэ, тер за- луЬар анд кеЬэд, цуЬарн бэрж авад же гитлнь гувдэд, тер шаЬаЬинь булаж авад кеечкнэ. Олар нааддг наадна авъ- яс тиим. 151
Ни-негн наадсн цагтан эрун чнк седклэрн, мек-тах уга шаЬасин туссар наадх йоста гиж кезэн-кезэнэс нааран хальмг улсин авъяс болад бээсмн. Эн нааддас талдан чигн наадн бээдг болх. Ээмг, отг, нутгар эврэ-эврэЬэрн наадцхана «Ноэрм цокна» гиЬэд шуд эврэннь сахмудар нээрэд нааддг наадн бас бээнэ. Нээрсн сахмудас кенэ сах тусна тер кун еелл уга цэкэд, татурдад хана. НЭЭРМ цокльн Эн шаЬлцанас талдан «Нээрм цокдг», «Мер урлдадг», «Зур чадг», «Аляц» гидг гун йовж хадг, нань чигн олн зусн наадн бээсмн. LUahahap ним наад наадхин кергт хеенэ maha нээрсн цагт, хасн цагт яЬж зогсжахинь, яйж кевтхинь медх керг- тэ. Дервн келтэ адусн болЬн ар хойр келдэн шаЬа-чимгн- дэн нежэд шаЬата болна. Хен, яман, укр, haxa, герэсн хо- шаЬата. Тер хюйр maha: «та бэрм», «алц бэрм» бол- на. «Та бэрм» гиен — барун хадг куунэ сах. «Алц бэрм» гиен — солЬач кун солЬа Ьарарн хахд эркэ хумха хойр хурЬнд эвтэ болдгтнь тиигж нерэдж. ШаЬа «Алц», «Та» туслЬар хальмг улс йорлдг, белг бэрдг бээж. Саата бер бээсн герт гиич ирсн куунэ ааЬднь maha чимгн харЬхла махинь мел жж идэд, шаЬаЬинь нуЬ- лж авад, mahaH махинь, булкинь хусад цсврлчкэд тер ma- ha цеглдг бээж. Кемр «Та» тусхла саата берэс — кевун hapx, «алц» тусхла куукн hapx — гиж йорлдг бээсмн. LUaha тургул тусхла — бек, гедргэн тусхла — чох. ШаЬа хасн цагт барун Ьарин эркэлэ харЬдг тегш бийэрн деегшэн хэлэЬэд тусхла — та, солЬа Ьарин эркэлэ харЬдг хотхр бийэрн деегшэн хэлэЬэд тусхла — алц. 152
ХОРМА ХОТН Эн наадна нерэр авад шинжлв чигн ямаран, хама, яЬж нааддгинь медж болхмн. Кезэнэ хот-хотар буурлдгнг меднэвидн: «Бур вин хо- тн», «Бадмин хотн», «Нармин хотн», — гиЬэд байн куу- нэ нер хотндан егдг, онц, онц буурлдг бээсмн. Хотна куукд, кевуд бийсэрн хурад талдан хотнд одад, одсн хотнаннь кевуд, куукдлэ ниилэд нор кеЬэд биил- лдэд, дууллдад, таньл, узл болж уурлдг билэ. Эл бээсн хотнас нег куукн мордн гижэхлэ, тер куук удшуллЬнэ нээрт еерк хотна .кевуд, куукд одад, нээрлэд, тер мюрдх куукиг ур куукд кевудтэЬинь эврэннь хотн тал дуудж авад удшуллЬнэ нэр кедг бээсмн. Талдан нег хот- нд кевунд гер авхла эл бээсн хотна кевуд, куукд цуЬарн кеерч авад тер хурмд одцхана. Сээнэр домбр цокдг, дуул- дг гижгтэ куукд хол хотнд бээхлэ хурмин мердэс тохата мер кетлгэд кевуд илгэнэ. «Би теднэ куукнд мер авч од- нав», — гилдэд кевуд булалддг билэ. Тернь йилЬэн эрдм- тэ куукд куундлгч бас нег сэн авъяс бээсмн. Дэкэд «Хорма хотн» гидг наад наадна. Тавн, зурЬан куунэс авн арвн, арвн хойр кевуд, куукд семру нег-нсгнэ- ннь ард бусэснь, эс гиж бусин хойр сувэЬэснь батлж бэ- рэд цувад зогсна. Эн нег эцг болна. Эн эцг толЬалгч, хар- сгч чидлтэ кун хамгин емн зогсна. Тер толЬалгч кун тал эн эцгэс ку булаж авх бас чидл- тэ кун ирнэ. ТолЬалгч кун эврэннь эцгэсн нег чигн ку бу- лагдш уга «бив» гиен кудр кун. Булахар ирсн кун арЬта болхла хошадар, Ьурвадар таслад авх саната. Эцгэн харегч кун эврэннь эцгэсн нег чигн ку булагдж егш уга саната. Эн хойр кун нуурцж ирэд булахар ирсн кун: — Ноолдан угаЬар егх болхла энгиннь ерэлинь тас- лад ас. Ноолдад егх болхлачн ноолдад булаЬад авнав! — Эмэлтэ яцЬрцг, — Эмэл уга яцЬрцг, — гиЬэд хойр кун хойр Ьариннь 153
альхнас атхж авад оедэн эргэд, хойр толИаЬап хошад hap- 1111 бутуЬэр орулад, чацЬар чидлэп серж сегсрлднэ. Ноолдан yrahap эцгэсн нег чигн ку егш угав! АрЬта залу болхла ноолдад булаЬад ав! — Эмэлтэ яцЬрцг, Эмэл уга яцйрцг, — гиЬэд харсж бээх оцгин толЬач, тер куунэ кесэр хошад hapaii бутулж бэрэд, одак куунэ кесиг давтна. Харсачин ардас бус-бусэн бэрсн улс прсн куунд Баран алдж, тасрж булагдш yrahap Баран батлад икэр саглж белднэ БулаЬач нег зун бийэрнь, нег барун талаЬарнь дэврэд, булаЬад, таслад авхар седнэ. Эцгэн толЬалж (хар- саж) емнэснь хойр Ьарарн ерчэрнь тулкэд эцгурн тэвхш. БулаЬач кун эвтэ, арЬта, чидлтэ болхла дэврж орад ерэ- линь эс гиж .хойр нег ку таслад агна. Эн наадыг хотна байчуд цуглрад, хорма-хормайасн авад, чиирг, чидлтэ, Ьавшунан узулж наадна. 154
Дэкэд хотн-хошан баЬчуд: кевуд, куукд хавР ирэд» зуна наг болад ирсн цагт асхлад, хот ан эдлж авад, укроп сааЬад, гер дотркан ахулчкад, эмтн э-бээдэн орад, cap ha- рад дуц-дулэ болад ирсн цагт хотнас заагта кеер Ьарад наадцхана. Эдн олн зусн наад наадхар хурж ирнэ. Иигэд хоти болЬнас кевуд, куукд ирж олар наадхларн нег-негэп уста нудэрн узлцэд, улан чирэЬэрн харЬад, таньл, узл болад, нег-негнэннь нсринь медлцэд иньг, амрг болцхана. Нег улу кевун куукн хойр кеелдэд, ноолдад, урлдад, инэлдэд чирэ хаЬрна. Тиим олар нааддг: «Хорма-хотн», «ЦаЬан монда бу- лалдан», «Ээвэ дон», «Цогц хорха», «Урлдан», «Билцг бултуллЬн», «Мецгн бус» нань чигн олар нааддг наадн баЬчудыг нег-негнлэнь таньлдулж иньгллт бурдэнэ. Тер юцгад гихлэ, тер цагт хотдудар ода цагла эдл: «Улан шу- Ьу», клуб, театр, олар хурад биилдг халцха, олн зусн бай- рта сэн ормс уга бээсмн. Нег хотна баЬчуд эврэннь хотна кевуд, куукд медхэс биш, талдан хотна, ээмгин, селэдин баЬчудла харЬлцан, таньлдан уга бээсмн. Зугл хурм болен цагт, эс гиж хурлд олар хурад мергулин едрмудлэ: «Шутэнэ гегэнлэ», «Мээ- дрин эргцлэ», «Денн шинин дууццлэд», «ЦаЬанла» баЬ- чуд негн-негнлэрн таньл болж куукд, кевуд нег-негндэн иньг-амрг олж (шинжлхэр) кеерч авад кегшдудиг дахж хурдг бээсмн. ЦАЬАН МОНДА ХЭЭЛЬН Эн нааднд хойр хотна баЬчуд хойр эцг болад наадна. Улгурлхд, арвад, арвн хошад кун. Турулэд эдн хойр бэ (орсар Чучело) зерглулэд тэвнэ. Ьазрт мод хатхчкад, деернь куунэ хувц елгэд махла емекчкнэ. Хойр бэ хоорн- дан, дуцнхд, арвад итпкм болна. Хойр баг (эцг) хойр бэ хоорнд зерглэд зогсжаЬад «Ут хаяд», кенд турун шивх ут тусна, тер багин шурутэ гиен кевун «ЦаЬан монда» цу- 155
Ьараднь узулжэЬэд бээсн чидлэн ЬарЬад холд шивнэ. Хойр багин улс цуЬарн чикэн егэд чицнжэЬэд: «ЦаЬан монда» тенд «тоб» гиЬэд унсинь соцссн, олж авхар дсгц Ьарад гуулднэ. Альк багин кун олж авна, тер багарн «бээЬэн» темцэд зулцхана, наадк багин улс булаж авхар кеелднэ. Зулж йовх багин улс «ЦаЬан монда» неги-негн- дэн, кееж йовх багт узулл уга, егч чаджана. Кееж йовх багт хурдн, хурц нудтэ кун йовхла «ЦаЬан пондата» кевуг, эс гиж куукиг куцэд, булаж авад эврэннь Г) аги н куунд селн-селн егэд ноолдад, келврлдэд, и к гидг цуугата наадн болна. «ЦаЬан мондата» кун эврэннь бээд куртл кеелднэ. Зэрм мектэ кевуд «Цапан монда» авад зулж йовад, шинжлэд таньлдхар бээсн куукнэ емн зерц унад ноолдад «ЦаЬан мондаЬан» булагдна. «ЦаЬан мондаг» укрэ ноосар кенэ. Хен сарин суулэр, мечи сарин эклцэр укр хагзлна. Тер цагт цаЬан укрин юос умтэж авад. тер нооснд чиигтэ (илцрц) тавр ора-
Ьад ус бургнулэд, хойр альхарн долдала бээтл ноосн зууньрад ишкэ болад, Ьарар нааддг мээчглэ эдл монда болж одна. Теруг «ЦаЬан монда» гннэ, дотран шаврта хагсж одсн монда зевэр чивх болна, шивхлэ хол тусна. Тиим монда уга болхла, кеер кевтэ-кевтж хумхарад цаЬаж одсн укрэ келин белвнцг (бабка) ясар шивж наад- дг би лэ. БИЛЦГ БУЛТУЛЛЬН Дэкэд хальмг улсин баЬчудын олар хойр нур болад нааддг «Билцг бултуллЬн» гиж бээнэ. Эн наадыг бас деер келгден «Хорма хоти», «ЦаЬан монда» нааддла эдл хот- на баЬчуд хурж наадна. Хурм болад олар хурсн цагт кевуд куукд хойр нур болад чирэцэд чеклж сууЬад нег цаЬан мецгн, эс гиж ал- тн, курл билцг нег багин куукн. эс гиж кевун цуЬараднь 157
ергэд узулчкэд, хойр hapaii ардан бултулжаЬад, емн суу- сн куукнд хойр нудрман узулэд: — Билцг альк Ьарт бээ нэ? О л ж ав! — гинэ. ©мн бийднь туслцад суусн кевун эс гиж куукн: — Эну- шд бээнэ! — гиЬэд нудрминь секулхлэ — альхнднь билцг уга болна. Билцг бултулжах багин улс наад бэрэд шуугл- дад инэлднэ. Билцг эс олж а вен улсар цэ чанулад, боорцг келЬэд, домбр цокулад, домбр цокдго кевуд-куукдиг бии- лулэд, ер цээтл гилтэ шууглдад наадцхадг бээсмн. Орк, чаЬр уулдан уга, керул, цуугэн уга сергмжтэ наадн болдг би лэ. ОВН ТОВ ХАЛЬН ШаЬаЬар «ШаЬлцан», нээрм цокдг, «Зур халЬн». Хо- лас чуш цокад куунэ келлэ харЬулдг, чуш кулэгтэн еерд- хл уга сава модар хавлдг мерг,Ьавшу даедг нааднас тал- дан «Овн тов халЬн» гидг наадн бээнэ. Арвн ишкм уужмд налыЬш тэрлкин чицгэЬэр Ьазр тегрлчкэд, алд-делм чицгэ нэрхн мод барун Ьарарн эм деерэн дундаснь бэрэд тевл- жэЬэд шивэд, тегрг дотр узурэрн хатхад тустгар шивнэ. «Овн тов» дотр узурэрн хатхад тусхасн кун шууЬэд «Овн тов» хадг мергн гиж нер егнэ. Тегргт шивэд эс дунднь туссн кун шуугднэ. Эднэс тал дан эмт инэлЬдг, шог кедг олн зусн наадн бээнэ. МОДН КУЛЭ «НуЬсн кулэЬэс» талдан «модн кулэ» — гиж бас бээ- нэ. «НуЬсн кулэг» деесэр, цолвурар, арЬмжар куленэе талдан шуд Ьанцхн: Ьарт бэрдг довуньг модар, гирлгэр, тайгар кулэд хайчкдг кулэ бээнэ. Эн нааднд бэрэнд, «кел» бэрж авси кууЬэн кулхд ар- Ьмж, деесн керг уга. Нег алд-дел/м модн бээхлэ болад бээснь тер. «Кел» бэрж авен куунэ нег ханцарнь нег узу- 158
ринь орулад; дал деегурнь йовулад (шурЬулад) паадк ханцарнь haphna. Хойр ханцна узурэр модна хойр узур шоваЬад Ьарч ирнэ. Тер цагт барж, авсн куунэ хойр келннь ергэд, мод- на хойр узур деегур хойр келинь ергэд, тэкмднь дегэлэд хайчкна. Модн кулэЬэр кулэтэ кун босж, сууж чадхш. hap, кол уга юмн кевтэ ейэдэд кевтнэ. Тер кууг ЬожЬнад бээв чигн босдг, алдрЖ'Ьардг aph уга, кевтнэ. Кевуд наад бэрхэр седсн кууЬэн ЬожЬнад-кешэЬэд зована. Эн модн кулог кезэцк хальмг баатрмуд кеер, теегт хортудларн кеелдэд дээлдж йовад кел бэрж авхларн, модар, эс гиж жидэр к ул эд хайчкад, меринь, сел минь авад йовж оддг бээж. Баатрмуд хэру ирж автл одр, се уга ейэдэд кевтдг бээж. Тегэд чигн «эмд кун арЬта, арвн хойр ээлтэ» гиж кел- ен болх бээдлтэ. Эн кулэд бас ик гидг арЬ, мек, седвэр керпа. Зэрм улст модар ку кулнэ гидг ухан орш уга. Ад- Ьад, зулж йовх улст арЬмж, деес хээдг челэн, цаг уга бол- ен учрар эн кулэг ухалж ЬарЬж. Маниг баЬ цагт хальмг хурмд ирсн кевудиг нуЬсн, мо- дн кулэЬэр кулэд наад ЬарЬдг билэ. Теруг узж йовендан бидн кеер хо хэрулдг цагтан куунэ хеечнрлэ марЬад бэрж йовсн довуньг модарнь кулчкдг бнлэвидн. АВДР ДЕЕРЭС мецг КЕМЛЛ11Н Эн наадн бас инэдтэ, шогч наадн. Энуг хуучнаЬар ху- рмд ирсн залусиг нюглж, наад бэрж ннэлдхэр ЬарЬдг наадн. Урд цагт куук авхар ирсн хурмин залусиг мордх куукнэ ур куукд ташмгар цокад биилулэд, дуулулад, эмэл, хазарннь бултулад, булаЬад авч Ьарх куукнэ дер булту- лад, цагинь утдххар седэд кесг ааль, наад ЬарЬдг билэ. Хурмд ирсн баахн кевудиг куукд нэр кежасн гертэн дууду- лж авад, инэлдхин кергт куукнд егч тэвх хала бурэстэ мо- дн авдр деер эмэлин кевчг тэвэд, 'кевчг деер хурмд ирсн кевудиг евдглж суулЬад, авдрин емн тавн арелцга цаасн 139
мецг хайчкад, нур*Ьан уурчкэд эн мецг екэЬэд кемлэд автн гилдэд нээрлдг билэ. — Не, кенэ кузун ут, кен эклнэ? Эклтн, — гилдэд гиж- гтэ куукд тегэлэд зогсна. — Би авнав, би авнав, — гилдэд хурмин кевуд авдр деер евдглж сууЬад, нурЬан уурчкэд мецг екэЬэд амарн кемлэд авхар седэд, кесгнь тол'ЬаЬарн Ьазр хатхад унцха- на. Куукд инэлдэд, шууглдад, наад бэрж тэмк нерулэд, биилулэд наадлна. Теднэс зэрмснь Ьазр деер бээсн мец- гиг екэЬэд, урларн хавчад авна. Куукд тер кевуг бууляд, магтад, цаЬан идэ кеж ©гэд, ам арчдт альчурар, мецг дур- дг кетчэр мерз ©гэд, — дурта куук шууж ав! — гиж шууг- лдна. НУЬСН KYJ10 Хальмг баЬчудын нааднд нуЬсн кулэ, модн кулэ гиЬэд ку кулчкдг шуд нег модар ку кулэд хайчкдг, наадд бээнэ. I lyhcH кулэ гиснь — деесэр кулдг кулэ. Деесиг хойр давхрлад бутуЬэрнь хувцна ханцна узу- рэр орулад ерчин товчлурар ЬарЬад, наадк узуринь тер товчлурар Ьарч ирсн бутуд нудлж орулад татад ЬоЬдад, наадк ут узуринь термин нукэр, эс гиж хасвчин мер мод- нас боочкхла алдрж Ьарч чадхш, кулэн мек меддг кун алдрад Ьарч чадна. Эн наадыг кевуд хойр нур болад наадхларн нет багасн ку («кел») бэрж авхларн нуЬсн кулэЬэр кулчкэд йовжодц- хана. Тер кулэтэ кун яЬж алдрж Ьардгж гиЬэд гетулин харул тэвнэ. Харулд бээх кун хажуЬин кун ирэд кулэЬинь тэвэд (тээлэд) орквза гиж манна. Кулэтэ кууг бичэ алдрж Ьартха гиЬэд тегэЬэс, эс гиж бахнас, герин термэс таг кеЬэд теемдэд боочкна. АрЬмжин нег узуринь ЬоЬдата кун кугдлнэ. Кугдлнэ — боодЬаЬан тээлж сулдж чадхш. АрЬта, мектэ, чадмг кун болхла, арЬмжиг керчл уга, таелл \*га алдрад Ьарна. Алдрж Ьарч 160
эс чаден кууЬэр, еернь хэлэж бээсн залус, баЬчуд наад бэрж, инэлдж шууглдна. ЧИВЬСЭР товч зээдльн Хурмд ирсн кевудиг зоваж шинжлхин кергт гижгтэ куукд домбрин чивЬсэр товч зээдэд, норЬчкад: — Эн зээдэ тээлж егтн! Куук авхар ирсн улс энуг эс тээлх би- лт! — гиж Ьартнь бэрулж егнэ. Товч зээдлЬн йирин ик жацЬрта юмн. Говчиг кезэнэ сурар зээдэд, хальмг девлд хаддг бээсмн. Сурар зээдсн товч тээлхд кучр юмп. Куукд, кевуд наадлж зовахин кергт чивЬсэр зээдэд, татр норЬчкна, теруг тээлхд дегд кучр. Товчин зээдэ тээлж эс чадхлань биилулиэ, дуулулна, тууль келулнэ, «туула би» биилулиэ. ЭРК ЗЭМЛУЛЛЬН Сужгч эмгд, евгд кезэнэ эрк эргулэд маань умшдг би- лэ. Эркнэ моЬлцг товчень нуктэ зун нээмн .моЬлцг, хойр 1F.1 6 Эрендженов
бумбтаЬан — зун арвн болна, -зурЬан Ьерктэ, эдниг бат утннд кол код, хойр узуринь негдулэд ик бумбин иукэр орулад бутулчкнэ. Эрк зээдж чаддг эвгд, эмгд эркэн эргулж-эргулж хур- Ьднь цуцрхла зэмлулэд оркчкдг билэ. ЭркнэзэмлуллЬн тал дунднь болна, хойр талан эдл бутутэ, хэлэхд эвр сээхн. Кун болЬн зэмлулж. чадхш. Хатхмр хатхдг, зег зееглдг куукд, берэд сээхн торЬн гурмр утцар эркнэ зэмлулЬ дуралЬад зэмлэд, бани улсин кевуд емсдг хурсх учин захин хойр зерулврт кеерулж ха- ддг билэ. Хурмд ирсн кевудт эрчмтэ утц, шидмс егэд зэмлулэд и а а ддг бээсмн. МОЦГН БУС Хальмг улст олар на а ддг нааднд «Менгн бус» цэклЬи гидг шуугата, инэдтэ наадн бээнэ. Кевуд, куукд семру ар- вн, арвн хойр шаху баЬчуд Ьаза ноЬан деер эс гиж ик иш- кэ хаац делгчкэд цуЬарн тегрглэд укс гиж босхд амрарнь чеклэд сууцхана. Кен турулж эклхинь, куунэ тооЬар жирв хайна. Жнрв туссн кун (кевун, куукнь йилЬл уга) менгн бус нуЬслж. бэрэд суух улсиг /зев эргэд йовж йовад, кон дурлснаннь ард медмж уга хайчкад, тегрглэд суусн улс эргэд зулиа. Бус ардан хаюлсн кун укс босад, бус авад бус хайсн ку кееЬэд -цокна. Зулж йовх кун Ьурвн эргцд куцгдж ц )- кулхар седхш. Кееж йовх кун хурдп болхар куцэд, хойр- Ьурв шавдна. Куигдэд шавдулсн куунэ ормд куцэд шавдсн (цоксн) кун сууна. Куцгдсн кун бус авад эргэд йовж йовад дурта куунэниь ард хаяд Ьарад зулна. Тиигэд дара-дараЬар босад, нег-негэн кееЬэд бусэр цокна. Эн нааднд саг, шулун-дулун — узхин нудн, соцс- хин чикн болад, «евр шезг» деер суусн эдл болх йоста. 162
О ил кун болхла, теруг бостл арднь бус хайсн кун холд тегэлэд йовж одна, куцхд берк болна. Хальмг улсин олар, онц-оннар нааддг наадн дала. Дэкэд отг-нутгар, буурлж боох Ьазрин евэрцэр нааддг наадн оцдан болна. Эн хамгиг цуЬараЬинь илдкэд, олж авад, кергтэ гисинь баЬчудт, школын кевуд, куукдт дасхад сергэхлэ, сэн бол- хмн. ЧУШ ЦОКЖ НААДЛЬН Чуш — гиен уг мана хальмг кслид келгддгэн уурад, мартгдж йовна. Тер юцгад гихлэ, эн чуш кун кедгэн уурв, энугэр нааддг мартгдв. 163
Кезэнэ мана евкнр, эцкнр баЬ-дуувр наста цагтан хам- хрдго, сегдго модар, модна ацар, модна хадасар, эс гиж хар модар тээрэд хурц утхар зорад, моЬлцглад, е уга дол да кедг билэ. Тер долдалчкен моЬлцг моды г чуш гидг бээсмн. Ода нагар келхд, мел бичкн нрпзин мээчглэ эдл болдг билэ. Тер чуушиг модар цокад, модар хавлад олар нааддг билэ. Улгурлхд тавн, зурЬан кевуд ксср, теегт тиньгр Ьаз- рт хурад, хоор-хоорндан хошад алхмд кулэгэн Ьазр этэд (малтад) цеемэ ааЬшц хотхр кеж авцхана. Кун болЬн ку- лэгэси хол заагрх йосн уга. Кемр кулэгэн хаяд заагрхла чуш тууж йовх кун эврэннь модар кулэгинь дарад эзлч- кнэ. Тер кулэгэн булагден кун чуш тууиа. Чуш туусн кун кулэгуд деерэн зогеж бээсн улс тал негнурнь товлжэЬэд цокна: Чуш тер тевлен куунэ келлэнь, эс гиж хормалань харЬх йоста. Кулэг деерэн зогежаен кун болЬн чуш бий- дэн кургл уга хэру ха вл и цокх йоста. Кулэг деерэн кулэгэн харад зогежах улс сэн хавлдг Ьавшун болхла чуш еердхл уга хавлн цока бээж чуш тууж, йовх кууг кешэнэ (Ьумшана) гинэ. Кемр чуш тууж йовен кун мергн нокач болхла кулэг деерэн зогежаен куунэ хэр- мала, эс гиж Ьосна турэлэнь чуш харЬхла тер кун чуш тууна. Тер чуш хавлдг, цскдг моднь эн нага мэч хавлдг хавт- ха келдур (ракетлэ) эдл бит. Бэрэд, тушэд йовдг Ьэ тай- гла эдл ЬорЬлда, ноос савдг савала эдл модн болдг билэ. ЧУШ ХАВЛДГ НААДН Чуш цокдг нааднас талдан чуШ хавлдг наадн бээдг билэ. Эн наадыг хошадар наадна. Негнь кулэг деерэн хавлдг мод а и бэрэд, белн болад зогена. Негнь чуш хайж егнэ. Хайхларн барун Ьартан чуш бэрэд дайлжаЬад, бээсн чид- лэп ЬарЬад деегшэн шивнэ. Шивсн чуш дееппэн эрэ узг- 164
дэд теенрж йовад, хавлхар зогсж бээх куунэ ора деегур кулэгтнь верхи унх йоста. Чуушнг кулэгтэн бэржэсн модна кемжэнд унйал уга хавлдг улс бээдг билэ. Хавлжах моднь хавтха ергн кел- дур биш, чуш цокдгла эдл нэрхн ЬорЬлда модн. Тер бийнь чуушнг хавлн цокад, тосн цокад, Ьариннь нурЬар серн цо- кад есргнэ. Эн кезэцк наадн: мерг, Ьавшу, эв дасхд сэн наадн. ЧОЛУ ЦОКЛУЛЛЬН Ним чолу цэклулэд нааддг наадн мана хальмг улст бас бээнэ. Эн наадыг уста Ьолд, нуурин кевэд, эс гиж боо- дгт, хурин тогтал уснд ирж наадцхана. Кевуд усна кевэд ирэд, хавтха, халтха севк чолуд цуг- лулж авад, усна кевэд зогсж бээЬэд Ьаран дораЬур дай- лад шурутэЬэр шивнэ. Шивсн чолун уснд чивл уга, усн деегур «топ-топ» гиЬэд халяд йовад одхла, теруг цэклур гинэ. — Цэклэд одв! — гиж хэокрлднэ. Шивсн куунэ чолун ол цэклэд хол одхла, теруг шивсн кун шуунэ. Дорас ергн дайлад шивсн чолун хол одна. Зэ- рмснь деерэс хатхн шивэд булхулчкна. Эн наадн уста Ьазрт делгу наадгдна. ЦАЛМ ХАЙДГ НААДН Хальмг улсин кевуд урд евкнрин, аавнрин, эцкнрин даслт авъясар ик^баЬасн авн мерн эрдньд ижлдэд, эн аду- снд эцкр бол ом н. Хальмг улсин тууж, туук, тууль, домг, «Ж.ацЬр» цуЬар мерн эрдньлэ холвата болна. Тегэд чигн кезэнэ мана евкнрин — «Хол Ьазр еердул- гч — мерн эрднь, хойр зурк холвгч — куукн эрднь» — гиЬэд келчксн улгур хуучрж, хуврл уга хальмг улсан да- хад йовад йовна. Тер юцгад гихлэ, урдк цагт уната, утьлта, шулун кел- 165
гн — мерн эрднь бээсмн. «Агтин сээнд — Ьазр уз, аавин мендд — ку тань», — гиЬэд келчксн улгур бас бээнэ. Те- гэд мана евкнр мерд ескэд, аду бурдэЬэд йовдг бээсмн. Адун есх дутман зерлгшэд, эмнгшэд Ьарт бэргддго бээж. Тиим агт адунас сурЬхар седсн мерен кееЬэд, цалм ха- яд бэрж авад сурЬдг билэ. Эмнг мер цалмдад бэрнэ гиен наадна юмн биш, бас Ьарин нег эрдм бээсмн. Цалм гиен — цалмин арЬмж. Цалмин арЬмж эрчмтэ хату болх йоста. Мана евкнр ямаран чигн эмншж одсн ме- риг цалм хаяд бэрж авад сурЬдг бээсмн. Тиим цалмин ар- Ьмжиг мернэ делин, суулин килЬсэр, темэнэ ноос негду- лэд, томад, гурэд кедг билэ. .Хурдар гууж йовен эмнг мернэ кузунд цалм орулхД' ик гидг дамшлт, эв-apb кергтэ болдг бээсмн. Кезэнэ болхла «сэн цалмч» гиЬэд нер Ьарад йовдг улс бээж. Тиим цалмч кууЬэр эмнг мер бэрулэд, Ьээхулд ору- лад еврмж кедг бээж. ЦАЛМИН АРЬМЖ. кемлльн Цалм хайдг куунэ ундг мернь оцдан мернэс евэрц бол- дг бээж. Эвтэ, жеелн амта, хурдн. Цалмч цалман эвкж авад унад оркхла, тер кун ямаран мер цалмдж бэрхэр йовхинь меднэ. Кееж йовх мернэ худ- р'Ьднь орад зурЬан, долан алд арЬмж куцц курмэр куцэд ирнэ. Минь тер замд цалмч цалман хаяд, нэрн кузунднь ору- лад дервэчлх хоорнднь цалман алдад оркхла, кузундэн арЬмж унжулен мерн адун дундаЬар гуухлэ терунэс наад- кснь ургэд, тус-тустан хэлэсн талан оольна. Минь иигэд хурлЬад орксн цагт цалмч куунэ сэн, мунь йилЬрнэ. Сэн цалмч кун тер оольж йовен мериг салйж авад кеенэ. Цалмчин мерн арЬмжин узур куцэд ишкн алдад ирсн цагт цалмч довтла йовж арЬмжиг шуурэд авна. Тер арЬмжиг кемлэд авна, сон кемлдг кун гиж келнэ. Цалмч арЬмжан кемлж авн дерэ доран дарн татна. Нэрн кузун- 166
днь орсн цалмд боогдад зулж йовсн меры эргэд цалмч тал хэлэЬэд гедэнэ. Тер цагт мерно хойр чикнэснь авад, нуднэннь цамрха- днь хойр эркэЬэн орулн дарад хазар зууЬэд, эмол тохад, унад гуулюляд сурЬна. Эн хамгиг узэд, соцсад йовсн баЬчуд бас тиим Ьавшун цалмч болхар седэд, цалм хайдг наад наадж йовомн. Тавн, зурЬан, долан кевуд адун болад «инцхэлдэд» гуу- лднэ. Нег кевун нэрн шидмсэр, эс гиж цолвурар цалм кеЬэд кевудиг кееЬэд, цалм хаяд кузунднь орулад, ямана ишкд, хеенэ хурЬд, туЬлд цалм хаяд, дамшлт авад цалм хайдг дасцхана. Сэн цалм хайдг кун чон кееЬэд цалм хаяд, эмдэр бэ- рж авдг билэ. МОД БЕКЭЛУЛЛЬН Эн олн зусн наадн заагт мод бекэлулдг наадн бээнэ. Мод бекэлулдг на адыг нурЬлж кеер йовдг: укрч, хееч улс цуглрад едр ахрдахар наадна. Нааддг кевудин негнь ендр толЬа деер Ьарад, модндан махлаЬан елгэд еедэн ергэд, хээкрэд, иртхэ гиен докъя егнэ. Теруг узен укрчнр, хеечнр, тер дуудсн кун тал ирц- хэнэ. Ирсн улс мод бекэлулдг наад наадхар бээхинь мед- иа. Теднд шишлц бекэлулдг, малян, ташмгин ишлэ эдл е уга гилгр хойр моЬлцг узуртэ тавн бэрм чивх модн бээнэ. Укрмуд амрад, хед шоойад удлэд зогссн цагт кевуд мод бекэлулж наадна. Тиньгр хату Ьазрт Ьо татас татад (зурад) тер зурасн деер келиннь дерэвчэр ишкэд зогсжаЬад бекэлулдг мод- на нег узурэснь чацЬар атхад бэржэЬэд нег узуртнь Ьазр хатхулад шивнэ. Сэи бекэлулдг куунэ шивсн модн хойр узурэрн селн- селн Ьазр хатхад, тоцЬрцглад холд одна. Тер кун шуусн болж Ьарна. 167
Зэрм кевудин шивсн модн нег узурэрн hasp хатхад бе- кэлл уга унж. одна. Тернь шуугдсн болж. Парна. Эн-наад- дыг мод бекэлуллИн гиж келнэ. Шивсн модан холд бекэлулхэр седсн кун эвтэ, дамшлт- та болх йоста. Тер учрар мод бекэлулдг -кевуд ахрхн модн кеер кевтхлэ теруг эрк биш шивж бекэлулдг дасцхана. Модн сэн бекэлулхин кергт еедэн Ьооднь ергжэЬэд, тус- тан оддгар тевлэд шивх кергтэ болна.
ШАЖН-ХУВРГИН УЛМЭ Хальмг улст олн зусн авъясмуд бээнэ. Зэрм авъясмуд келн улсан хуврлт уга дахад, жирЬлин жисэн болад март- гдхш. Зэрм авъяс цаган дахад хуучрад, буйсад мартгдад геедрж одна. Хальмг улсин авъясмудын ик зунь шажн-хувргар дам- жад, бурхн-шажна ундс авад хальмг улс дунд кесг зун жилнн туршарт тархагдж йовсмн. Хальмг улс шажн-хувр- гт икэр сужглдг, мергдг, нткдг толэдэн теднэ тархаж, ит- кулж йовен тоотыг кевтнь эврэннь иткмждэн хуврэж авдг бээсмн. Урд хаана цагт харц'Ьу сурЬуль уга йовен теегин улст гелн, лам, багш улс ик хээртэ улс болж тоолгддг бээсмн. Тер юцгад гихлэ, урд цагт гелц болад, билгэн медулен ге- лцгудин сэн хамгинь шууЬэд еодэн номд МоцЬл, Тувд нут- гуд орулад, бурхн-шажна тускар даедг бээсмн. Тендэн олн жил дасад, Тувд кел дасад, моцЬлар (Зая- Пандитэр) умшдг, бичдг дасад, «Навж», «хармб» гиен пол авад, хэру Ьазрурн ирдг бээж. «По-е! ЧнорэЬэс давад, МоцЬл орад, МоцЬлас давад, ЗууЬин алтн дееврт курэд, лам эс гиж Лхрамб (хармб) Лам гиен ик гидг шажна ном тогсэЬэд ирж», — гилдэд теегин харцЬу хальмгуд оврмж кеЬэд, шултэд, шутэд, мер- гэд «Ьеовинь», «зэрлгинь», тэрнинь соцсад, hap деерэн бэрэд йовдг бээсмн. Тедн теегин хальмгудтан тоомерта, моргултэ болсаи медэд: — Делкэ деер «ном», «бурхн», «хуврг» Ьурвн эрд- нэс даву секул уга гиЬэд, эднд шутхмн, зальврхмн, маань 169
умшад «МецЬн зеевэ», «эр*к», « курэргулэд бээхмн. — ©цгрсн цагтан хеет терлдэн тамд ундмн биш, «та- ралцгин» орнд — нирвэнд тер дм н, эн насндан «ном», «бурхн», «хуврг» Ьурвндан зальврл уга килнц кеЬэд бээх- лэрн «айс там», «хар там», «Ьал там», «шевг» тамд тусж му заяЬан эдлдмт, — гиж келдг бээсмн. «Бу», «Зэцгэ», «бурх», «эрк», «курд», «жодв» залж егдг бээсмн. ХарцЬу улс тедннг иткэд, эркэн эргулэд, курдэн татад, маань умшад, сегдэд мергдг. Сундг мергул мергэ.д, жи- лин дервн «дууцнд» «одад» «мээдрин эргцд», «шутэнэ гегэнд» зулын дулэнд одад мергул кеЬэд, бэрцэн бэрэд, Ьал тээлЬэд, Ьазр такулэд, укал ергулэд, яслЬ ясулад, су- ме ЬарЬулад, хар кел утлулдг бээсмн. Эи хамг бурдадгнь шажн-хуврг. Мецгэн егэд, бэрцэн бэрэд, хотынь белдэд Ьару ЬарЬдгнь — эгл куч-келеч, хар улс бээсмн. Хурлд бээх ламнр, багшнр, гелцгуд, гецлмуд манжрмудыг букл жилдэн тежэх кергтэ бээсмн. Ээмг, отг, нутг, хотн болЬнас укрмуд, хед, темэд, саа- лин гуд цуглулж авад хурлд бэрдг бээсмн. Тер малмудынь хэлэж, харж, аерж ескдг, гуд сааж гуунэ чигэ кедг улс гиж угатя улс хар-хар гермудэрн нууж одад, хурлын еер нег хотн болад буурлдг бээж. Тер хотн гермудиг «Цахра хотн» гиж келдг бээсмн. Эн цахра улс цуЬарн ецгэр кед- лдг авъяста бээсмн. Шажн, хувргин зааврар кезэнэ-кезэнэс нааран эркэн эргулэд, маанян умшад, «МицЬн зеевэ» дуулад йовдг ши- цгрсн авъяста болв чигн ю умшжах, умшжахднь юн келгд- жэхинь меддго бээсмн. Тер юцгад гихлэ: тэрн жодв, кузу- нд зуудг бу, курд тегэлулэд бичсн узгуд. «Мерн киид», «Мааньд», «Ьанжурт» барлата бээх номнь тацЬл узгу- дэр, Тувд келэр барлгдемн. Улгурлхд: — Ом маани падма хум... Мел давтгдад йовдг угмуд, 170
эс гиж «МицЬн зесвэ» гидг мергулднь иим угмуд бээнэ: — МицЬн зеевэ Дерчин ЖанИрин зег, Эрмбэ, Чембо Ьомба Жембо ян Ьанж, кеевэн Зуужн зунква Йол уузон кеевэн Шолван, шолван дег Дее гермед чембе Ьомба Жембе ян!.. Эн угмудиг эцгин хар, харцЬу хальмгуд биш, залж авч ирж егсн гелнгуд бийснь юуЬинь меддго бээсмн. Иим авъ- ясмудын зэрмнь хальмг келэр бичгдсн болв чигн утхнь, чинрнь медгддго юмсуд бээнэ. СУМС^ОВУЛЛЬН Нег «гер булэс наснь ирэд, эс гиж зуурдын уклэр кун хорад одхла эрк биш лам, багшт, зурхачд соцсхж буйинь келгулдг авъяс бээлэ. Буйинь кехэр ирсн зурхач эн ецгрсн куунэ гер-булд тацсглад хадЬлжасн ямаран унтэ хувц-хунр бээхинь нуд- нэннь булцгар хэлэЬэд медэд авчкна. Урлан гувр-гувр кендэЬэд «Дорж-жодван» умшад буй- инь кеЬэд, хар Ьуйр нухад, ецгрсн куунэ дур дуралЬад ку кеЬэд, дервн зусн малый дур кеЬэд номан умшад, улэЬэд, нульмад, гер-булин улсар нульмулад, герин ард авч одад, ар узг хэлэлЬэд шарлжн заагт хайчкна. — Не, тана ецгрсн куунэ сумей номин залмжар йовж одв, — гиЬэд эргулжэсн эркнэннь бумбас эдс авиа. Цуйар зурхачиг дахад Ьаран намчлад мергцхэнэ... Борцэн бэр- нэ... Зурхач энугэн дахулад эркэн эргулн бээж, нудэн бурл- зулэд, толЬаЬан ээдлулэд «хол тоолвр тоолжапад»: — Пе-е, танад талдан келн куунэс ирсн ангин арен бээнэ. 171
Бааксин унртэ боксар кесн юмн бээнэ. Тедн тана булд харш болжана. Теднэн «Ьээд» ЬарЬтн! — гинэ. Зурхачин зэрлг соцссн эзн гергн баранд хуралЬата бээсн аратын арсар уйсп цуув девл, яармас «хулдж авен боокс hoc ЬарЬж авад, гул мд тэвэд аминь бооЬад, зурха- чд егэд тэвчкнэ. Буян келгулэд, «Ьээд» haphcii юмсуднь тер. «ХАР КЕЛ» УТЛУЛЛЬН Байн, нойн улсин эркшилтэ кевун гев-генткн гемтхлэ: «На, ца, юн болад одв?» — гилдэд укс гиж зурхачд узул- нэ. Тегэд зурхач, гелц улс номан хэлэЬэд: — Хажу, хэвр- Ьин келн курч, «хар кел» утлулпгн, — гиж зурхач селвгэн егнэ. Зурхачиг укс гиж «хар кел» утлж егтн, гиж гемтэ кевунэ эк-эцк «сурна. Зурхач ирэд хеенэ ноосар кесн хар цаЬан хойр туудгэр буру эрчмтэ нег алд деес (шидме) томулад, нег узуринь гемтсн куунэ кузунд цалмлад, «хар кел» утлх кун барун Ьартан хурц утх бэрэд белн болад зогсиа. Зурхач номан хэлэжэЬэд умшна: — Ном, бурхн, хуврг Ьурвнд мерг! (Гемнсн кун гекэд мергнэ). — Улу узхинь тоньЬж «хар кел» утл! (Нежэд бэрмэр шидме керчнэ). — Хар санатын хоринь тоньлЬж «хар кел» утл! (Керч- нэ). — Эрун шагшавдын дээсни хар сана тоньлЬж «хар кел» утл! (Шидме керчнэ). — Тер ямта болв, войн болв, байн болв гиж хорнь бус л ж келдг улу узгчин «хар кел» утл! (Шидме керчнэ). — Тер му евчтэ гиж худл келдгин «хар кел» утл! (Шидме керчнэ). — Куунэ юм бийдэн шицгэж гиж худл келтчин «хар кел» утл! (Шидме керчнэ). — Мини бийур зерулгч мес-шорин узур мет, хам г ха- ралын уршг тоньлЬх «хар кел» утл! (Шидме керчнэ)- 172
Шидмсн улмар ахрдад, утхин узур гемнсн куунэ кузу- нд оердэд ирнэ. — Эк, эцкин харал тоньлх болтха! Ах-дууЬин харал тоньлх болтха! Терл-терснэ, нээж-нээхнэ харал тоньлх болтха! — ги'Ьэд нань чигн дала юм келэд зурхач тогсэнэ. Шидмс утлж йовсн кун кузунд елгэтэ цалмин буту суЬлж авад, керчмр шидмс баглж авад, ууд алхад ордг эркн дор нук малтадЬал егэд дарчкна. «Хар кел» утлулад темэн эрлЬсн улс бол ад зурхачд бэрцэн бэрэд тевкнцхэнэ. КОЛИН ХУМС БУЛДГ АВЪЯС Кезэнэ хальмг улс кеер тег кедэд нууЬэд йовдг цагтан кел и инь хумс авхларн тер хумсан Ьазрт булдг билэ. Хурц утхар, эс гиж хээчэр хээчлж авад, тер хумсдан тууж авад Ьазрт утхар хатхад, нук малтчкад хумсан нукнд тэвчкэд барун келиннь ескэЬэр давтнад иигж келнэ: — Би чамаг укрт бичэ заасв, Чи намаг уклд бичэ за, Чи цэцкр цаИан хад бол, Би цал-буурл сахлта ЦаЬан евгн болнав. Тек ин евр тецгрт курен цагт, Темэнэ сул Ьазрт курен цагт, Би чамур мери хошта, Хен кумстэ прнэв. Чи намаг уклд бичэ за! Би чамаг укрт |бичэ заасв!.. Иим олн-эмтнд медгддго авъяс дала билэ. Ода цагт ним авъясмуд зокал уга болад, буйсж одв. ЗОКАС УГА АВЪЯСМУД Хол бээх хэр улст, эс гиж эл бээх улст одад, хонад- тунэд, амрад, хот эдлэд цадхларн цэ уусн ааЬан буркж тэвэд босхла — зокас уга! 173
Эн едрэс авн тана ерк-булэс хот ухла, хорн болг гиен мет му авъяс. Бас тер мет хонад, тунэд, амрад, хэрэд Ьархларн амн уг менд келл уга ардан уудэн чацЬур «таш» гиЬэд хааЬад Ьархла — зокас уга! Эндр едрэс авн дэкж тана герт орхла келм хуЬрг гиен мет му авъяс. ТолЬань буурлтад, тавгнь ээрстэд ирсн кегшэн емнэс му, модьрун уг келж буцхла — зокас уга! Аав-ээжиннь амар худрсн эдл му авъяс. Хойр кун харЬад, кур-куундэ кежэси цагт хажуЬаснь Ьурвдж орад, куундэЬинь салвлхла — зокас уга! Хойр куунэ куундэ медл уга «хамр дор амн бээнэ» гиЬэд хэвден эдл му авъяс. Эл бээх герин Ьаза ирэд, иргэр шаЬаЬад, чикэн егэд чицнхлэ — зокас уга! Гер-булин нуувч медхэр седсн гетул болен зокас уга му авъяс. Yp, иными булд хажу-хэврЬин шалтан харЬад зовжасн цагт ирж елкэдхлэ — зокас уга! — Э, э! Ода «Чини мерн мерэн узтл, би мерэн шавд- нав», — гиен эдл дамнгч му авъяс. Yp-ецгэсн, «егнэв» гиЬэд ер кечкэд, едр, cap болзгинь давулад, оратад йовхла — зокас уга! Би чамаг буйсхичинь кулэжэлэв гиен эдл му авъяс. Чидл, медрл, тоомср тату ууртэн чигчэйэн егч мендлх- лэ — зокас уга! Чамд мини чигчэн бийнь болх гиен дееглгч му авъяс. Хээмнь, менд йовнч! — гиЬэд хар уга седклэр мендлх- лэ, хэру уга хажуЬар давхла — зокас уга! «Тер цаг давла, тарЬлж одлав» гиен мет му авъяс. 174
ХУУЧН АВЪЯСМУДАС ОДА ЦАГТ ЗОКАСТАНЬ Хальмгин олн зусн авъясмудас ода чигн хайж болш уга, ода цагт зокаста, ни.ицэтэ авъясмуд бээнэ. Зев эргдг авъяс: ерун босад еркэн хэрулхлэрн зов эр- гж хэрулнэ. Эврэ кергэр гертэсн Ьарад йовхларн Ьулмтан зев эргж Ьарад, одад буусн гертэн зев эргж буудг. Яма- ран чигн хувцна зерулвр зев эрг.цтэ. Ирсн гиичд идэни дееж, цэ кеж егхлэрн ааЬднь зев эргулж кедг. Тер юцгад гихлэ, мецк шар нарна эргц дахж йовх авъяс. ШУР ТЭВДГ АВЪЯС Кезэнэ, нуудг хальмгуд увлзндэн орад, хулпн сарае авн моЬа cap куртл увлзцгин бууртэн бээнэ. Moha cap ирэд, цаен хээлэд, Ьол дуурэд усн гууЬэд, ноЬан, девэн ур- Ьад дуларад ирхлэ, малдан ноЬа хазулхар герэн ачад кее- рэгшэн нуунэ. Тиигэд ацаЬан ачад, малмудан хураЬад, нууЬэд Ьарх- ларн хотна захд хойр Ьал (костер) шатана. Нал деер хуу- чн кенчр, хурмш, модна кизэр — аль бис юм хаяд шачах Ьалыг улм дегэнэ. Ьал падрад, зальнь ервкэд ирсн цагт увлин дуусн хээс бэржэсн хойр ишкэ бэрул, хуучн беелэ, нег атх давс хаяд ширжцнулэд хойр Ьал дэрвкэд ирсн цагт, тер шачасн хойр Ьал хоорндаЬур укрмудэн, хеэдэн, темэдэн, гер-булэн, ачсн ацаЬан тууЬад ЬарЬна. Увлин дуусн нег буурдэн (ормдан) бээснэс аль бис 175
ширг, дажг, гем бичэ дахтха, Ьалын зальд шатад улдтхэ гиен Ьалын хээр медсн авъяс. BYYP ЙОРЭДГ АВЪЯС Кезэнэ нуудт цагт, нег буурэсн нууЬэд шин буурд буухла, ода болхла шин бэрсн модн, чолун герт орхла — хотн-хошан, эл бээх кегшд ирж бууринь йорэнэ: «Бээх герт бээшц болж, бээх улень бээхтэ болж. Ууднтн татата еркнь хэрулЬэтэ. Нуухэстн тоосн бургж, зуухастн утан бургж, хэрин улс хажуЬартн бичэ давтха, хору эргж ирэд, хотан ууЬад, идэЬэн эдлэд Ьартха, бууртн елзэтэ болт- ха!» — тиж йорэнэ. ЭРК0С ЦЕЕРЛДГ АВЪЯС Кезэнэ хальмг улсин тооврт: «Цэ шицгн болв чигн — идэни дееж, цаасн нимгн болв чигн—номин келгн»,—гнЬэд улан зандн цэ чанад, боорцг кеЬэд, эрэн цоохр мах чанад, чигэЬэр перон уснэ гецгн эрк кеж егэд, тооЬад, тэкэд нээ- рлдг бээж. Кемр тер нээртэн, хурмдэн Ьашун орс эрк, улан чаЬр ууЬад, тсрундэн халад, согтад, эср, азд ут келэд, ноолдад, шаалдад хальмгин сэн, Ьолыпг авъяс эвдэд бээсн учрар, мана ухата евкнрин келчкен «Эрк савасн бишнкинь эвд- нэ» — гидг улгур бээсн учрар оркэс цеерлдг авъяс кезэд чигн бээршэд, бээЬэд бээх сэн авъяс. Энуг ода чигн бэрсн кун хееткэн сансн, урдудтэн герэслсн цецн ухата кун бо- лж тоомср эдлхмн. «АХАН АЛД КУНДЛДГ» АВЪЯС । Мана хальмг улсин евкнр кезэнэ-кезэнэс нааран — «ЖацЬрин» цагас нааран, кегшдэн, ахнран, хэрин улс кундлдг сээхн, Ьольшг даслт болад яснд шицгрэд бээсн бээж. Тер учрар цецн, ухата евкнрин «ахай — алд кундл- 176
дг, дууЬэн — делм екэрлдг» гиЬэд, келчксн сээхн, зока- ста авъяс бээнэ.. «Кун ахта, девл захта, мернтн тохата», — гиЬэд кег- шн улст меринь тохж егэд, тэмк нерж егэд, сууЬэснь эргэд мордулдг. Медэтэ кегшэ емнэЬурнь хаалЬ керчэд йовж йовхла, 6ah улс зогсад, хаалЬ ЬарЬж егдг. Олн кун уумэд герур орж йовсн цагт, бай наста улс емнэн кетлвр кеЬэд, уудинь секж егэд орулдг. Медэтэ улс куунджэхлэ байчуд хоорнднь орж уг келдг уга. Бер кун кундлгч учрар хад- мин нер келдго, хадмдан нуцкн толЬа, нуцкн колон узул- дго. Идэни деежинь кегшн куунд турулж егдг. Кемр бер кун саата, кунд болад, хадмин емнэЬэр хаа- лЬ керчэд йовж йовхла: — Нал буурл цайан аав бериг узхлэрн бийнь ормдан зогсад, бериг давулна. Тер юцгад гихлэ, бер хойр1 давхр, хойр амн, хойр зуркн, буйн бол- тха, йовтха! — гиен кундлгч сэн авъяс. Кегшн куундэ йовж йовад герт орхларн, емнэн авад турулж орулад, хотын дееж егнэ. Кевун, куукн Ьарсн цагт хурм, байр болхла, кегшн кууЬэр йерэл тдвулнэ. «Кун ахта, девл захта» гидг улгур уг. . Туру-зуду кевун гер авен цагт хотн-хошайарн, демэр куцэдг. («Демэр куцдг, деесэр холвдг» гидг улгур). Хол ас, хэр Ьазрас ирсн гиич хотыг зов эргж бууЬад, зев эргж Ьардг авъяста (насни туршар нар дахад йовху- видн гиен авъяс). Ирсн гиич Ьарад йовхларн Ьулмт дсернь хойр-Ьурвн арйе тэвдг (мецкинд Ьал-Ьулмт бичэ унтртха гиен авъяс). Ирсн кун хонад-тунэд Ьархларн ардан ууд чацйур хаа- дго (дэкэд чигн ирэд бээхв гиен авъяс). Ирсн гертэсн цэ ууЬад, ундан хацйайад босхларн ааЬан буркж тэвдго (буркэд тэвхлэ, дэкж танайас укн- У’ктлэн хот амехшив гиен му авъяс). Увлзцгэсн зуна зуелц темцэд нууйэд Ьархларн «шур» тэвэд, хойр йаяын хоорндайар малмудан, пуудлэн, гер- 177
булан ЬарИдг (увлин дуусн нег ормдан бээсн Ьазрас ма- лый ширг, куунэ гем бичэ дахтха гиен авъяс). Мертэ кун зевэр адЪад йовж. йовен бийнь, кеер кевтсн maha узхлэрн бууЬад hypB цеглэд авдг. — Хош толИан хоорнд Хумха жеэру кевтж, Авад, авад цеглхнь Алц, тааЬар белглнэ! — гиж. келдмн. Олж авен maha (жееру) гиж, ямана -ши- кни, хурЬна, эс гиж герэснэ бичкн maha келдмн. ШаЬа алц, та тусад бээхлэ сэн йорта, сансн керг куцх гиж оошадг. «Та» тусхла — кевун hapx, «алц» тусхла — куукн hapx гнж йорлдг. Гср-булэс кевун Ьархла, эк болен эмгнд буклэр чансн хеенэ ууц зол'Ьдг. Куукн Иархла эк болен эмгнд буклэр чансн хеенэ овцу золЬдт (кевун баатр болх — букл ууц барж чадх. Куукн кун 6нч1кн мис эдл хотта — евцунэ бийнь болх. Эк болж тосж авен хойрдгч экд ханжанавидн гиен авъяс). (Чини насн 6ah болв чигн чи хойр давхрч, хойр эмнтэ гиж кундлгч авъяс). Бер кун кегшн хадмдан нуцкн келэн, rojhahaH узулдго — ку-ндлгч авъяс. Нань чигн ним авъяс дала бээнэ... УГТУЛЫН УРЛДАН Хальмг улс кевунд гор авен цагтан ик гидтэр нээрлж. байрин хурм кедг билэ. Куук авхар одсн хурмд нуphлж баахн кевуд «эврэннь мерэн кеерулэд, жовута эмэл то- хад, долан, тавн теелг ногт зууйэд, худркч, омруч, зууЬэд сээнэр тавшаж авад йовдг бээсмн. Хэр йазрт, хурмд оджах баЪчудас: сэн дуулдг, биилдг, Ьольшг, эвтэ, довта кевуд шууж авад йовулдг бээсмн. Тер юцгад гихлэ: хурмд ирсн кевуднг тер йазра улс шинжлдг. хурмд кеерэд одсн кевуд тер йазра гижгтэ куукд шинжлдг 178
авъяста бээсмн. Амрарнь келхд, хойр иуурин билг-эрдмин м a ph ан болдг билэ... Хурмдэн одад куукэн «булаж» авад хэрэд Ьархла тер Ьазрас бас теду дуцгэ кеерчксн, мернаннь хурднынь унсн арв hap кургулин баЬчуд мордад Ьарна. Кургнэ хотнд тавн, зурЬан дуунад еердж ирэд кургу- лин кевуд, хурмин кевуд олц-татуран чацЬаж авад, угту- лын урлда кенэ. Эдн хурм тосж авх хоти а улс ик 6ah уга, кегшн залу уга хурад орксн цагт хотндан сээхн гиен кее- рулчкен гижгтэ куукн, эс гиж бичкн бер олн зусн бадм цецгэ, намчта торЬн, эс гиж шеемг ик альчурин узурт иаИан улан хойр мецг бооЬад, шин бэрсн кевуно герин емн тер альчурта Ьаран ергэд зогена. Довтлад аашх хер hap кевудэе кенэ мерн мацнад Ьа- рч ирнэ, тер мернэ эзн кевун гижгтэ куукнэ Ьарт сэрвк- жэх альчур шуурэд авна. Тер кевун марЬана мерз авен болж Ьарна. Урлдж йовх баЬчуд кун болЬн куукнэ Ьарас торЬи аль- чур авх саната. ЦуЬар зуткнэ, мерэн шавдна, ууд бул ал д- на. Болв арвн мери урлдв чигн нег мерн Ьардг, херн мерн урлдв чигн — нег мерн Ьардг йоста, хевтэ кевуно хурдн мерн Ьарна. Эн деготэ, шуугата, байрта, цуЬар орлцдг сон авъяс — эн авъясиг ода чигн ноэрлж болхмн. Кевуд цергт мордхла, шинэр хурм кехлэ, малч, хееч, тэроч улст — «Герой!» — гиен цол еген цагт, номта улст «профессор» — гисп тоомерта цол, Ленино орденэр ачлх- ла; колхоз, совхоз, балЬсд бурдод 50—60 жилин еен куц- хлэ, совхоз, эс гиж район хамгин турунд зураЬан куцэх- лэ, хаврин сэн едр «ЦаЬан сар» ирхло иим авъясар уд- шулж болхмн. Мерд урлдаЬад, бекнр ноолдулад байр, бахмж кедг авъяс хальмг улсас кезэ чигн хееЬш уга. Эн авъяс бэрж эдлх кергтэ. 179
0ДГЭ ЦАГА ЙОРЭЛМУД Шин жилин нерол Дав, ээж, ахнр, Алтн болен ачнр, Мини Тврскно тосхачнр, Межа манач цергчнр! Keep йовдг хввчнр, Колхоз, совхоз ин мал чир, У ул бордг — уячпр, У г дон мерен бичэчнр! Урди.м сурИдг багшнр, Уклэс хальчлдг эмчнр, Ургон, чочан угаhap Увлген менд йартн! Шимтэ махай буслИж. Шилин беглое оергж, Шикр, балтаЬар белглж Шин жилом угттн! Он жилом удшулж, О осн борайинь олзлж, Парен урдэн боожулж, Ьазр уса и байжултн! Шил сэото кевудтоЬон, Шин орсн берэд rohon, Шурдсн хамган шинрулж, Шин жилдэн жирЬтн! Зуелцгд боэсн малмудан Зун пртл теткж, Зуд-дурхи yrahap Зу наелх болтн! Ирсн шин жилтн, Идэбор байн болтха! Колхоз, совхозам малтн КедоИэр дуурж ветхо! 180
Хвочнрт нерэдсн йерэл Делад идшлсн Х09дэн Дахн йовж. хардг, Давхцсн шуруп смьк ©рн йовж. хэрулдг. ©рлэ урлдж босад. ©встэ бээр хээдг, ©дрип дуусн дахад, ©ОрНЬ ЭЗН болдг. ©свксн киитн шуурЬпд ©рчэрн хору тулкулдг, Хурлзсн ху салькнд ХормаЬан хооран татулдг. Шаргад орсн хурт ШайацаЬан орж нордг, Бургод орсн боранд Бус куртлэн ивтрдг. Тер бийнь тесэд, Теегин аюл диилнэ, Тсурч баЬчуд байсад, ТанЬчан магтж дуулна. Иргчин керн ескдг Ицлтэ дуувр хоечнрин, Иржэх шин жиллнь Икрнь олн болтха! lophu нооснь нпгтртхэ, Тосн. уснь откртхо, Тонь бурн болтха ТолЬа менд йовтха! Ball наста хеочнр Байр, бах та жирИтхэ. Лавта чик хаалЬар Лснпнд колсэн нерэдгуо! Хаврин йорэл Увлин жинтэ сармудын Орнь Жоэли болт.ча. 181
«ОглЬин эзн» — геегин Энгнь кокор боэтха! Цасн цагларн балцрж Цандг, тогталар мелмэтхэ, Цухл уга малчнр ЦаЬан идэЬарп бнлгтхэ! Хаврин Ьурвн гармудтиь Хур усэрж ортха, Хээртэ хон малмудтн Хошад хурЬд ЬарЬтха! Зунин Ьурвн сармудт Зеерэр савтн дууртхэ, ЗурЬан — зуул овсд Зурмн толйас бурктхэ! НоЬзна шим шингрж Нооспь хоодин нигтртхэ, крмудин зонь тиниж, Уснь откн болтха! Намрин Ьурвн сармудт ПамрЬ, буди буутха. Нимтр ноЬан, беткс Ннлхрж ус уутха! лошун турута малмудтн Хойр ХОЛВЖ 9СТХ0, X >ома vra хард г Ховчнр, малчнр 9стх?! Арвн хойр сарин Лишь онр болтха. Ач иктэ Терскм Амулц эдлх болтха! Теегин эздудт тальвсн йерал Гсвр, топи су ул то. Tcbiii улу семжтэ. Тулм дуурдг нооста. Ту мн хеедин — эздуд! 182
Алд. тоЬш овртэ, Аршм ергн ташата, Асхрсн су ж устэ, Алгтрсн малмудын — эздуд* Теегин тевг болад Тегшэр халИрж урйдг, Тежэлин дееж болдг Тэрэ тордг — эздуд! Санснтн цуг будтхэ, Сэксн хамгтн куцтхэ, Сержнпсн салькн улотхо, Сужэр хур усэртхэ. Мандлж нарн герлтто э. Манурж Торскм дслгртхэ, Мана Героймуд олдж Манна тнньгр иовтха! Будг уентн урстха, Балм нецгудор шавштха, Байрар дуурн жирЬж Бумбин орн алдштха! Д.р! уга тевкнун Дэовлл уга Иоодан, Делкон залмжнь болж Дурден Коммунизмд куртн! Аавнртан тальвен йерэл Агта товн жнлон Алхад давал ирген, «Апг Улан ХонЬрнн» Aph, чидлинь сэксн, Аав Ленино cypohop Атархсн хортан динлен, Ач нктэ аавнртан Амулнгин йеролэн тальвнй! Диилад, дуулад ирген Думбр хаалЬитн едкий, Дахулад, котлэд есксн Дуунр, ачнран агсий! 183
Ohrphy цумлж нисэд. Одн, сард курдг, Омгта космонавт баатрмуд Олн сай кург! Номип туулднь курдг Насан Торскндэн неродсн Номтнр, багшнр, эмчнрин Наснь ут болтха! Угта аавнрин урднн Ухан-билгнь делгрлтхо, УрЬад, шавшдг Терекм — Урсхлар монк делгрлтхо! Тсвр-тевр суултэ Тенш улу семжтэ, Тулм дуурдг нооста Туми хеэдин эздуд. Алд-алд еврто Арчм оргн ташата, Асхрси суж уста Алгтрсн малмудын эздуд, Теегин тевг болад, Тепиэр халИрж гургддг, Тежэлин дезж ©ргаг Таро тордг эздуд. Эврэн сон элгдорн, Эвдрлт уга саддарн, Эн йарсн жилэен Э^вг тежолтэ болтн! Нал буурл аавнртаЬан, Цасн найан ээжнртэЬоп, Цусн чирэто ачнртаЬаи Пав уга жирЬтн! Зуд уга — хаврар 3\тан11у уга — энрэр, Залу зандн насар Зу наслх болгн! 184
Иньгллтин туг дор Би-дууЬин Хальмг государственн «Бамб цецг» ансамблин коллек- тив социалистическ Чехословакур Ьарч йовлЬнд болн Чехословакии бо- лн Советск Союзин олн-эмтнэ иньгллтд нерэдж «Иньгллтин туг дор» гидг йерэл. Ирулсн тоомсрта тадн, Ирсн гиичнр — бидн, Ик баЬ уга, Икр ерэсн уга, Иньгллтин туг дор Ицлтэ ни болый! Тана Чехословак Мана СССР хоорнд, бргндэн, теврж болщго, ©ндртэн, еврж ханшго, Цсвр Ьолта, ценкр кеватэ Иньгллтин Улан хаалЬ татгдв! Эн иньгллтин хаалЬар Эрдман узулхар нисвидн: Элст — хотл балЬснасн , Ээлтэ Прагур ирвидн. Эн иньгллтин хаалЬар Эвин эрднь харславидн. Фашистнрин емнэс ноолдж Халун цусан асхлавидн. Дээсэн ха.мдан дарлавндн. Дорин у тан талрла. Дажрхар ирсн эшатн Дора дан чиргдж зулла. Хальмг улсин йерэлэт ХаалЬан улм оргдулий. Хеетин урдин жирЬлиг ХамццЬу чидлэрн делдий! — Зуд уга Ьазрт, Дэн уга давд, Эргин харднь, (Эвена кэкднь iS5
Зуслнган бел дж Зун наслх болтн! Я — гих ярвг уга, Ях — гих овчн уга, Седклдэн зовлц уга, Севраодэн заг уга, Татв, татв гасршго У ha в, у ha в Ьаршго, Утхв, утхв чилшго, Утьлта сээхн иньгллт болый! МоцЬл баКчудт нерэдсн йерал Берси гертн бээшн болж, Боэх эздуднь енр болж, Уулын белднь малан хэрулж, Усна цегэнднь хеодэн эемулж, Хэтарн дуурн урто, ХормаИарн дуурн урто, Ьрктн оньдин хэрулЬэтэ, Ууднтн ергэр секэтэ бээтха! Идэн-чигэЬарн элвг, Ирсн улст куртэмжтэ, СаннаЬастн келен саржднж, СалаЬартн тосн Ъоожтха! Актан таньш уга байн, Ачнран таньш ута енр, Алтн делкэ деер, Амулн эдлж йовтн! Кесн кедлмштн Кемтг уга болтха, Келен угтн Кезэ чигн унн болтха. Таслхтн — торЬн, тонч болтха, Ташхтн — тосн, веки болтха, Таалхтн — кевун, куукн болтха! МоцИлд улдэен йерэл Алд, алд евртэ Арчм улу ташата, Арслц эрэтэ шар цоо»хр, Малмудын эздуд! 186
Тевр, тевр суултэ, Тевш улу семжтэ, Tophu цаЬан нооста. Туми хеедин эздуд! Серэ ЬозЬр бектэ, Саалин еткн устэ, Терскндэн угта келгн — Темэн эрднин эздуд! Сацнадан — cap герлтэ, Нудндэн — пари герлтэ, Шур сээхн вцгтэ Су вен суултэ адуна эздуд! Махн, цусарн — веги, Мана менк иньгуд — МоцЬл ард улс Менд амулц бээтн! Ора деерк тенгртн Оньдинд ценкр бээтхэ, Орчлн, Ьазр уентн Олн зусэр цецгэлтхэ! КУНДТЭ УМШАЧНР! Би эн «Цецн булг» гидг дегтр бичхиннь емн зэвэр удан ухалв. Урн-угин умшгдад, зеор болад, туужлгдад, цээлЬвр болад, евкнрин, аавнрин, ээжнрин, ачнрин эврэн Ьарарн хатхмр хатхад, зееглэд, шаглад, зээдэд, зэмлулэд, солц- Ьин долан зусн ецг ЬарЬад, сиилулад кесинь медулхэр сед- жэнэв. Би баЬа,сн авн эцкэн, ахнран дахад куунд заргдад йов- дг билав. Сэевц болад, сегдад йовхла, кен ю кежэхинь соцсад, ю кежэхнь узгдэд, ку яЬж кундлдг, тансглдг, Ьолынг яЬж болдгнь медгдэд, тодлгдад, тууЬэд томжад авч, тер тоот куунэ экнд хадЬлгдад йовдг сэнж. Тиигэд хураЬад мана баЬчуд, ачнр, жичнр аавнрин, ээжнрин зеер медж автха гих yxahap «Хальмг улсин би- 187
лг-эрдм» гиЬэд долан жилин эргцд телевиденэр узулэд келж. егув. Аш суулднь, олн телехэлэчнр энугэрн деггр бичэд, бар- лад ЬарЬтн гиж сурж, сув-селвгон егцхэв. Тегэд би тер улсин селвгт багтад, «Цецн булг» гидг дегтр уудэвув. Наси ирэд, емпк еердэд, хеетк холдад ир- сн цагт эн улсин сурсн сурвр чик гиж санжанав. Мана ахнрин келчксн «узгэр бичсн уг сукэр чавчж болдго» — гиж келнэ. Тиим учрар эн дегтр кегшрж ирсн насндан бичув. Хойрдврт болхла газеггд барлгдсн домг, келвр, шулгуд едр-дурэ юмн. ЖирлЬн мет жирлзэд, мартгдад уга болж одна. Дегтрт барлгдсн хамгнь арвад, херэд, зууЬад жилэр умшгдад, тодлгдад, мецкрэд йовна. Эн дегтрт келгдсн хамг: домг, келвр, нэрн шинж, ке- мэллЬн урдудин телэ, уйнрин телэ, тедниг медж авхт со- ньн болх гиж барлжах учрта дегтр болж Ьарчана. Зургуд цокад, шэкд болен улст: журналист Андрей Баерхаевич Эрдниевд, Жимбин Владимирт, эн олн билг- эрдмин тускар барлад бээсн «Хальмг унн» газетин реда- кцд ханлтан ергжэнэв. Эн дегтрт орсн зургудын зэрм харнь «Хальмг билг-эр- дмин» тускар бичсн ур Д. М. Сычевин дегтрэс болн про- фессор Эрднн Урвжурин орсар бичсн «Калмыки» гидг дегтрэс олзлгдв, дуццулгдв. Умштн, шинжлтн, дутунь куцх, дундынь дууркх-селвгэн егтн гиж суржанав. Автор. 188
h А Р Ц Хальмг улсин урн угар келгдсн билг-эрдмэс Норн шинж . 5 КемэлЬдг нурЬна шинж 9 Далыи шинж ... ... 18 Хурдн мернэ шинж . 23 Темэнэ шинж . 26 Хальмг улсин Карин эрдмэс Хальмг ишкэ келКн 35 Модар урллКн . . . . 39 Арс идэлж сур келКн . , > 48 Арсар сав келКн . . 53 Цутхмр алтн, цаКан мецгн . . . . 5G Хатхмр зег — куукд улсин Карин эрдм 63 Хальмг куукд улсин махлас 66 Залу куунэ омсдг хувцн . . 71 АрЬмж дееснэ тома . 76 Термин орац . 77 Хальмг улсин амар келгддг эрдмэс Хальмг хурм .... .... . 81 Шинжлэч илгэлКн . . . . . . 82 Нег бортх илгэлКн ....... . 91 Зевэн авсн аашна .... . , . 99 Кург узуллКн ... . • . . 103 Эд ишклКнэ хурм . . ...» . 114 Куук буулКна хурм . .... 0в авлКн . . , . » . 119 . 120 Куук булалКн . . . , . . 122 Бер йерэлКн . . . 127 Хурмин туск товч уг ... . . . 129 Хальмг улсин эдлдг хот Ьуйрар кедг хот » . 133 Боорцг ... » . । . 134 Мах белдж эдллКн . ...» . 135 Ьадр махн ....... . 139 Кур . 141 Yc эд-бод кеж эдллКн ...... 142
Хальмг улсин нааддас ШаЬа наадлЬн 146 Зур халЬн 148 ШаЬаЬар мер урлдалЬн . . . . . . .149 Нээрм цоклЬн 152 Хорма хотн ............................е . .153 ЦаЬан монда хээлЬн 155 Билцг бултуллЬн 157 Овн тов халЬн ............................ . .158 Модн кулэ 158 Авдр десрэс менг кемллЬн 159 НуЬсн кулэ 160 ЧивЬсэр товч зээдлЬн 161 Эрк зэмлуллЬн 16! Мецгн бус 162 Чуш нокж наадлЬн ............................................163 Чуш хавлдг наадн 164 Чолу цэклуллЬн 165 Цалм хайдг наадн 165 Цалмин арЬмж, кемллЬн 166 Мод бекэлуллЬн . . . . , . .167 Шажн-хувргин улмэ Суме йовуллЬн 171 «Хар кел» утлуллЬн 172 Квлин хумс булдг авъяс ..........................173 Зокас уга авъясмуд ..........................................173 Хуучн авъясмудас Ода цагт зокастань .............................175 Шур тэвдг авъяс ,............................................175 Буур йерэдг авъяс ..................................176 Эркэс цеерлдг авъяс . . . ... . . .176 «Ахан алд кундлдг» авъяс j...................................176 Угтулын урлдан . . ( . . . . . .178 0дгэ цага йерэлмуд ... . » . . . . 180 Кундтэ умшачнр! .... .................187
ИБ 358 Константин Эрендженович Эрендженов РОДНИК МУДРОСТИ На калмыцком языке Редактор А. М. К У к а е в Художник Ц. М. А д у ч и е в Художественный редактор Ф. М. Дубров Технический редактор В. Б-У. Арбакова Корректоры Т. О. Алубкаева, М. А. Чоянова Сдано в набор 6.03. 80. Подписано в печать 9. 06. 80. К 00353. Формат УОхЮв’/зг- Бумага типографская. Ale 1. Гарнитура «Литературная». Печать высокая. Усл. печ. л. 8,4. Уч.-изд. л. 8,13. Тираж 2000 экз. За- каз 1668. Цена 45 коп. Калмыцкое книжное издательство, 358000, г. Элиста, ул. Революционная, 8 Республиканская типография Управления по делам издательств, полиграфии и книжной торговли Совета Министров Калмыцкой АССР, 358000, г. Элиста, ул. Ленина, 245.