Дигорон
^азнгитæ

САБАЙТИ
Сулейман
Дигогои
КАДÆПГИТÆ
Гассити Виктори номбæл
рауагьдадон-полиграфион кустуат
ДЗÆУÆГИГЪÆУ 2013

ББК 84(2Рос-Осе)
С-12
На обложке книги — репродукция картины Народного
художника РСО-Алания Гасинова Жоржа Иналовича
«Задалески Нана»
Сабайти С.
С-12 Дигорон кадæнгитæ [Текст]:/Сулейман Сабай-
ти — Дзæуæгигъæу: Гассити Виктори номбæл ра-
уагъдадон — полиграфион кустуат, 2013 — 128 ф.
Сабаев С.
Дигорские сказания
15ВК 978-5-91139-260-4
В предлагаемый вниманию читателей сборник включены по-
эмы, написанные автором в разные годы. Основной их особен-
ностью является тесная связь с реальной действительностью,
устным народным творчеством, романтическая окрашенность и
занимательность сюжетов.
63.3(2Рос.Сев)
© Сабаев С. Б., 2013
15ВЫ 978-5-91139-260-4 © Алипченкова Т. Ф., 2013

♦
Дигори )4ана
Ерун си мæ фæллонгун
мадæ Ганиффи рохс ном
I
Æррайау Терк катай кæнуй,
Нимбохуй гъæр, цума кæуй
Аланти цъенбæл. Сæ мæтæй
Гъæрзуй, цæф арсау, æ тæнтæй...
Адтæй Алантæн æ билгон
Рæсугъд, зæрдесгæ, æхсицгон
Сахар — сæ дарæг, сæ цæрæн.
Тæтæр, никкæнгæй уой дæрæн,
Фæцæй карз тохи уæлахез,
Хуæруй сæ мулк, сæ берæ йес,
Сабий, силгоймаг нæ зæгъуй.
Кæрæй-кæронмæ сæ цæгьдуй...
Фунук фестадæй сау сигит,
Байзадæй ма си еу мæзгит,
Сæхе искондæй е кæддæр,
Бадунцæ уоми нур тæтæр.
Хæлхъой сæ бадт, кæнунцæ загъд,
Тъæпæн Дигорæ æй сæ гъавд.
Зæгъуй зустæй Темур-Ахсахъ:
«Райстан Алантæй мах нæ хахъ,
Пурхæй лæууй се ’стур сахар,
Æнцæ нур етæ нæ цагъар.
Байзадæй ма нин Дигоргом,
Нæ сæттуй е, нæ дæттуй ком.
Лæбурд саразуй æ хуæнхтæй,
Тæруй æргъæуттæ нæ бæхтæй,

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
Цæгъдуй не ’фсæдти радугай.
Зæгъæд æргомæй нур, лæг ка ’й,
Куд ес бухсæн Дигорæн уæд?
Фæлтау нин цагъди е фæууæд!..
Æрмæст, федар æй Дигоргом,
Нæййес сæттæн уомæн æргон.
Нур дæр нæма ’й мæнæй иронх,
Гъавгæй райсун тухæй сæ хонх,
Фæцæй нæ ледзæг хауæггаг,
Кунæг кодта нин нæ муггаг...
Гъæуй уæхæн фæсвæд фæндаг,
Кæми нæ хездзæй мах æзнаг.
Кæсгон æлдар, ме ’рдхуард Муртуз,
Дæумæ ’й нæ каст, гъæуй де ’нхус.
Кæд нин саразай нæ гъуддаг,
Уæд дин Дигорæ — амæттаг.
Дæуæн æносмæ — хъалондар,
Фæууо ду уонæн уæд се ’лдар...» —
Къулух Ахсахъ фæцæй æ дзурд,
Къуру-æдзæм ниццæй æмбурд,
Æрмæст ма Терк цæфау гъæрзуй,
Думгæ ’й хатгай лæгау фæнзуй.
Исистуй уæд зæронд Муртуз.
Æ каст — фæливд, æ уаг — мургъуз.
Райхалуй е æ марг æвзаг:
«Мæнæн Дигорæ æй ме ’знаг,
Байста мæнæй хуæнхти Тæторс,
Кæми хизтон сæрди мæ фонс,
Никки Даргъом — урух будур...
Æнхæст кæнун уæ фæндæ нур,
Фæндаг амонæгæн бæззун,
Нæ балций сæр, нæ еумæ зунд
Кæсæд Хуцаумæ æхцæуæн,
Не ’знаг æмвæндæй ниццæвæн.
Ме ’фсад цæттæй, тæккæ исон
Гъæуама æз мæ маст райсон!»
Есуй Ахсахъ æлдари къох:
«Æй еу нæ зунд æма нæ тох.
Фæдтæн дæ фæрци нифсгундæр
Не ’сон абонæй — нивгундæр.
6

Дигорон ^азнгитæ @к§)
Дигори сæр кæнуй додой,
Зæнхæй æскъундзæнæй æ кой,
Фæливд æмхасæй, лæгдухæй,
Уобæл унаффæ ниллух æй!..»
II
Æнцæ Дигорæ дæр къæрцгъос,
Æфсад нæ, фалæ еу тæрхъос
Сæ нарæг комбæл не сгъуздзæй.
Лæуунцæ тохмæ хуæрз рæвдзæй,
Зундæй уонæн хæран Ахсахъ.
Кæмæ — дзиргъæг, кæмæ — саздахъ,
Ка ба къæйдортæй и уæлхонх
Цæндтæ кæнуй. Æгъатир тох
Фиццагдæр хатт ку нæ ’й, миййаг,
Кæндзæй æзнаг син додоййаг.
Ес син нифсæн бæхгин æфсад,
Хезуй гъæдбун е дæр æ рад.
Æрмæст Ирæф бунæй, дæлиау,
Цума уацари ’й, раст уоййау
Кæнуй тухсæн, æнод абухт,
Æй е ’знæт догъ еудадзуг тугъд:
Хъумтæ байбунти аразуй,
Ку ба байрагау нигъгъазуй,
Цæхъал — æ барцæ ферттевуй,
Æхе къæйдорбæл ниттегъуй...
Хуррут кæнуй, нæ зонгæй гъос,
Айнæг къæдзæхтæ æ уæлгъос
Лæуунцæ ’нцад, кæнунцæ дес...
Æваст фегъустæй уæд фæдес:
«Ахсахъ Тæторсбæл æрхизтæй,
Тундзуй нæ нихмæ æвзистæй.
Кæсгон æлдар фæцæй æ фарс,
Лезгор, Къумбултæ, Донифарс,
Кæнуй æгъатирæй бундзагъд.
Фæдес, фæдес, æ размæ тагъд!..»
И ком фестадæй уæд хæлхъой,
Æнæ.нгъæл адтæй ’знаги кой.
7

(§)(§) (^аБайти (^лей/пан
Катай кæнуй алке тæссæй,
Æрмæст Алан — идзаг нифсæй,
Æнцад æма зæрдгин æ каст,
Лæууй уæлдор æд церхъ æлваст.
Бæрзонд, æлвæст, фæтæн иуонг,
Цохъа æд баслæхъ, хуæрз ефтонг...
Кæрдуй уæлдæф æ нæргæ дзурд:
«Дæн уи, æмбæлттæ, æз гъæстаг,
Нæй мин æзнаг уоййау мæстаг.
Зæгъун æргомæй уæ сахъат:
Сæргой фæцайтæ зин сахат.
Нæхе ку хонæн мах нæртон,
Цæмæн феронх ан уæд, гормон,
Фиддæлти тох, нæртон æгъдау:
Цагъари цард кæнун, фæлтау —
Мæлæт хуæздæр! Фæддæн мæ загъд.
Бæхгин æфсад, мæ хæццæ тагъд
Донардæг хедтæ сæхгæнæн,
Тогкалæн тох, æндæр гæнæн
Нæбал ниууагъта нин тæтæр...
Фæливд кæд разиндтæй, уæддæр
Аслан нæ ратдзинан нæ цард».
III
Алан — Дигори финдздзæуæг,
Фехсуй æхе бæхмæ рæуæг,
Тæхуй е ’знæгтæмæ уадау,
Е ’фсад æ хæццæ, еу уодау,
Æнцæ æнвæндæ ’ма нифсхаст,
Æрмæстдæр размæ æй сæ каст.
Æфсад радаргъ æй, æй егъау,
Ругæ æ сæрмæ тар мегъау
Пурхæн кæнуй. Бæрзонд, еуварс
Зиннуй нур уомæ Донифарс.
Бунæй, и коми, арф, дæлиау,
Цума æй ронæ, раст уоййау
Лæууй Ирæфбæл гъæдин хед.
8

Дигорон ^авнгитæ @$§)
Нурма бæргæ ’й æхе йевгед,
Æрмæст æзнаг уæллæй бурсуй.
Æ меднимæр Алан тухсуй:
«Ахсахъ мæ разæй ку фæууа,
И хед уой барæ ку бауа,
Уæд уой фæууодзæй уæлахез»...
Скъæруй саулохи æдзæстхез.
Догъон бæхау, тæхуй рæстæг,
Бæргæ ’й нисан дæр нур хæстæг.
Æрмæст æзнаг дæр нæй идард...
«Радтон гъæуама æз мæ цард
Сæрбари тохи æнæвгьау,
Æй нин фидтæлтæй еци ’гъдау...» —
Гъуди æрдæгбæл фæллух æй,
Рæуæг æрхезуй уæлбæхæй,
Лæууй хедбæл æд церхъæлваст.
Фæцæй æзнаг æ размæ ’васт,
Цъиллинг кæнуй къæдзæ ’хсаргард...
Хийнæй идзаг æма мæнгард:
Кæнуй тилеф, кæнуй еуварс,
Цæфæй радардта сурх æ фарс.
Алани ’внæлд, æндиуд æнгас
Уадзуй Ахсахъи устур тас.
Æппунфæстаг, ледзæг фæцæй,
Уæдмæ е ’фсад дæр æрхæццæй.
Еунæг нæбал æй Алан дæр,
Бæгъатæр Тъох æма Хъасбол
Дæрæн кæнунцæ сæ фудгол.
Уæлнарæг хед ситинг æй тох,
Кæмæн æ сæр, кæмæн æ къох
Тæхунцæ донмæ хаттæй-хатт.
Æй еу Дигори зæрдихатт:
«Нæййес æзнагæн хед дæттæн!»
Цæуй се скъотт циргъфиндз фæттæн,
Цæфти гъæрзун, цъæхахст нигъгъæр,
Кæрдти зæлланг, сурхзинг цæхæр
Кæнунцæ еумæ æмунæр.
И тох не ’нцайуй æппундæр...
Алан фæдздзоруй Тъохмæ уæд:
9

@Н@ ^аБайти (^лейтан
«Фехалæ хед, дæлдон фæууæд..!»
Дæлхед сигъустæй фæрæтгъæр,
Æзнаг не ’нкъаруй уой уæддæр,
Дигори ’фсад ба радугай
Æхе фæлласуй сабургай.
Алан, цума æй тухгин тарст,
Ледзæг фæцæй хедæй æваст...
Ахсахъ фурцийнæй нирризтæй,
Е ’фсæдтæ размæ, æвзистæй
Тундзунцæ хедмæ æмгурфæй.
Уæдмæ и хед дæр фæкъкъурфæй,
Уæдта, никкæнгæй æмкъæр-къæр,
Дæлиау сигъустæй æ пурх гъæр...
Ахсахъ байзадæй къех кæсгæй,
Кудтæй фурмаст æма тæссæй:
Е ’рдхуард Муртуз дæлдон фæцæй,
Е ’фсæдти тог æма рæдзæй
Ирæф дæр нур нæбал æй цъæх,
Цума фæллад тогахурст бæх,
Хæссуй мæрдтæ, кæнгæй æнгурф,
Гъæрзтау кæнуй цæхъалти пурф...
Æрдзæ дессаг æй, фал уæддæр
Æваст фæгъгъос æй е куддæр.
Нæбал игъусуй еу сун дæр,
Цума тугъд н’ адтæй æппундæр.
Алан, бафснайгæй æхсаргард,
Лæууй тугъдонтæн сæ уæлмард:
Инсæй е ’фсадæй фæгъгъудæй,
Арази нæй уæддæр тугъдæй.
Нур бал фæцæй е уæлахез,
Æй бал æмбæлттæй æдзæстхез,
Гъе фал ци уодзæй, ци е ’сон,
Кæмæ æрвета фæдесон?..
Æй нур Уæллаг Ир дæр цагъар,
Цагъар — Кæсæг, Устур Балхъар...
Æд хъонц фицуй мæтæй Алан,
Дæттуй ин хор фæстаг салан,
Æ фæлмæн тунти æвдулгæй,
10

Дигорон Щ&пгатв (§$§)
Уазай аууонмæ æртулдæй.
Рæвдзæй тугъдонтæн дæр ингæн,
«Рохсаг», зæгъгæй мæрдтæн нидæн,
Алан райста æхе еуварс.
Адтæй саудзæф æ галеу фарс,
Æхе æруагъта кæрдæгбæл,
Фал рист сæмбалдæй зæрдæбæл.
Зинтæн æй рагæй фæразон,
Зæрдрист дæттуй ин æ уарзон,
Нæма бавзурста уой рæвдуд.
Адтæй абонæмæ се ’мгъуд.
Æгас Дигорæн аци бон
Гъавта саразун сæ фæндон
Устур мийнасæ ’ма гупгъазт,
Цæмæй зононцæ син сæ уарзт...
Æваст фезмалдæй уæд еу дор,
Цума æркастæй ходгæ хор,
Рæсугъд Рохсанæ æнæнгъæл
Фæцæй æ размæ. Æй мæтъæл.
Цæстæй рæсог æма æрвхуз,
Зиннуй цæсгонбæл сагъæсхуз,
Райсуй Алани дæрзæг къох.
Цæбæл фæцæй тогкалæн тох,
Уæллæй, бæрзондæй уой уидта,
Хелгай дзиккотæ фæттудта.
Нур дæр нæма ’рцудæй æ тарст.
Миййаг, ку бахусса æ уарзт,
Уæд ма цæмæн гьæуй æ цард?..
Бадуй æ цори нур æнкъард,
Нурма Алан æй цæруйнаг,
Нур ин æрхаста хуæруйнаг:
Æхцинтæ гъар æма фæлмæн,
Зиннуй бæгæний сау тæмæн...
Алан фæццох æй æ зинтæй,
Цæсгон ниррохс æй æ уиндæй.
Цума æрцæй бунтон æрвонг,
Багъардта уомæ нур æстонг,
Зæгъуй Рохсанæн е хуæргæй:
11

(§Х§) (^аБайти ^улейтан
«Гъуддаг тæссаг æй, бæрæг æй...
Æзнаг æй махæй тухгиндæр,
Е ’фсад фæлтæрд æма фулдæр,
Ку сæнхæст уа, миййаг, æ гъавд,
Кæндзæй Дигори уæд бунцагъд...
Мæхе мæлæтæй нæ тæрсун,
Дæубæл сабийтæ фæдзæхсун.
Ку зонис ду асхъод лæгæт,
Цæрæнбунат син е фæууæд.
Ес си дзæвгарæ хъæбæрхуар,
Никки фулдæр си — нартихуар,
Цалдæр къæссай мæнæуи ’нсад...
Тæссаг сахатти си ме ’фсад
Гъавтон римæхсун æз кæддæр,
Фал ци ’й мах цард æнæ кæстæр?..
Фæууæд не ’знаг æнæ муггаг,
Кæнун дæ бæрни стур гъуддаг:
Не стурдæр мулк æма есбон,
Дигори нур æма исон...» —
Кудтæй Рохсанæ хæкъурццæй,
Кæрон æ уарзтæн æрхæццæй...
Нидæн’, зæрдхъурмæй нимбухта,
Æхе Аланбæл ниттухта...
«Есун, — зæгъуй ин, — дæ фæдзæхст
Уæнтæ сабийтæ мæ бæрнæхст,
Æй син мæн зæрдæ дæр игон,
Нурма кæд дæн æз æригон,
Уæддæр сарæхсдзæнæн мадау
Мæ цард син радтун æнæвгъау...»
Алан Рохсани рæвдудта,
Мæйæ сæ сæрмæ фелудта,
Цума син адтæй цирагьдар,
Сурдта уоййау æхсæви тар.
Сæ цормæ куй унгæг ниудта,
Цума зудта фæстаг нибба.
IV
Цудæй рæстæг, февадæй бон,
Хизта Дигори ’стур зиндон.
12

Дигорон ^асрнгитæ @$§)
Æзнаг еудадзуг лæбурдта,
Ирæфбæл хедтæ агурдта...
Алан е ’фсадбæл æрзилдæй,
Нифс ин лæвардта æ уиндæй.
Æрмæст тухстæй æ меднимæр:
Цæуй уæллæй хæлхъой, унæр.
Æхсæуи хед уой уадзуй тас,
Ихæлд нæма ’й, æй ма æгас,
Ситинг æй уоми нур и тох.
Лæууй федар бæгъатæр Тъох —
Дигори къуари фидздзæуæг
Нæ уадзуй хедбæл еу цæуæг.
Бæргæ ’й æ къуар дæр лæгæвзурст,
Уæддæр æзнаги лæгæмпурст
Зинтæй уорамуй и уæлхед.
Зæгъуй Ахсахъ гъæрæй æ нет:
«Ме ’фсад си цагъди ку кæна,
Уæддæр уæлахез мæн фæууа!..»
Кæнунцæ цагъд тæтæр къуæрдтæй
Дигори фат æма кæрдтæй.
Æй ма фулдæр бæрцæй уæддæр,
Æ бурст кæнуй нур тухгиндæр.
Дигори ’фсад кæнуй тæнæг,
Гъæутæй нæййес æнхусгæнæг.
Мæцути астæу стур фæзуат,
Худтонцæ ’й Нарти нихæсуат,
Æй е лигъзгонд æма бæрзонд,
Æд цъелæ-мелæ, æд зæронд
Æмбурд кæнунцæ уоми нур.
Тæрхон æй карз æма цубур:
«Цагъайраг царди сау къæлæт
Хæссун, фæлтау — хуæздæр мæлæт!..»
Рæстæг адтайдæ æмбесбон,
Уæдмæ фæззиндтæй фæдесон,
Уæззау хабар син æрхаста:
«Æхсæуи хед Ахсахъ байста,
Фæммардæй Тъох, æзнаг бурсуй...»
Алан фурмæстæй никкæрзуй...
Æмбурд уайтагъддæр фæппурх æй,
13

(§Х§) (аБайти (^улейтан
Алан сæ разæй, æнгурфæй
Дигори хедмæ фæттундзуй,
И нарæг ком ин ниффæнзуй
Æ гъæр, хæлхъой æма цъæхахст.
Уогæй зæрдгин æма нифсхаст,
Æхе æзнагбæл ниццæвуй,
Æ развæлгъау ин ниццæгъдуй.
Алан сæ разæй лæгæрдуй,
Фæндаг æ церхъæй никкæрдуй...
Тугъди Дигорæ ’й æнæсайд,
Нæййес æ тохмæ зæрдæхсайд,
Зæронд, силгоймаг, æд биццеу —
Хæссуй алке æндиуд æ реу.
Сæ еу иннемæн сæрбæлтау
Æ цард дæр ратдзæй æнæвгъау.
Нур дæр кæсетæ, æдæрсгæй
Тохунцæ еумæ æмвæрстæй.
Кæнуй æзнаги е тæрсун,
Кæнуй къулумпи æ бурсун.
Ахсахъ фæцæй цума сæнтдзæф,
Нæбал хизта уæхæн ниццæф.
Катай кæнуй, кинау зелуй,
Мæстæй æ билтæ æууелуй...
Æрмæст, дзæвгарæ æрæгиау,
Цума фегъал æй, раст уоййау
Дигори ’фсад фæцæй е ’нгаст,
Цæфсгæй æ зæрди содзгæ маст,
Зæгъуй: «Кодтон æз федиссаг,
Уæхæн æфсад, уæхæн дессаг
Нæма фæууиндæй некæддæр.
Æвгъау кæд æнцæ, гъеуæддæр
Кæндзæн уонæн æз нур кæрон.
Æрмæст, уæддæр си сувæллон
Райсон гъæуама æз уацар,
Мæнæн исуодзæй е цагъар.
Кæд мин сæнхæст уа мæ фæндон,
Уæд си рауайдзæй сахъ тугъдон...»
Цийнæй æ бауæр нирризтæй,
Тæхуй е ’фсадмæ æвзистæй,
14

Дигорон Щ&штв _@к§)
Тæруй сæ размæ хæлæфæй.
Уæдмæ Алан дæр фæццæф æй,
Сæмбалдæй реуи знаги фат,
Æруагъта церхъ ма фæстаг хатт,
Фудгол никкарста, цъæх насау,
Уæдта æрхаудтæй, бæласау.
Фæцæй æ цард, батар æй хор,
Ес ин нивæрзæн сау къæйдор...
Еугай е ’фсад дæр æвзуйуй,
Хъасбол æ тоги æвдулуй,
Дигори кади сæрбæлтау
Æ цард равардта тохи Тау.
Фæцæй æндиуддæр нур Ахсахъ,
Æхе æвдесуй уотæ сахъ,
Цума æппундæр нæ тæрсуй,
Бæхæй сабийтæ æмпурсуй.
Уинуй се ’хсæн лæппо, æвзонг,
Къобор æнгæс, фæтæн иуонг,
Гъавта уой райсун уацайраг.
Цума ин адтæй сау байраг,
Ахсахъ фехста уоййау архъан.
Æрмæст, лæппойæн æ фæхъхъан
Фехалдта ’знаги цъаммар гъавд.
Лæппо фестуй зæнхæй уайтагъд,
Е ’внæлд, арæхст æма цæрдæг,
Ахсахъи ’фсоргъæн æ цæвæг
Æ фарс дзæвгарæ нийгарста.
Бæх ма фæстаг хатт ниууаста,
Уæдта æд барæг рахаудтæй,
Цæфæй лæппо дæр æрхаудтæй...
Ниййерæг мадæ æ уæлгъос
Нибба кæнуй биццеуи рос,
Уæдта райгъустæй æ цъæхахст,
Сонтау фæцæй, дзæгъæл æ каст,
Цидæр æнахур нигъгъæрзуй,
И нарæг ком æй ниффæнзуй...
Уæззау æй тохæн æ кæрон,
Фал знаг кæнуй ма æ кæнон:
Цæфти æгъатирæй цæгъдуй,
Зæронд, силгоймаг нæ зæгьуй,
15

(§Х§) (^аБайти ^улейтан
Кæнуй Дигори æвæстаг...
Ахсахъ нæбал æй нур гьæстаг,
Æрмæст уæлахез уой гъудæй.
Æмбес е ’фсадæй фæгъгъудæй,
Уæддæр æппундæр нæ тухсуй,
Мæрдтæн сæ сæрти рæдæхсуй...
Æргом саразта нур е ’рух
Нихæс — фæзуатмæ, æй урух,
Лæууй уосонгæ си цæттæй
Æркъиагæй конд, гъудгонд цæрттæй.
Адтæй ин рагæй е бæлдад,
Уадздзæй нур уоми æ фæллад.
Кувд си устурбæл низдухта,
Къумтæй Дигори ниддугъта,
Мæйæ мийнасæ фæккæнгæй,
Сирдау æ цæфтæ нистæргæй,
Загъта е ’фсадæн еу хорбон:
«Заууат фæцæй нин Дигоргом,
Иссæй бунтондæр æдзæрæг,
Хæссæн нæхемæ нæ зумæг...»
Уайтагъд фæрраст æнцæ тæтæр,
Цæттæй лæудтæнцæ нурмæ дæр.
Бæхгинти къуар син развæлгъау,
Уонæн сæ фæсте — фонси ’ргъау,
Æд галуæрдунтæ, хæрæгуаргь
Ниццæнцæ коми хъæбæр даргъ,
Уæддæр райсавдæй сæ кæрон,
Цума ратадæй комгæрон.
V
Фæцæй мин нур, зинаргъ кæсæг,
Рохсани кой кæнун рæстæг,
Гъай-гъай, нæма ’й мæнæй иронх,
Æдзох æ ресгæ ’стур фудонх
Кæнуй мæ зæрди сау бурдæн...
Алан, бæгъатæр игурдæн
Адтайдæ царди хуарз æнкъай,
16

Дигорон ^æнштæ @к@
Æрмæст, амонд ин æндæр хай
Æзнаг æгъатир æрхаста,
Фæууæд æносмæ æлгъистаг...
Цъæх Морги сæрмæ ес лæгæт,
Пихсæй аууон, дортæй æхгæд,
Цæруй нур уоми æвæлмон...
Миййаг, ку скæуй сувæллон,
Уæд ин фæддаруй сувæдæг.
Æнцæ сабийтæ иуæндæг,
Нурма нæ зонгæй мæгурбон,
Сæ хуæрдæ, дарæс — сæ фæндон,
Фал тарст се ’нгастбæл бæрæг æй.
Еске рауайгæй цæрдæгæй
Æваст фæгъгъос уй, фæтæрсгæй,
Æ медбунати къех кæсгæй,
Лæууй дзæвгарæ æнæ сун...
Кæнуй Рохсани е тухсун.
Нур дæр уæлтегъæй фæлгæсуй,
Æхе пихсаууон римæхсуй.
Кæнуй сонтау æ зунд дзæгъæл,
Æзнаг фæллигьдæй æнæнгъæл.
Седзæр сабийтæн нур и ком
Иссæй сæ барæ, ’ма æргом
Тъæбæртт кæндзæнцæ æдæрсгæй...
Фал маст æ зæрди æртæфсгæй,
Тъинкгай æгъзалуй цæстисуг.
Æ цæугæ хонх, федар мæсуг
Алан нæбал æй сæрæгас,
Нæ ’нцæ сабийтæ дæр æдас:
Нурма сæ карæ — хуæрзæвзонг,
Уазал, фуднез æма æстонг
Æнцæ æмхиц æма хуæццо,
Ку уонцæ царди се ’мбæлццон,
Уæд син дуйнебæл ци кæндзæй,
Тухстæй сæ хæццæ куд цæрдзæй?..
Катай сундакъау фескъудæй:
Сабий зæрдунгæг искудтæй.
Дустæй ниссæрфгæй цæстисуг,
Лæууй æ сæргъи нур урдуг.
17

(§)(§) (^аБайти (^лей/пан
Лигъздзурд æма фæлмæн æнгас
Сувæдæг уонæн уæлæмхас...
Уайтагъд фæгъгъос æй сувæллон,
Цъируй сæгъи ’хсир æхсицгон.
Æй е бийнонтæн сæ кæстæр,
Тункъур цæсгон, къæбæлдзугсæр.
Æ листæг цæсти ходгæ каст
Дæттуй Рохсанæн стур нифсхаст,
Цума зæгъуй: «Ма уо мæтъæл,
Дæ маст, дæ сагъæс æй дзæгъæл,
Уæд рохс дæ зæрдæ уой фæлтау.
Уайтагъд райрæздзæнæн лæгау,
Анхос кæндзæн дин мæхуæдæг...»
Уæдта исуагъта сувæдæг,
Æхе исесунмæ курдта
Æма æнæнгъæл исдзурдта:
«Нана...»
«Нана, Нана!» — гъæрæй,
Лæгæт ниффæнзта дувæрæй.
Цума хизтонцæ еци ном,
Уоййау сабийтæ нур æнгон
Æмбурд кæнунцæ æ фалдзос,
Кæмæн æрдауй, цит, æ рос,
Кæмæн нибба кæнуй æ сæр,
Цийнаг фестадæй сæ къæсæр...
Нана фæццох æй æ зинтæй,
Рæувад лæгæти æрзилдæй,
Февардта агæ и уæларт.
Ирæзгæ уодтæн нур æ цард
Дæттуй æносмæ æнæвгъау,
Цæмæй Дигорæн æд æгъдау
Æ нон бунæскъуд ма фæууа,
Нæуæг æ къахбæл ислæууа.
VI
Рæстæг кодта бонгай æ куст...
Хуæнхти фадуат кæд æй æвдуст,
Уæддæр æнцæ лæгæн зинаргъ.
18

Дигорон Кас|æнгч1п\æ _@К§)
Нана хаста æ царди уаргъ
Æнæзийнадæ, фæразон.
Хуæнхаг кизгау æй кустуарзон:
Къахта хускъæл, цудæй согдзау...
Нивæ лæвардта ин Хуцау,
Æма разиндтæй æнæнез.
Æ алли ’внæлд, æ къахампъез
Хаста хæдзарæн берекет,
Уогæй сабийтæн харакет.
Баргъон кодтонцæ етæ дæр,
Рауадæй къахбæл сæ кæстæр,
Æнцæ хестæртæ нур кустгъон.
Ка ин хæссуй гъæдæй æргъом,
Ка ин — хуймон, ка ба — фиййау.
Нурма сæ цард кæд æй уæззау,
Æнцæ уæддæр зæрдрохс, нифсхаст,
Хуæздæр исонмæ æй сæ каст.
Кæнуй Нана син сæ цæра,
Цума æй царди Фæлвæра,
Нур дæр гъе уартæ хораууон,
Лæгæти цормæ и билгон
Гъæйттæй сундакъæ æлвесуй,
Æ евгъуд бонтæ имисуй.
Дусæй æрсæрфуй, цит, хатгай
Æ цæстисугтæ сосæгкай...
Уæд еу фæккасти æнæнгъæл,
Цума фæцæй хуæнхти дзæгъæл,
Бæхгин æ цормæ æрхизтæй.
Кæсуй бæлццонмæ, æй хецон...
Æ цæсти ’нгаст æй æхсицгон,
Ирон æ дарæс, æ хъæма,
Зудта кæддæр е уой, цума...
Æ уод æ кеми æрцудæй,
Уæдмæ сундакъæ фескъудæй.
Нана е ’лхуйнæ исиста,
Ирон дзурд ма нур фегъуста:
«Дæ бонтæ хуарз!» — зæгъуй цæуæг,
Æз дæн ирон, мæ нон — Дзæуæг,
Уæллаг Ирæй, Алани ’рдхуард...
19

(§Х§) ^аБайти (^лейтан
Унгæг нæ догæ ’ма нæ цард...
Не ’ссæй фадуат мин нурмæ дæр,
Байста уацари мах тæтæр.
Уæззау цæфтæй, æрдæгмæрдтæй
Дардта никкæндти мах къуæрдтæй.
Фæцан æрмæст нур ледзунгъон,
Æма саразтон æз ме ’ргон
Дигори ком бæрæг кæнæг.
Фæууа не ’знаг уоййау кунæг,
Нæбал байзадæй еу уоссаг,
Зæгъун зæрдресгæй син рохсаг,
Дзенети рохс фæууæд сæ хай...
Миййаг, Рохсанæ ду ма уай?..» —
Æ цæстисугтæ ниссæрфгæй,
Дæлиау, зæрдбунтæй нийнæфгæй,
Зæгъуй Нана: «Зинаргъ, ирон,
Нæ дæн дæуæн æз арфæгъон,
Де ’гъдау, дæ намус берæ уæд,
Де ’знаг мæнау æлгъист фæууæд...
Адтæн Рохсанæ æз кæддæр,
Мæ нон байзадæй æрмæстдæр...
Хуцау нæ равардта адзал...
Нæййес гæнæн, нæййес мадзал,
Цæрун иссæй мæнæн ихæс,
Цæмæй нæ тауæ, цъæх ирæз
Нæ царди тонхи рацæуа,
Æвæд Дигорæ ма фæууа...
Фæдтæн мæхебæл æз, оххай!
Фудгин мæ зин, мæ сау катай...
Зинтæн сæ хуасæ æй бухсун...
Алани номæй ан фусун.
Цæттæ нæ цæнхæ, нæ кæрдзин,
Кæд æй æууелæн мах æд зин,
Дуйнети фарнæй боз уæддæр:
Нæма сбæркадæй нæ къæбæр...» —
Райста Дзæуæг хурдзинти уаргъ,
Бæхæн е ’донæ ’ма æ саргъ.
Æхе бæрагæ ’й исуагъта,
20

Дигорон \футгш& (§&§)
Е ’ргон лæгæтмæ раздахта.
Уæдмæ сабийтæ дæр къуæрдтæй
Æмбурд кодтонцæ тъæбæрттæй.
Устур дессагмæ кæсæгау,
Кодтонцæ тарстæй фæрсæгау:
«Ка уа иуазæг, е кæцæй,
Ци ’зæд, идаугутæй фæцæй?..» —
Фал ходгæ дзурд, фæлмæн æнгас
Сурдта сабийти мæнгæ тас.
VII
Цæуй мæйæ, кæдæй Дзæуæг
Райста саудор æма цæвæг,
Кæрдуй уæлфахси цъæх кæрдæг.
Хестæр лæппотæ ин цæрдæг
Анхос кæнунцæ ерисæй.
Байзадæй ма син ирисхъæй
Мулкæн фидтæлтæй, куд бундар,
Листвонси номбæл сæгъти къуар.
Æндзæр сæгъдонæмæ се ’ккой
Кæнунцæ хуасæ нур æнтъой,
Цæмæй зумæг сæ фонс, сæ ес
Хуаллагæй уа фæндон æфсес.
Хатгай ку фæууй уаргæ бон,
Уæд син, куд арæхст хуарз курдон,
Дзæуæг курдбадзи цъинк кæнуй,
Æ хед фæсонтæй фæккæлуй.
Кæмæн искодта æхсаргард,
Кæмæн — сиуин фестонгун кард,
Кæмæн — дзубур, кæмæн саздахъ,
Райста алке дæр си æ хахъ.
Сæ еу исуодзæй хуарз курдон,
Иннæ — нæ хуæнхти цауæйнон...
Лæугæй биццеутæ æ уæлгъос,
Кодтонцæ уомæн, цит, анхос:
Ка ин æвзалутæ хаста,
21

(§$§) (^аБайти (^лейтан
Ка ба дзæбокæй, цит, хуаста...
Фæцæй идзулддæр нур сæ цард,
Æрмæст, Дзæуæг кодта æнкъард.
Зæгъуй Нанайæн уæд еу бон
Цубур дзубандий æ фæндон:
— Цæун афонæ ’й нур мæнæн,
Бæргæ, ку уайдæ мин гæнæн,
Цардайнæ уæд уæ цормæ æз.
Нурма фæсевæд, тауирæз
Æнцæ ниууадзунмæ æвгъау,
Фал ес ихæс æма æгъдау...
Æзнаги зиан нин æгæр æй:
Нæ гъæу байзадæй седзæрæй,
Нæййес си лæг мæнау кустгъон...
Нана:
— Мæ боз нæ дæн дин зæгъунгъон,
Цæмæ дæ царди æнгъæлдзау,
Дæуæн уой радтæд Стур Хуцау!..
Дзæуæг:
— Фæндуй мæ райсун еу енцег,
Биццеу, æ ном хуннуй Есе.
Æгæр исахур æй мæнбæл,
Зелуй æдзохдæр мæ фæдбæл,
Хезуй æноси мæн рæвдуд.
Дæуæн нæ уодзæй е рæдуд...
Адтæй фидтæлтæй нурмæ дæр
Уæхæн æгъдау æма нур дæр
Ихалгæ нæ ’й. Дæттун дин дзурд,
Цума мæ уарзон еунæг фурт,
Кæндзæн æз уой уæлдай боцхаст.
Æнæгъæуагæ, æнæмаст
Цæрдзæй нæ хæццæ адгинæй
Æрмæст, æ кари кадгинæй,
Хуцауæн табу, уо æдас,
Дæубæл сæмбæлдзæй сæрæгас:
Нана:
— Зинтæй арази дæн, гъай-гъай,
Ду мин æнкъарис мæ катай:
Нæ ’й мин биццеу, миййаг, еске,
22

Дигорон ^авнгитæ @$§)
Зæгъæд æ фæндæ нур Есе.
Дзæуæг:
— Гъулæг ма уæд, Нана, дæуæн,
Есей фæндон зундæй мæнæн.
Мæнбæл фуртау е æууæндуй,
Æхе дæр уотæ ку фæндуй.
Нана:
— Дæ нет кæсæд Хуцаумæ раст,
Зæгьун зæрдæй уин фæндараст...
VIII
Цæрун нийдайуй уæд Нана,
Уе ’знаг уой бонтæ фæууина...
Кæми — æстонг, кæми — хуæрдгун
Феце æ дарæс, фур дæрдгун.
Æхсæвæ-бонæ нæ загъта,
Тунин хъумæцтæ, цит, уафта,
Æмпъузт æмпъузтбæл æвардта,
Æ зин æрдомæ нæ дардта...
Сæрæн фæсевæд æнæцей,
Фæнзгæй фæллойни кæрæдзей,
Æнхæст кодта Нанай фæндон.
Æнцæ се ’гас дæр нур баргъон:
Ка си — уосгор, ка ба — киндзаг,
Зундæй, уиндæй æнцæ хиццаг.
Зумæги дуармæ, фæззигон,
Нана ’саразуй æхсицгон
Кæми кизгæрвист, ку киндзхаст.
Мæнæ нур дæр син ес гупгъазт...
Къæрцгъæр идардмæ игъусуй,
Уаза фурцийнæй нинкъусуй,
Нæбал фегъуста рагæйдæр,
Уæхæн идзулд, цийнаг унæр.
Фæндур — царцати фæлдесонд,
Кæми — ниллæг, кæми — бæрзонд,
Ку ба рæсугъд, зæрбатугау,
Кæнуй зæлтæй ехуарæгау.
23

(<5Х§) (аБайти (^лейтан
Иуонæхсар сагсор лæхъуæн
Кæнуй æнгулдзæхтæ уæхæн,
Цума зæнхæбæл нæ лæууй,
Æ къахи фийбæл ислæууй,
Кизгутти уарзтмæ æнгъæлдзау
Хæрдмæ фесхъеуй, цæргæсау.
Калуй цæхæр хъæмати ’рцæф
Кæнуй кизгай дæр ин æрдзæф...
Кизгутти астæу, хизæмбæрзт,
Гурæй федауцæ ’ма æнхæст,
Цума æнæнгъæл хорискаст,
Лæууй киндзæ, ездон æ каст...
Лæхъуæнти къуар лæууй еуварс,
Се ’хсæн — Есе, æй е нур сиахс.
Æхуæдæг рагæй ке уарзта,
Уой ин Уналæй æрхаста
Дзæуæг — æ фидæ, е ’схæссæг...
Æнцæ иуазгутæ: Кæсæг
Æма Устур Балхъарæй дæр,
Зудта Дигорæ сæ кæддæр.
Адтæнцæ, дан, Алани ’рдхуард...
Дзæуæг хецонбæл æй нимад.
Иуазæг махмæ æй цитгин,
Бæгæни сау æма бæзгин,
Æхцинтæ, фид æма рæзæй,
Фингæ æртастæй сæ уæзæй.
Цийнæ бунтондæр ситинг æй,
Дзæуæг фестуй уæд и фингæй,
Гъæуама арфæ ракæна,—
Æгъдау рахаста ин Нана:
Къеретæ, карк æма синон,
Уæдта сæ астæу, куд хеуон,
Лæппо уæзданæй æрлæудтæй.
Фæндур уайтагъддæр фæллæудтæй,
Унæр фегуппæгæй æваст.
Иссæй хестæртæмæ сæ каст.
Зæгъуй син уотæ уæд Дзæуæг:
— Уе ’гъдау, уæ фарнæ берæ уæд,
Уæ еудзийнади ’стур амонд
24

Дигорон ^асрнгшпæ Л§к®)
Хæссетæ царди сæрбæрзонд.
Дуйнесфæлдесæг, нæ Хуцау,
Мабал æруадзæд уæхæн цау,
Кæмæй Дигорæ никкæрза...
Уæхæн амонд куд æркæса,
Цæмæй Дигорæ, нæ хæстæг,
Аланти тог æмæ æстæг
Не ’хсæн æд кадæ нийвула.
Есей цийнаг ин куд фæууа,
Уæхæн дессаги стур нивæн.
Куд æй хæссонцæ, цит, дæнцæн!
«Аммен» кæнунцæ гъæуæмбурд.
Нана зæгъуй уæд арфи дзурд:
— Фæууо Хуцауæй арфæгонд...
Аланти ном хæссис бæрзонд,
Кæнис сæ кадæ син гъæуай
Æма сæ фарнæй дæ зæруай.
Куд уай дæ цардæй зæрдæрохс.
Кæнис кæстæртæн ду анхос
Дæ зунд, дæ хъаурæй æнæвгъау.
Лæгтæ исуæнтæ нин дæуау —
Кустгъон, зундгин æма уарзон,
Зинтæн уогæй, цит, фæразон!..
Уæдмæ фæццурдæй кегъæре,
Уæздан исахуста къере...
Фæндур ниййазæлдæй нæуæг.
Нæртонти кафт кæнуй Дзæуæг...
Цума æй Нарти Сатана,
Уоййау рæувад серуй Нана,
Аййев е змæлд, æ къахирайст.
Хæлар, фæлмæн æ цæстингас,
Лæугæй тумугъ, лæхъуæнти къуар
Ниццæлхъ кæнуй уæд нæргæ зар:
— Тогуарæ æркодта, тогуарæ æркодта
Тъæпæн Дигорæбæл, Тъæпæн Дигорæбæл!
Ахсахъ Тимури æфсæнцъух борæтæй
Сæ цъæх будуртæ ку батар æнцæ,
Æфсæнбид кауæй æнгомдæр, федардæр
25

(^аБайти
Сæ фалæнбулай æртеголæ ’нцæ.
Тъæпæн Дигорæн сæ финдздзæуæг адæн,
Сæ хъал фæсевæд — лæгæй лæг хуæздæр,
Се знæгти къохæй тогласæн кæнунцæ,
Кунæг кæнунцæ, мæрдтæмæ евгъуйунцæ.
Фæстаг лæги уæнгæ бæргæ тохунцæ.
Фал бунцагъд фæцæнцæ Тъæпæн Дигорæ!
Уæд сугъдæ ку схуæцуй, цъæх арт ку сгъазуй
Тъæпæн Дигорæн се ’вулд гъæутæбæл.
Сæ байзайæггаг дæр, силæй дæр, нæлæй дæр
Хасти ку фæцæнцæ, хасти ку фæцæнцæ!
Ку бабун æнцæ Тъæпæн Дигорæ,
Æвæстаг ку фæцæнцæ; кæугæ, дзиназгæ
Уæд байзайунцæ дзæгъæл сувæллæнттæ
Сæ сугъд бундорбæл, сæ сау фунукбæл.
Уæд ма разиннуй дзилли амондæн
Силæстæг дуйнебæл, æма седзæрти
Æ разæй ку скæнуй фусти къуари хузæн.
Æхсæвæй-бонæй сæ гъæуай ку кæнуй
Гъæддаг сирдæй дæр, фудгæнæгæй дæр.
Будурæй гъæдæмæ, гъæдæй æрдозæмæ,
Дигори æфцæгмæ е ’рух ку радтуй.
Цæгатбæл бахезуй æма æд сувæллæнттæ
Задæлески сæри ку ’рбунат кæнуй.
Алли зайæгойæй сæ хæссун ку байдайуй,
Хæссун ку байдайуй. Ку растур унцæ,
Ку сгъомбæл унцæ, гъæутæ ку ’сунцæ,
Сæ еумæйаг мадæ Задæлески Нанайæн
Кадæ, цитæ кæнун ку райдайунцæ...
Нур дæр фегъосун еци зар,
Æй мин уарзон æма хъазар.
Æрмæст æндæр æй æ кæрон,
Мæнæн зин æй е æгæрон:
Нана, дан, Морги æй нигæд...
Куд баууæндон æз уобæл уæд,
Æдзох мæ зæрди ку цæруй,
Æ зар мæ гъости ку нæруй?..
Нæййес нин цийнæ æнæ уой,
Цæрдзæй дуйнемæ дæр æ кой!

у&г V "^в^
<*>■
æетон
I
Хор фæсхонхмæ æрнигъулдæй,
Сурх ниххуаргæй арвгæрон,
Фонс дæр хезнæй æривулдæй,
Рахæлеу æй гъæугæрон.
Бон равардта е стур бартæ
Сатæг изæрмæ бæлвурд.
Цъаййи цормæ бабæй уартæ
Нæ дондзаутæн ес æмбурд.
Е Азау æви Мулдар æй —
Синхи уоститæн дзурддаг?
Æвеппайди рахабар æй:
Арфæйаг æй сæ гъуддаг.
Фал уæддæр уойбæрцæ цъаййæй.
Куд нæ цæунцæ, уосай!
Ка си дзоруй фурсоцъайæй,
Ка ба дзоруй гъос-гъосай.
Еу си дзоруй: — Æригъосæ,
Нæуæг хабар дин зæгъон,
Цæветтонгæ-ма, æдосæ
Синхи ’рфестæг æй бæлццон.
27

^аБайти (^лейтан
Синхи, уартæ, гъе, Азаумæ,
Уобæл æнцæ игьæлдзæг.
Исрæуæг æй уæхæн цаумæ
Нур Мулдар дæр æд лæдзæг.
Е куддæр минкъий ферхуæстæй,
Иннæ райсуй ин æ дзурд:
— Стур амонд сæмæ фæррæстмæ ’й,
Институт фæцæй сæ фурт...
— О Мулдар, мæгур, уал анзи
Уомæй адтæй сæрбæрзонд,
Куд нæ уонцæ си арази,
Иссæй, дан, син ахургонд.
— Ци ацъагъуæбæл ниххуæстæй,
Ци ’й æ кустæн нур æ ном?
— Лæгдзийнадæй, дан, æнхæст æй,
Уодзæнæй нин агроном.
— О, зудтон æз дæр æй уогæ,
Фал, зæгъун, миййаг, æндæр...
— Æй хиццаг кæстæрти догæ,
Æнцæ махæй сæрæндæр.
— Доцций истæн, кæд ду раст дæ,
Уæд фæууинон æз фудфун...
— Уæй, гæлæхха, цæй хеваст дæ,
Ба мæ уадзæ дзурд зæгъун.
Ка ма дæттуй дзурди барæ,
Гъæр исиста Акула.
Расиуадæй загьд æвзарæ,
Æнæмбаргæ дзахъула.
— Ниссæуагътæ, бафецауæн, —
Синхи медæг ихæс æй
Арфæ ракæнун Азауæн,
Аслæнбег дæр гæлдзгæ нæ ’й.
28
<ш

Дигорон ^асрнгитæ (§$§)
II
О, æзгули ес Мулдармæ,
Цийнæ тæккæ тумугъи’ й,
Фарнæ ’рфестæг æй æ дуармæ, —
Æ фурт уартæ æ тургъи ’й.
Кувд кæнунцæ, æдæуагæ,
Нæй минкъийтæбæл æсхуст.
Зиннуй артбæл и сау агæ,
Фидæйдзагæй устур ухст.
Ка кæнуй Мулдарæн арфæ,
Уо, зæгъуй ин, уо бæрсткувд,
Цийнæй раййевæ гузавæ,
Уо амондæй хуæрз рæвдуд.
Ка иуазгути курæттæ
Рагъæнтæбæл ауиндзуй,
Ка ба раздæр и зæрæндтæ
Сау бæгæнийæй хинцуй.
Гуппæй кафунцæ кæстæртæ,
Кедæр зарун азæлуй.
Кафун разагъта мæ зæрдæ,
Фал мæ карæ нæ зæгъуй.
Рабадунцæ уæд хунд адæн
Стъоли фарсмæ рæнгъитæй.
Берекеттæй уони кадæн
Ес сæ размæ кæлдтитæй.
Сæрæй бадуй æнæдауæ
Къуари хестæр æд синон,
Рацæйуадзуй гагидауæ
Аслæнбеги цæрæнбон.
Дæргънивæндæй рауадзунцæ
Гагидаубæл гагидау.
29

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
Хестæргай, цит, ниуазунцæ,
Æй Дигори уотæ ’гъдау.
Фал ниуæзтгун дзурд къахагæ ’й,
Хебæл хуæцгæ кунæ уа,
Рæстмæдзурд дæр уæд æ фагæ ’й,
Цæмæй загъди бацæуа.
И фæсевæд райдæдтонцæ
Аслæмбегбæл айуан дзурд,
Куд ниууадздзæнæй, дзурдтонцæ,
Æ уарзони лæги фурт.
Хестæр сæмæ æриздагъдæй,
Бакæнгæй син зуст уайдзæф.
Нæ банцадæнцæ сæ загъдæй,
Сæ бадт адтæй æнæрцæф.
Аслæнбег уæд æд ниуазæн
Хатир коруй хестæртæй:
— Дæн уæ цори æз иуазæг,
Дæн уæ рази кæстæртæй.
Фал фæсевæд фау хæссунцæ,
Æз син исдæн æввелон.
Куд ниууадздзæнæ, зæгъунцæ,
Æ курдуати дæ уарзон.
Æскъæфун кизги кæнунцæ,
Кæнис, дан, нæ федиссаг.
Дигорон нæ дæ, зæгъунцæ,
Тогæй, дан, дæ уруссаг...
Зæрдæ къахун зин гъуддаг нæй,
Уомæй зиндæр — æлхæнун.
Ци ’рдигон дæн, е дзурддаг нæй,
Уой æргомæй æз зæгъун:
30

Дигорон ^авнгитæ @$§)
— Æй Азау мæ фæлмæн мадæ,
Ме ’схæссæг фидæ — Мулдар.
Уони фарнæ, устур кадæ
Зæрди дарун алкæддæр.
Тог ци хонунцæ кæстæртæ,
Уомæ дæсни æз нæ дæн.
Ес æгъдау æма æфсæрмæ,
Уой нимайун — мæ бæллæн.
Сувæллонæй нури уæнгæ
Æз сумахбæл ци уидтон,
Уой æдзохæй, æнæмæнгæ,
Царди медæгæ фæнзтон.
Кæд Сæнатæн, федуд уогæй,
Сиахсæн нур нæбал бæззун,
Дигорон нæ дæн кæд тогæй,
Уони сæрмæ уæд хæссун.
Æскъæфунтæй ба нæ гъазун,
Фонс, миййаг, мин кизгæ нæй.
Берæгъау лæбурд саразун
Лæгдзийнадæ некæд æй.
Фал кизгай еске азарæй
Кæд æййафуй нур æфхуæрд,
Кæд есунцæ ’й тухæвзарæй,
Уæд син ратдзæнæн нихкъуæрд...—
Уой зæгъгæй, Аслан нинцадæй,
Зæрдæ цийнæ нæ загъта,
Кесе къимбусау, нийвадæй,
Адæн бадгæ ниууагъта.
Бадти адæн никъкъех æнцæ,
Иссæй хестæрмæ сæ каст,
Аслæнбегæн не ’нгъалдтонцæ
Уотæ разиннун хеваст.
31

(§Х§) ^аБайти ^улейтан
III
Хестæр уæд, гъудий нигъулгæй,
Æ уорс рехæ рæвдудта.
Дони тулд каркау, нимпулгæй,
Нидæн дзорæ райдæдта:
— Æй Мулдар мæнæн ме’ рвадæ,
Ан муггагæй арми дзаг,
Фал уæддæр нæ устур кадæ
Дзилли астæу æй хиццаг...
Еци кадæ ци дзурддаг æй?
Уотæ ’нцонтæй не ’рцудæй,
Фондз хæдзарæй нæ муггагæй
Аст уосгори фæгъгъудæй.
Цæстисугтæ ни нигъзалдæй
Не стур зинти махæй дæр,
Тугъди медæгæ нистъалдæй
Аслæнбеги фидæ дæр.
Еци нивæ ма æркастæй:
Ес Мулдарæн фурти фурт.
А кæстæртæн зæрдирастæй
Уой хабар кæнун бæлвурд—
Цæветтонгæ, тугъди размæ
Ленингради е куста.
Тугъдмæ цæугæй, нæ Кавказмæ
Е ’взонг уоси сæрвиста.
Валя хундтæй; уой зæрдесгæн
Нæ зудтон æз силгоймаг.
Æ уæзданбæл кæнгæй дестæ,
Уидæ арæх нæ коййаг.
Аргъ кодта нин нæ фæткитæн,
Цитæ кæнгæй хестæртæн,
32

Дигорон ^æнгитæ @н@
Æнхус кæнгæй зæнæггинтæн,
Зунд амонгæй кæстæртæн.
Уруссагæй мах æвзагбæл
Е куд дзæбæх фæццæфстæй!
Æ цæстуарзон зæрдиуагбæл
Алкедæр ни æнвæрстæй.
Феронх уианæ нæ зин бæнттæ,
Барæвдаугæй нæ е’ нгаст,
Фестионцæ ин зæрæндтæ,
Ковионцæ ин æд уарзт.
Никки нин фæцæй зинаргъдæр,
Сабий уомæн сæнтæсгæй.
Райсæфидæ тугъди уаргъ дæр
Аслæнбеги æнгæстæй.
Еци дууæ сау зинг цæсти
Е ’взонг фидæй рахаста.
Раст цума си нæ хуæнхбæсти
Цауæйнон лæг аразтан.
Сувæллонæй фиди ’нгæстæ
Уотæ хъæбæр ке дардта,
Фиди ном ин уомæ гæсгæ
Зæрдиуагæй равардтан.
Фалæ цийнæ ’ма бæллах дæр
Æрцæунцæ радугай.
Хай си райсæн гъеуæд мах дæр,
Цалх дæр зелуй дæндаггай.
Тугъди догæ — зин æвзарæн,
Цийнæ берæ нæ хæссуй.
Хаттæй-хатт си еу хæдзарæн
Къуар бæллахи æрхæссуй.
2 3аказ№1617
33

(^аБайти (^лсйтан
Дуйней фарнæ уæ бахезæд
Уæхæн догæй, нæ цæуæт,
А хæдзари æдзæстхезæй
Фарни койтæ киндæуæд.
Тугъди арти Вали мадæ
Ленингради басугъдæй,
Æ уарзон лæг, царди радæ,
Уомæ хæсдзæф фæгьгъудæй.
Устур зинтæн, æдæуагæй,
Хъаурæ гъудæй, фал кæцæй?
Минкъий Валя цардгьæуагæй
Незти амæттаг фæцæй.
Уæд Аслан дæр æризадæй
Дзедзедайæй. седзæрæй. .
Цæстисугти цæхгун адæй,
Уæдæй нурмæ хайгин æй.
Боз Азау æма Мулдарæй:
Се схаст сабий фæббæзтæй.
Нур æгъдау æма æфсарæй,
Лæгигъæдтæй æнхæст æй.
Хуарз фæсевæд, ма кæнетæ
Æнанхосæй уой фудгин,
Æскъæфунмæ ма бæллетæ,
Уæ унаффæ нæй зундгин.
Е байзадæй рагон догæй,
Базæронд æй еци ’гъдау.
Фидбилизæн æрмæст уогæй,
Ниггæлстан æй æнæвгъау.
Фал Сæнатæ æнæнгъæлти
Кæд цæунцæ фæливдæй,
Тагъд ма кæнтæ уæд дзæгъæлти,
Базонетæ, ке фуд æй.
34
@$§).

Дигорон ^азнгитæ
Нæ киндзагæн ес æрвадæ,
Ниуазагæ, губундзæл.
Е хæссуй æ сæрмæ ’гадæ,
Уой бæллах æй, е уодзæй.
Нæ тукангæс нур е’ мбал æй,
Уой зæран дæр æгæр æй,
Давæггагæй исфурхъал æй,
Æлхæнуй æй къæбæрæй.
Гъавуй нур дæр æнæфсæрмæй
Кизги фонсау æлхæнун.
Фал Тамарæ æнæсæр нæй,
Æз æй уотæ æнгъæлун.
Уе ’нхус багъудæй гъеуой дæр,
Ес закъон, æппунфæстаг.
Æскъæфунтæн ба сæ кой дæр
Адæнти ’хсæн — æлгъистаг.
Уой феронх ун адæймагæн
Куд кæсуй сумахмæ раст?..
Царди медæг ходуйнаг æй
Ун тæлтæг æма хеваст. —
Къолбæрзæйтæй игъустонцæ
И кæстæртæ уæд сæццæй.
Гагидауæ рауагътонцæ,
Кувд кæронмæ фæхæццæ ’й.
IV
Еци бонæ изæрдари
Дзамболат æма Махар —
Дууæ ’рдхуарди, дууæ ’нгари
Фегъустонцæ зин хабар.
35
Щ)

(^аБайти (^лейтан
Аслæнбег син уæгъдебарæй
Нæ ниууадздзæй æ кизгай,
Уой мæстæй æма азарæй
Ниуазтонцæ кезугай.
Зуст дзубанди райеудагъ æй,
Æнцæ рагæй ниуæзтгун.
Дзамболат уæд æрдудагъ æй,
Сæтæ калгæй, æй мæстгун:
— Бафтудтай мæн, сиахс, зиндони,
Раскъæфун кизги гъудæй!..
— Нур ци дзорис? Ахæ’стони
Фæббадтайнæ уой фудæй.
— Ахæстонæй ду куд тæрсис,
Уа тæссаг нæй æппундæр.
Кæд, Махар, нур дæр мæн фæрсис,
Ма мин кæнæ уæд сун дæр.
Ме ’рузт хуæрæн цалдæр анзи
Дзорун лигъстæй дæу туххæй,
Фал не ’гъосуй! Дæн арази
Е скъæфунбæл лæгдухæй.
Рацæрдзиайтæ бал асхъоди,
Зонун хонхи еу лæгæт.
Ка кæнуй ма рагон хъоди
Æз нæ зонун уæхæн лæг.
Махæрдæги куй рæйæгдæр
Нæ фæууодзæй дæ фæдбæл.
Фезмæлæ, гормон, рæуæгдæр,
Кæд нимад дæ ду лæгбæл!..
— Ехх, Дзабо, хæлар, мæ уарзон,
Куд не’ нкъарис де стур зйан:
Æз мæ кусти ку ниууадзон,
Уæд ниуазгæ ци кæндзйан?
36
@Й&

Дигорон ^æнгитæ (§й§)
А туканæй ку рацох уон,
Уæд не сæвд æй, зонæ уой.
Минтæй ма си ку ранцъохон,
Уæд кæнæнтæ мæ фудгой.
Сæле-уæле галауантæ
Раскъæрдзæнæн мæ фæндон.
Адæн æнцæ сау хайуантæ,
Фур соцъатæ, ци ’й сæ бон!
Фал Тамарæ æнæнгъæлти
Куд иссæй мæнæн мæстаг?..
Кæндзæнæй мин хуæрздзæгъæлти
Аслæнбеги амæттаг...
Хуарз, æма син сæ пъисмотæ
Нури уæнгæ фæддавтай.
Байархайæ нур дæр уотæ,
Мабал кæнæ сау катай.
Æскъæфуни кой ниууадзæ,
Нæ дзубанди ниллух æй:
Сæ фембæлдæ ма бауадзæ
Мæлгъæвзагæй, лигьз цъухæй.
Рацæудзйан сæбæл мах сайдæй,
Бауорамæ бал дæ маст.
Фуркатайæй кæд фæууайдæ
Аслæнбег дæр бæрзæйсаст... —
Цæф арсау, Дзабо нигъгъос æй,
Æй Махар ин харакет.
Уой фæлхасæй тункъурросæй
Хуарз фæлгъауй берекет...
V
Рацудайдæ æхсæвæй дæр,
Бонивайæн нæй изол.
37

^аБайгпи (^лейтан
Цæсти ’нгулдзæ фæццæвгæй дæр
Нæ фæууиндзæнæ фудгол.
Еци талингæ мæйдари
Гъæу нинцадæй — къуругъос!
Æрмæст ма си еу хæдзари
Зиннуй уотид мæнгæ рохс.
Рохси цормæ æ хуссæнбæл
Бадуй кизгæ æд азар.
Куд бухсуй е æ хуссæгбæл?..
Игъусуй си мæтъæл зар.
Æ фæндури даргъ нийвазуй,
Æд фæрсаг ин искæуй.
Цæф сирдау, цума дзиназуй,
Зæрди тæгтæ æскъунуй:
«Ци фæцæй, цума, мæ уарзон?
Нæ фалдзости нæ зиннуй.
Ме ’нсувæр мин мæ дзиназун,
Мæ катайтæ нæ уинуй.
Дууæ зæрдей тухгин уарзтæй
Нинкъусунцæ хуæнхтæ дæр.
Мæ уарзонбæл еске гъастæй
Нихмæ лæууй ме ’нсувæр.
Ох, базонæд мин мæ зæрдæ,
Неке гъæуй мæн æндæр.
Куд не ’рветуй æ киндзхонтæ
Нæ лæхъуæнти сæрæндæр?..
Уалæ стъалу уæд ме ’вдесæн,
Цъух кæнун дæр лæгъуз ке’ й.
Не’ ндæуогъти цæмæдесæн
Куд ниггæлдзæн кæрæдзей?
38
(§*§).

Дигорон ^æнгитæ @н$)
Ци фæцæй, цума, мæ уарзон?
Нæ фалдзости нæ зиннуй.
Ме ’нсувæр мин мæ дзиназун,
Мæ катайтæ нæ уинуй...» —
Еци нидæн мæтъæл зарæ
Аслæнбегæн æй гъулæг.
Нур игъосуй еу дзæвгарæ
Фæсдзæгатæй лæмбунæг.
Дзæхæрардæмæ — къæразгæ,
Уой комкоммæ — бадæнгонд,
Ами бадидæ æд уарзон
Берæ ’хсæвти сæрдигон.
Дууæ ’взонги æвæлмонæй
Некæд адтæнцæ мæтъæл.
Нур тъæпп хауй фурфæсмонæй:
Æ гурусхæ æй дзæгъæл.
Хардз имæ куддæр æркастæй:
Зонгæй кизги зæрди хатт,
Æнæууæнкæ ун уæд раст нæ’ й,
Лæг рæдуйуй хаттæй-хатт.
О, куд фæддæн, зæгъгæ, сайди, —
Рохсæрдæмæ фæццæуй,
Æ бахуастæй æвеппайди
Кизги зæрдæ фæттæлфуй.
Раст цума хизта æ фуни
Аслæнбеги, гъеуоййау,
Базудта æй: æнафони
Е ке хуайуй хецонау.
Цурдгомау имæ рауадæй,
Фал фæссах æй æ уиндæй.
Цæф ибæл цума æруадæй,
Е уорамгæ’ й фæккиндæй.
39

(^аБайти (^лешпан
Нидæнгомау, зирзиргæнгæ,
Бафæразта уæхæн фарст:
— Кæми адтæ нури уæнгæ,
Куд феронх æй ди нæ уарзт?..
Аслæнбег дæр ци загътайдæ?..
Мæнгæ ’фхуæрдæн ниббухстæй.
Зæнхи скъуди ниххаудтайдæ,
Фурæфсæрмæй ниттухстæй...
— Ку финстон, — зæгъуй, — æз дæумæ:
Нæ фембæлдæ æй хæстæг,
Фал æруайунмæ нæ гьæумæ
Нæ фæцæй мæнæн рæстæг...
Зæрдæ ’хсайуй еу хабармæ,
Ме ’ргон фарст мин хатир уæд:
Лæгмæ цæуис, дан, Махармæ,
Е, Тамарæ, раст æй уæд?...—
Искудтæй кизгай фурмæстæй:
— Æй Махар мæнæн илгъаг.
Мæ тæрегъæд ’ма мæ рæстæй
Макæд фæууæд рæствæндаг.
Анз цæуй, кæдæй архайуй,
Зелуй сонтæй мæ фæдбæл,
Ме ’нсувæр Дзабой ардауй
Мæнгæ даутæй е дæубæл.
Дзамболат дæр ин æрсастæй,
Нæй Махарæй е лæгдæр.
Æвæццæгæн, æрифсастæй
Цъæх арахъæй æ гæлдæр.
Фесæфонцæ уотæ, уастæн,
Цард фенадæй сæ уиндæй.
Дæумæ ма æнгъæл ку кастæн,
Бахезæ мæ сæ зинтæй... —
40
<§й&

Дигорон ^авнгитæ
Дзурд цума хъури фæххастæй,
Уотæ рацæй зæрдунгæг.
Усми фæсте 6а никкастæй
Аслæнбегмæ лæмбунæг.
— Ма си тæрсæ, æдæуагæ,
Æй дзæгъæлти дæ катай.
Уадзæ уони мæн бæрагæ,
Бафхуæрæд дæ, лæгдæр ка’ й!
Тæккæ сæумæ хецон адæн
Æз сæрветдзæн лæгдæртæй.
Нæ фæккæндзæн дæу æгадæ,
Киндзæхсæвæр нин цæттæ’ й...—
Ниттугъта æхе Тамарæ
Аслæнбегбæл уæд æд уарзт.
Цъæх ехау æ дзурдти гъарæй
Æрбатадæй е стур маст.
Кезугаййæй фæдздзурдтонцæ
Зæрдиуайтæ æнæ цей.
Хебæраги рæвдудтонцæ
Фæлмæн батæй кæрæдзей.
Ехх, бауарзæ уони уарзтæй,
Фал æрдавгæ нæй фæндон...
Цибæлæй сæмæ æркастæй
И фæсмегъæй Бонвæрнон.
Даргъ бæлæстæ син лæудтæнцæ
Хъалауртау, къолсæрæй.
Думги цагъдмæ син кафтонцæ
Сæ сифтæртæ сæр-сæрæй.
Кедæр уасæнгæ фуруастæй
Æ бицъинæг æскъунуй.
Куй хæстæги рæхисбастæй
Ниудæмхæццæ ’срæйуй.
41
Ш>

(^аБайти (^лейтан
Бон куддæр минкъий фегъал æй,
Мегъи скъудтæй рохс кæлуй.
Аслæнбег уæд зæрдигъалæй
Хуæрзæхсæвтæ разæгъуй.
Бацудæй кизгай æ уатмæ,
Æ уарзон дæр фæццæуй,
Фал æй кадæр, æ фæндагмæ
Рагæпласгæй, ниццæвуй.
Лæг, фæккеугæй, рауæлгоммæ’ й,
Цæф æруадæй сæрбæл раст.
Уой гъæрзунмæ дуар фегон æй
'Ма си райгъустæй цъæхахст.
Аслæнбегмæ ку фенгаст æй
Е Тамарæ æнæнгьæл,
Уæд катай æма фуртарстæй
Гъæр исиста и гьæубæл.
Рафæдес æнцæ синхонтæ,
Гъæу иссæй хæлхъой, æзмæлд.
Цæветтонгæ син киндзгъонтæ
Базудтонцæ нур сæ бæлд.
Фалæ киндзæ не скъæфунцæ,
Аслæнбег дæр гъазти нæй:
Сæйгæдонмæ ’й хæссунцæ
Тогæмхæццæ бæститæй...
VI
Рацæйевгъудæй дзæвгарæ,
Анзмæ хæстæг цæудзæнæй.
Аслæнбег, мæ хуарз æнгарæ,
Сæйгæдони æррæвдзæй.
Киндзæхсæвæр искодтонцæ,
Хунди адтæн уæд æз дæр
42
@$§).

Дигорон Щæштв
Дууæ ’взонги федудтонцæ,
Нæ фæууиндзæнæ хуæздæр.
Æй Тамарæ дæргъæлвæстæ,
Нарæг астæу, сауæрфуг,
Киндзи дарæси, æррæстæ —
Цæхæр калуй, куд фæрдуг.
Аслæнбег дæр нæй, мæ хортæ,
Фудцъулузтæ, цъæмæлтæй.
Нарти хузæн —фæтæн уонтæ,
Саги хузæн — иуæнгтæй.
«Неци йин æй, сахъ игурд æй», —
Фæззæгъунцæ си нур дæр...
Сæ цийнагбæл гъæуæмбурдæй
Идзулдæнцæ еугурдæр.
Æрмæстдæр си дууæ ’рдхуарди
Уоми н’ адтæй и гъæуæй.
Æнцæ, дан, тухгин идарди,
Ахæстони, уо, уæууæй.
Баниуазгæй еу ниуазæн,
Зунд сæ сæртæй фæццудæй.
Расуг уогæй сæ фудлазæ
Аслæнбегбæл æрцудæй.
Уонæй еу æй киндзи ’рвадæ,
Иннæ сиахси æмигир.
Фæккодтонцæ, куд æрратæ,
Се ’взонгадæй сæудегер.
Нур финсунцæ Магаданæй,
Ес нæ зæрди, дан, фæсмон.
Аци бæсти уазал, дан, æй,
Нæй нæ равгæ нæ фæндон.
Хатир корунцæ гъæубæстæй,
Багъудæй сæ дзилли ’нхус.
Ш)
43

@к@ (^аБайти (^лейтан
Арахъ, дан, нин нæ фæббæзтæй,
Басугъта нæ уой анхос...
Фал æ кадæ мæнгæ ’фсонтæй
Ка бахуардта рагацау,
Дзилли ’ууæнкæмæ æнцонтæй
Е мабал уæд æнгъæлдзау.
Ес æгьдау æма æфсарæ,
Ес нæ дзиллæн фæткæ дæр.
Уой нимайунмæ æхсарæ
Уа гъæуамæ лæгмæ дæр.
(§Й§)
44

♦
(^нхонтæ
Цардæнцæ, зæгъуй,
фиддæлти доги
Багъайти гъæуи
дууæ синхони.
Еумæйаг адтæй
уонæн фæлхасæ
сæ зйани дæр ’ма
сæ цийни бони.
Рагуалдзæгæй ба
æрæгвæззæгмæ
еу галти цæдæй
еумæ кустонцæ.
Сæ бæрæгбæнтти
сæ Хуцауæн дæр,
сæ изæттæн дæр
еумæ кувтонцæ.
Дзандар кæд адтæй
хецмæрезгомау,
Габо ин уæддæр
адтæй фæразон.
Гъеуой рæуаги
сæ дууетæ дæр
адæнти æхсæн
адтæнцæ уарзон.

(§Х§) (^аБайггш (^улейтан
Еу уæхæни син
еу æхсæвæбæл
Хуцауи дзурдæй
фурттæ сæнтæстæй.
Сæ цийнаг хабар
сæ минкъий гъæубæл
фегъустæй уайтагъд
топпити æхстæй.
Къуæре фæстæдæр
дууæ синхони
æгас Дигорæн
кувд искодтонцæ.
Сæ хуарз лимæнти
Уæллагир æма
Устур Ассийæй
æрбахудтонцæ.
Нæма фæууиндæй
уойбæрцæ къере,
къудурфид æма
ухстбæл фезонæг.
Кувдти дзæбæхæй,
зарти хуæздæртæй
уоми ка ’рцудæй,
фæууо сæ зонæг.
Нæртон кæфтити
беретæн уоми
сæ салдзабуртæ
ку бакъуæхтæнцæ.
Бæхбæл гъæзтити
и сахъ фæсевæд
алæмæт дессаг
ку баскъуæлхтæнцæ.
И дуккаг бонæ
æрæмбурдæнцæ
æд цъелæ-мелæ

Дигорон ^æнгитав
_(§й§)
номæвæрунмæ.
Сæхе медастæу
ку сæвзурстонцæ
кæстæр сæрæнтæй
хæлттæ кæнунмæ.
Дзандари фурти
рахудта Хъансау
Устур Дигорæй
æ номæвæрæг.
Æссон иуазæг
Хасанбий-æлдар
Габой биццеуи
рахудта Цæрæг.
Уой фæсте бабæй
дзихъирд нæуæгæй
нæртон кувдтитæ
иситинг æнцæ.
Фæндури зæлтæй,
игъæлдзæг зартæй
æмир къæдзæхтæ
ниййазæлдæнцæ.
Изæрæрдæмæ,
арфитæ кæнгæй,
бадти хестæртæ
фæххæлеу æнцæ.
Сæ уæздан æгъдау,
устур мийнасæ
æгас Дигорæн
байзадæй дæнцæн.
II
Хъансау ’ма Цæрæг
фаззæнтти хузæн
цæрун-хуæрунтæ
ку нийдайунцæ.

(§&§) ^аБайпм (^лейтан
Сæ мадтæлтæ син
устур дессагæн
сæ алли фезмæлд
ку нимайунцæ.
Еумæ син адтæй
и хорбадæни
мадтæлти реуæй
æхсири исхъурд.
Еубонбæл фæцæй,
Хуцауи дзурдæй,
сæ къахбæл рауад,
сæ фиццаг исдзурд...
«Еске сабийтæ
тагьд ирæзунцæ»,—
нæ рагфидтæлтæй
байзадæй дæнцæн.
Аргъæутти уагбæл,
бонгай ирæзгæй,
дууæ сабиййи
бабайлæгъ æнцæ.
Фидтæлти фæнзгæй,
еумæ цудæнцæ
сау нæмуг æма
нинæгьдзау æни.
Фæззигон бони
еумæ уадæнцæ
и Сау гъæдæмæ
æхсæрдзауæни.
Сæ мадтæлтæ син
æмхузон хуæрдæ,
æмхузон дарæс
еумæ дардтонцæ.
Фал уæддæр, дессаг,
сæ бакаст æма
лæгигъæдтæй ба
хецæн кодтонцæ.
48

Дигорон Ка^æнгитæ (§$§)
Хъансау, дан, адтæй
бæзæрхуг æма
уæзбунтæгомау,
мизихътæ арæзт.
Кæстæреуæгæн,
бæхбæл бадунмæ,
ракафунмæ дæр —
бунтон æнарæхст.
Цæрæг рахаста
къæсхуртæгомау,
иуæнгтæй рæуæг,
æнæзийнадæ.
Бæрæг дардтонцæ
æнгæртти æхсæн
æ уæзданеуæг,
æ лæгдзийнадæ.
Æхсицгæ рæстæг
æгас гъæуæй дæр
цома биццеуæн
уой æрвистонцæ.
Догъи уайæгæн
сæ хуæздæр бæхбæл
Багъайти номæй
уой æвзурстонцæ.
Æ бæхбæл гъазтмæ,
æ уæздан кафтмæ
зæрæндтæ дæр ма
æркæсиуонцæ.
Фæндури цагъдæн
рæсугъд фæрсагмæ
зæрдигъæлдзæгæй
игъосиуонцæ.
Уæддæр, мæ хортæ,
Габой цæрæццаг
хебæл æнвæрсон
некæддæр адтæй.

«А
(§Х§) ^аБайти (^улешан
Кувди уогæй дæр,
зиани уогæй дæр
Хъансауи уæллæй
некæд исбадтæй.
Æ хуарз æнгари,
зæрдтаг хæлари
æнæ еу хийнæй
Хъансау дæр уарзта.
Æрмæст Дзандарæн,
соцъагæнагæн
Цæрæги кадæ
æ зæрдæ карста.
Цæрæги фудгой
кæнун байдæдта
кæми сосæгкай,
кæми æргомæй.
Æ раст синхони
æнæралгъетгæ
æхсæвæ уобæл
некæд æрбонæй.
Цæрæги уиндæй,
æ фурналатæй
тадæнцæ уомæн
æ цæсти фиутæ.
Æ уæзбун фуртбæл
æдзохæй гъардта
Цæрæги æнтæст,
Цæрæги миутæ.
Габо дæр, æдта,
куд нæ лæдæрдтæй,
æ рагон синхон
цæбæлти тухстæй...
Кæд неци зудта,
æвудæг уогæй,
æ мæгур сæрæн,
уæддæр ин бухстæй.
50

Дигорон Казæнгшпæ (§$©)
Еске ин ести
ку разæгъидæ,
Дзандари фæнзгæй:
«Хаййадæ кæнуй».
Уæд син зæгъидæ:
«Ци бакиндæуа?..
Мæрдти Амийнон
синхони дæр, дан,
фæрсгæ фæккæнуй.
Синхони зæрдæ
фæхходун кæнун
Хуцауи размæ
тæрегъæддаг æй.
Кæд кæнуй Дзандар
æнæуаг миутæ,
уæд е, мæ хортæ,
æхе гъуддаг æй...»
Еу бонæ уæддæр
бабугъзур æнцæ
дууæ синхони
уотид нецæбæл:
Габой дæркъитæ
исмедæг æнцæ
Дзандари хуми
хурдасти сæрбæл.
Дзандари хъаугъа,
æ карз æлгъистæ
нæ бафæразта
Габой тæнзæрдæ.
Устур хилтæй сæ
баергъæв кодта
гъæуи хестæр лæг,
уорс рехæ Дзæрдæг.
Уæдæй фæстæмæ
лимæнти астæу
51

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
сæ хуари кæрдзин
цæхгæр фæссастæй.
Нæдæр хæларæй,
нæдæр æзнагæй,
цардæнцæ уотид,
æнæ фæлхасæй.
Æрмæст сæ фурттæ
еумæ цудæнцæ,
уосгор лæхъуæнтау,
гъазти кафунмæ.
Сæ мадтæлтæ дæр
баеу уиуонцæ
зуймон æхсæвти
тунтæ уафунмæ.
III
Цæрæг еу сæрди
исфæндæ кодта
æ номæвæрæг
бабæрæг кæнун.
Габой зæрди дæр
рагæй ку адтæй
æ хуарз лимæнæн
æгъдау бакæнун.
Барæвдзæ кодта
æ еунæг фурти
лæвæртти хæццæ
идард балцимæ:
тинтикъи баслæхъ,
æвзестæ хъæма,
листæг гъуддæгтæй
берæ алцитæ.
Цæрæг уæд райсуй
хуæздæр æмбалæн
æ синхон Хъансау,
52

Дигорон ^ззнгитае
_(§*§)
лимæн-æнгари.
Дзандар дæр, зæгъуй,
фурти балцибæл
исарази уй
хуæрз æнæбари.
Иннæ сæумигон
зæрдигъæлдзæгæй
саргъи бæхтæбæл
ку рабадунцæ.
Уазамæ хæстæг
Æстулий комбæл
Устур Ассимæ
бафардæг унцæ.
Хасамбий-æлдар
æ фурцийнæй, дан,
ци ракодтайдæ,
уой нæбал зудта.
Нихъхъури кодта
æ иуазгути,
уæдта æвастæй
синхмæ фæдздзурдта.
Æ хуарз синхонтæ,
æ хæстæгутæ
æнæдзебæлæй
æмбурд кодтонцæ.
Косæрттæ æма
кæрдзин кæнунмæ
æфсинттæ уайтагьд
ку февналдтонцæ.
Изæрæрдæмæ
æлдари тургъи
къахбавæрæнтæ
ку нæбал адтæй.
Догъуати гъæуæн
æд кæстæр-хестæр
53

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
сæ устур цийнæн
кæрон дæр н’ адтæй.
Каути мехтæбæл
бафедар кæнгæй,
исауигътонцæ
нæзий цирæгътæ.
Кæстæрти æмдзæгъд,
азæлгæ зартæн
фæрсаг кодтонцæ
Ассий æврæгътæ.
Гъæуи хестæртæ
дууæ рæнгъемæй
фингити фарсмæ
ку рабадунцæ.
Сæ гагидауæ
тæккæ фиццагдæр
Хуцауи туххæй
ку рауадзунцæ.
Уой фæсте, зæгъуй,
сæ фæрнуг бадти
Дигори ном дæр
ку иссерунцæ.
Кади ниуазæн
сæ иуазгутæ,
æфсæрми кæнгæй,
уæд «ниссехунцæ».
Хъансау ’ма Цæрæг,
хатир ракоргæй,
гъазти рæнгъæмæ
уæд рацæунцæ.
Устур арфитæ
се ’гъдауи хæццæ
кæстæртæн етæ
уæд ракæнунцæ.
54

Дигорон Щтгитв @$§)
Кегьæре дæр син
дзуапп ку раттуй:
«Арфæгонд уотæ,
фæрнæй цæретæ...
Нæ минкъий гъазтбæл
кæд æнвæрсетæ,
уæд фæйнæ кафти
æрцæйкæнетæ...»
Фиццагдæр барæ
Хъансауи адтæй,
рацудæй гъазтмæ
у æзбу нгомау æй.
Æ кафт рауадæй
æнæ еу цæхæр,
уæддæр зæрдесгæ,
уæздангомауæй.
Уой фæсте, зæгьуй,
Цæрæг бакафуй
кизгуттæрдæмæ,
ниллæг син ковуй.
Æнæ еу исдзурд,
æнæ еу æзмæлд
кафæг æмбал си
æхецæн коруй.
Денгизи хъазау,
уæд раленк кæнуй
фусунти кизгæ,
Азаухан-рæсугъд.
Æ сау цæститæ,
къæлæт æрфгутæ
уосгори зæрдæ
кодтонцæ бунсугъд.
Æ сурх ростæй дæр,
кастæнцæ уомæн
хортæ ’ма мæйтæ

(§)(§) (^аБайти (^лейтан
æрттевæн кæнгæ.
Æ бид дзигкотæ,
сау тæмæн калгæй,
ку æрдаргъ æнцæ
астæуи уæнгæ.
Цæрæги бауæр
базир-зир кодта,
гæдибæласау,
æ къахæй сæрмæ.
Цæвддорау фæцæй
еу усми бæрцæ,
кизгаймæ кæсгæй
æнæ æфсæрмæ.
Уæдта фæттарстæй:
æ зæрди катай
ку базононцæ
уойбæрцæ адæн.
Кизгайи фæрсти
кинау æрзилдæй,
цæветтонгæ ма
æнæрцæф уадæ.
Еу зилди фæсте
æ кеми ’рцудæй,
нæртон кæфтитæ
уæд ку нийдæдта.
Уæхæн дессаг кафт
нурмæти уæнгæ
Догъуати сау хонх
нæма фæууидта.
Сагсор фæсевæд
æ фурдессагæй
кæсунæй кафтмæ
нæбал æфсастæй.
Куд фæззæгъунцæ,
кæрдæги халæ
56

Дигорон Щшгип\æ (§&§)
уой къæхти буни
нæбал фæттастæй.
Æ рæуæг цæнгтæй,
хуæнхаг цæргæсау,
æхе исиста
зæнхæй уæлдæфмæ.
Къæхти финдзтæбæл
ку æркафидæ
фæндури цагъдмæ,
рæуæг æрдзæфмæ.
Кизгай дæр, æдта,
Цума фестадæй
нæртон Агундæ,
уоййау ку кафта.
Уосгорти зæрди
рæсугъд бæллæнттæ
æнæхатирæй
æхемæ скъафта.
Æхе зæрдæ дæр
ку фæттæлфидæ
Цæрæги хæццæ
хатгай фендзастæй.
Бæргæ ма ’й гъавта
æрæллау кæнун,
уæддæр æ коммæ
ку нæбал кастæй.
Хуцау сæ зонæг,
æвзонг зæрдитæ
сæ унгæг къумти
цитæ кодтонцæ.
Еу кафти дæргъи
æнæ еу исдзурд
кæрæдзей хæццæ
бафедудтонцæ.
57

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
IV
Гъазт раги фæцæй, —
Догъуати гъæу дæр
бафунæй æнцæ
сæ фæрнуг къæсти.
Цæрæг уæддæр ма
уарзти катаййæй
не ’рцъундæ кодта
æ дууæ цæсти.
Бонивайæнти
сайтани цъундæ
еу минкъий усмæ
уæд ку ракæнуй.
Æверхъау фунтæ
æнахур бунат
æнæнгъæлтæбæл
уæд ку рауинуй.
Цæветтонгæ ин,
Хъансауи æнгæс
зайлаг хелагæ
æ реу ниццавта.
Бæргæй расурдта
хъæмаæл вæстæй,
фал æй талинги
нæбал баййафта...
Цæрæг фегьал æй,
æ къахæй сæрмæ
æ хед ракалдæй
таси азарæй.
Бакатай кодта:
«Ци уодзæй мæ фун,
табу Хуцауæн,
цæмæй мæ «’взаруй...»
Рæстæг дæр уæдмæ
æ кæнон кодта:
58

Дигорон Щтгита (§&§)
фæббæрæг æнцæ
бæрзонд æврæгьтæ.
Сæдæ хъуремæй
уæд райдæдтонцæ
сæ зæлланг зартæ
базургин мæргьтæ.
Фестадæй Цæрæг
æ гъар хуссæнæй,
æ уæледарæс
рæвдзæ ракодта.
Тургъи медæгæ
сæ саргъи бæхтæн
и хъæбæрхуарæй
сайæн æркодта.
Еци афони
Азау рацудæй
гогойни хæццæ
зæм-зæми донмæ.
Нæ бафунæй æй
е дæр, мæ хортæ,
æ фуркатаййæй
æхсæвæ-бонмæ.
Салан радтунцæ
сæ кæрæдземæн
дууæ уарзони
хуæрз æхсицгонæй.
Цæрæг æ равгæй
фæппайда кодта,
æ зæрди уайтæ
зæгъуй æргомæй:
— Хатир бакæнæ,
мæ хор Азаухан,
зæрдихæлд фæдтæн
мæ уарзти фудæй.
59

©(§) ^аБайпгш (^лейтан
Æвæццæгæн мæ
Устур Ассимæ,
Догъуати гъæумæ
цæун нæ гьудæй?..
— Мæнбæл дæр, Цæрæг,
хуæздæр æхсæвæ
нæ райевгъудæй
уарзти катаййæй.
Нæ дууемæн дæр
ести фæрæзнæ
æргъуди кæнун
дæхецæй кæнгæй.
— Цæун нæхемæ,
къуæрей фæсте ба
æрбарветдзæнæн
мæ мийнæвæрттæ.
— Мæн фудæй гъуддаг
нæ фехæлдзæнæй,
ма ’хсайæд, Цæрæг,
уомæ дæ зæрдæ.
Азауи рæсугъд
балæвар кæнуй
дарий къохмæрзæн
æвдесæйнагæн.
Цæрæг дæр ин уæд
лæвар ракодта
æвзестæ бæрцæ
имисуйнагæн.
Уобæл фескъудæй
æхсицгон фембæлд
æнæнгъæлтæбæл
и дуари гъæрмæ.
Хасанбий-æлдар
ку рацæйцудæй,
цæститæ ’ууæрдгæй,
уæд и тургъæмæ.
60

Дигорон ^æнгитæ (§$§)
Цæрæги уиндбæл
уæд бадес кæнуй,
фæрсуй æй æргом
аййев æздæхæй:
— Естæбæл, миййаг,
дæ зæрдæ ходуй,
цæмæ фестадтæ
и сæумæ-цъæхæй?..
Зæгъуй ин Цæрæг,
уæд уæздан цъухæй:
— Зæрдихудтæй нæ
Хуцау бахезæд.
Мах бæсти дæр уин
арфæ ракæнæд
уæ Хуцау æма
уæ цитгин изæд.
Нур ба махæн дæр
хатирæй фæууæд —
цæун афон æй
нæ хæдзæрттæмæ.
Сæрдигон бонти
сæндæтти бадун
нæ фæццæудзæнæй
неке зæрдæмæ.
Нецибал загъта
кустуарзон фусун,
исарази æй
зæрдесгæ дзурдбæл!
Æхе меднимæр
бацийнæ кодта
æ хæлар Габой
æмбаргæ фуртбæл.
Хасанбий æрмæст
некæд рауагьта
кадгин иуазæг
æнæ æгъдауæй.
61

(6$§)_ (аБайти (^улейтан
Нур дæр син, зæгъуй,
балæвар кодта
фæйнæ байраги
æ бæхрæгъауæй.
V
Цæрæгбæл цума
базуртæ ’рзадæй,
уоййау æскъардта
æ догъон бæхбæл.
Фуригьæлдзæгæй
унгæг рауæнти
исæмбæлидæ
хонхи къæдзæхбæл.
Фал уæддæр Цæрæг
нæ сабур кодта,
уæхæн «цæлхдортæ»
нецæмæ дардта.
Цæмæй сæхемæ
бахъæрта тагъддæр,
æрмæстдæр уобæл
æ уодæй гъардта.
Гурусхæ кæнун
райдайуй Хъансау:
«Ци кæнуй Цæрæг,
ци æвеллон æй?..»
Æхе зæрдæ дæр
Азауи коймæ
цæхæртæ калдта
уарзти пеллонæй.
Уæд еу афони
басабур æнцæ
фæллад уадзунмæ
Уазамæ хæстæг.
Хъансауæн гъе уæд
62

Дигорон Щтгитæ (§й§)
ку фæцæй равгæ
бафæрсунмæ дæр,
адтæй син рæстæг.
Бафæрсуй гъавгæй:
— Куд неци дзорис
дæ сосæгкæгтæй,
мæ лимæн Цæрæг?..
Нæ дæ фæууидтон
нури уæнгæ дæр
атæ игъæлдзæг,
æнахур цæрдæг...
Æнæсдзоргæбæл
Цæрæг исласта
æ реуи дзиппæй
дарий къохмæрзæн.
Хъансау уой уиндæй
æрвдзæфау фæцæй,
туххæй уорæдта
æ зæрди гъæрзун.
Æрæгийаугомау
зæгъуй нидæнæй:
— Хайир лæвар æй
Хуцау фæккæнæд...
Дæ устур нивæ,
дæ устур амонд
де ’знæгти фæндон
макæддæр фæууæд...
Цæрæг фæббоз æй
синхон-лимæнæй,
нæ йин базудта
æ зæрди рахаст.
Нæ йин фæууидта
æ уарзти цийнæй
æ фæлорс цæсгон,
æ лæкъун æнгаст.
63

(^аБайти (^улейтан
Къуæрей фæсте ба
дууæ муггаги
хæстæгдзийнадæ
ку разагътонцæ.
Киндзæхсæвæр дæр
кусти фæстемæ,
æрæгвæззæгмæ
уæд раргъавтонцæ.
VI
Габойæн адæн
арфæ кодтонцæ,
æ фарни гъуддаг
куд фæууа рæстмæ.
Æ синхон Дзандар
«Хайир уæд»-загьта
æрмæстдæр уотид
æгъдаума гæсгæ.
Æ сау зæрдæ ба
бурдæнтæ кодта,
Цæрæги фудгой,
фуд уоси ’лгъистæй.
Æ раст синхони
игъæлдзæг дзурдмæ
æ фургерузæй
æ зæрдæ ристæй.
64
<§Х§)_
Фæллад исуадзгæй,
рæфтади фæсте
нæуæгæй, зæгъуй,
фæннæхстæр æнцæ.
Изæрдалингти
сæ уарзон гъæубæл,
сæ хæдзæрттæбæл
исæмбалдæнцæ.

Дигорон Ка^æнгитæ (§й§)
Æ мæлæтмæ ин
æнæтæрегъæд,
æнæхатирæй
бæллун райдæдта.
Хъансауи дæр ма
кæлæн-хийнитæй
Цæрæги нихмæ
æдзох ардудта:
— Куд нæ лæдæрис,
гормон фæууйнаг,
дæ пайда æма
дæ устур зæран?..
Цалдæнгæ Цæрæг
æ къæхтæбæл уа,
уæдмæ дин уодзæй
цифуддæр хæран.
Æссон æлдари
зинаргъ мулкитæ,
фонси æргъæуттæн
кæрон дæр нæййес.
Цубур рæстæгмæ
æ еунæг кизгæн
е ниууадздзæнæй
æ берæ ес-бес.
Уæд ци уодзæнæ,
ка ма æнвæрсдзæй
дæубæл дигорæй
Цæрæги рази?..
Кæд дæ æхецæн
фиййауæн райса,
уæддæр Хуцауæй
устур арази...
Хъансауæй дæр уæд
æруагæс кæнун
3 3аказ№1617
65

(§Х§) (^аБайти (^лей/пан
ку раидæдтонцæ
æ фиди дзурдтæ.
Ковуни бæсти
æнæралгъетгæй,
ку нæбал кодта
еу дони хъуртт дæр.
Фидæ ’ма фуртæн
сæ сау зæрдити
уæд исæнгъизтæй
хæрандзийнадæ.
Уæдæй фæстæмæ
синхонти астæу
бунтон фескъудæй
хæл ардзийнадæ.
Цæрæг ма гъавта,
æ рæстиуагæй
Хъансауи уæддæр
æрæллау кæнун.
Исфæндæ кодта
æ хæццæ еу хатт
нæуæг каййести
бабæрæг кæнун.
Æ сосæг фæндæ
уæд еу уæхæни
зæрдæхæларæй
Хъансауæн загъта.
Фал æй уæд Дзандар
Рæуу æнттæ- ’ фсæнттæй
Цæрæги хæццæ
нæбал рауагъта.
Æ меднимæр ба
бацийнæ кодта:
æ цъаммар гъуддаг
нур æй кæнуйнаг.
66

Дигорон Щтгитв @н@
Бацæттæ кодта
тог никкалунмæ,
лæг рамарунмæ
æ сау хъириймаг.
VII
Цæрæгæн адтæй
Устур Ассий дæр
берæ хæлæрттæ,
æгъдаубæл хуæцæг.
Уонæй равзурста
æхецæн æмбал,
æ кегъæре ’ма
æ къохбæлхуæцæг.
Цæветтонгæ ’ма,
сæ фидтæлтæ дæр
уоми цардæнцæ
Аланти доги.
Гъе уæдæй нурмæ
ку ниффедар æй
хæлардзийнадæ
сæ зунд, сæ тоги.
Догъуати гъæу дæр
уæд искодтонцæ
дууæ адæни,
дууæ муггаги.
Устур догътæ си
рауадзиуонцæ
зйани фæдбæл уа,
цийни гъуддаги.
Сæ къæбæр-цæнхæ
еумæйаг уогæй,
ку фæццардæнцæ,
кæрæдзей уарзгæй.
67

(§Х§) (^аБаши (^лейтан
Нур дæр Цæрæгбæл
æ хуарз æнгæрттæ
æрбамбурд æнцæ
ходгæ ’ма гъазгæй.
Фусун ин адтæй
æ къохбæлхуæцæг,
сахъ фæсевæдæй
тæккæ сæрæндæр.
Уой уæлæмхасæн
хæстæг æнхаста
æхецæн дæр ’ма
Азауханæн дæр.
Æхцæуæн фæцæй
Хасанбийæн дæр
æнгæртти хæццæ
Цæрæги ’рбацуд.
Цæхæртæ калдта,
æрттевæн кæнгæй,
æ фурцийнæй уæд
Азауи рæсугъд.
Алке ном дæр си
Цæрæг иссердта
цитгиндæр æма
зинаргъ лæварæй.
Æхуæдæг дæр уæд
бозæй байзадæй
æ каййестæ ’ма
Е ’мбæлтти къуарæй.
Дуккаг бон дæр ма,
сæхемæ цæугæй,
æ даргъ фæндагбæл
уони имиста.
Бæргæ син гъавта
хуæрзтæ фæуунмæ,
фал æй еци бон
адзал ку хизта...
68

Дигорон Каз^нгшпæ @$§)
VIII
Багьайти гьæу ’ма
Уазай бæрзондæн
сæ бæрæг астæу
ес унгæг рауæн.
Дууæ ’рдигæй дæр -
устур къæдзæхтæ,
еу бæрзонди ба —
топпæй нигьгъавæн.
Дигори адæн
тæссаг дзамани
се ’знæгти уоми
ку хезиуонцæ.
Тухæгæнгутæ,
тонагæнгутæ
æ коййæй уомæн
ниррезиуонцæ.
Некæд бацудæй
еци унгæгбæл
Дигори коммæ
æзнаг хевастæй.
Кæддæриддæр си
фæлледзæг уидæ
устур фæсмонæй
æ мæрдтæ ласгæй.
Нур и уæлтегъæ
къæбури æууон
ку æрбадтæнцæ
дууæ лæгмари.
Цæветтонгæ ма,
уоми хизтонцæ
æфсæдти хæццæ
кæсгон æлдари.
Сæ хъириймæгтæ
æрæвардтонцæ
69

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
фадуат рауæни
фехсунмæ рæвдзæй.
Изæрмелтæбæл
Цæрæг уордæмæ,
уарзти зар кæнгæй,
ку æрбахæццæ ’й...
Хъансауи къохтæ
зир-зир кодтонцæ...
хонх ниййазæлдæй
дзæгъæл гæрахæй.
Дзандари фат ба
нæбал рауагъта
цардбæллон уоди
æнæ бæллахæй.
Цæрæг фесхъиудтæй
адзали цæфæй,
æ бæхи саргъæй
зæнхæмæ ’ртулдæй.
Æ уод есунбæл,
катайтæ кæнгæй,
æнæфæккæсæг
æ тоги ’вдулдæй.
Уæд æрлæудтæнцæ
дууæ лæгхуари
и марди сæргъи
æнæ æфсæрмæ.
Сæ хæрæгбæл æй
исæвардтонцæ,
ку фæххастонцæ’ й
къæхæни сæрмæ.
Урдугмæ’ й уæдта
ку рагæлстонцæ
æнæтæрегъæд
дæлийау, арф коммæ..
70

Дигорон Щтгип\& (§й§)
Хъансау нийвадæй
нæуæгцагъд къирау,
нæбал байгъуста
æ фиди коммæ.
Фæббадтæй бæхбæл
’ма ниффардæг æй
Кæсæг æрдæмæ
Уазай дæлфæзти,
Уæдæй фæстæмæ
нæбал разиндтæй
фидиуæзæгмæ
Дигори бæсти.
Æрмæст ма’й еу хатт
кадæр фæууидта
Бухари унгти
æвæлгæлæсæй.
Фахъæрай хузæн
къæбæртæ курдта,
æ сæтæ калдæй,
игон гъæлæсæй.
Дзандар ба, зæгъуй,
æвудæгауæй
æрбамедæг æй
е ’лгъист хæдзари.
Неке ’й фæууидта,
æ цъæх хæрæгбæл
фæснæдтæ цæугæй,
æхсæви тари.
Габо батухстæй,
Цæрæги туххæй,
устур сагъæсти
уæд ку бафтудæй:
Куд нæ разиндтæй
дуккаг æхсæвæ.
Кæд еске лазæ,
фудголи фудæй...
71

(§Х§) ^аБайти (^улеатан
Æ фуркатаййæй
æхсæвæ-бонмæ
æ хъæппæлтæ дæр
нæбал раласта.
Бонивайæнти
колдуари цорæй
нидæнгомауæй
сæ бæх бауаста.
Бæргæ рауадæй
æ фурт æнгъæлдзау,
фал бæхи уиндæй
æ зæрдæ ’рлæудтæй.
Саргъ æма бæх дæр
гæзæмæ рохси
гъолон дардтонцæ
ласт тоги фæдтæй.
Мадæ дæр уæдмæ
ку нæ ниххустæй,
æ фæлмæн зæрдæ
ниссæххæтт ласта. -
Габой хъурдохæн,
нидæн гъæрзунмæ
æ уæргутæ ’ма
æ сæр ниххуаста.
Æ цъæхахст гъæрмæ,
зæрдунгæг кудмæ
æрбамбурд æнцæ
гъæуи адæн дæр.
Сæ фæдес гъæрмæ
саргъи бæхтæбæл
адæн уадæнцæ
фæрсаг гъæутæй дæр.
Хестæрти фæндæй
бæхгин фæсевæд
Ассий фæндагбæл
фæннæхстæр æнцæ.
72

Дигорон Ка9æнгшæ @^
Уазамæ хæстæг,
Унгæг рауæни,
тоги кæлæнтæ
æрæстæфтæнцæ.
Тоги лæсæнти,
цъифæ рауæнти
бæрæг дардтонцæ
хæрæги фæдтæ.
Сæ фæд бацудæй
къæхæни сæрмæ
æнахур рауæн,
æвецуг нæдтæ.
Ку ракастæнцæ
айнæги билæй,
уæд дæ балгъетæг...
уæхæн фæууина:
Цæрæги мард си
дæргьæмæй лæудтæй...
æ бастъалæгбæл
уой бон никкæна.
Рауагътонцæ лæг
гæрзин рæвæйнæй,
исистонцæ мард
иуонг пуртæнхæй.
Зйанмæ ’рцудæнцæ
æгас Дигорæ,
ба’ й æвардтонцæ
фæсгъæу уæлмæрдти.
Уой фæсте, зæгъуй,
ку бацудæнцæ
уорс сæр хестæртæ
устур тæрхæнтти:
«Ка уодзæй, æдта,
нæ фуддæр æзнаг,
уæхæн бæлах нин
ка исаразта?..»

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
Уæд фæдздзурдтонцæ
сахъ фæсевæдмæ,
лæудтæнцæ еуварс
æд тугъдон рæвдзæй:
— Бауайетæ-ма
Унгæг рауæнмæ,
хæрæги фæдтæ
рабарун гъæудзæй.
Еци баредзæй
исбæрæг кæнтæ
хæрæг дæр æма
уомæн æ хецау...
Дзандар бунтондæр
уæд балæдæрдтæй,
ке рафæлхадтæй
уобæл æ Хуцау.
Рæуу æнттæ- ’ фсæнттæй
æхе расайдта,
сæхе тургьæмæ
ку байервазтæй.
Фæууæгьдæ кодта
куййи æ бастæй,
дуæрттæ сæхгæнгæй,
къæразæй кастæй.
Æррæвдзæ кодта
истохун фæндæй
æд топпи хуасæ
æ сау хъириймаг.
Гъавта ма, бæргæ,
кæд барветидæ
мæрдти бæстæмæ
еу ма адæймаг.
Фал æ марг фæндæ
нæбал сæнхæст æй,
74

Дигорон Ка^æнгитæ _@к§)
фудбон æ сæрбæл
ку æрбакодта.
Хъонци лæугутæ
ралæдæрдтæнцæ
сæ тоггин æзнаг
ци фæндæ ’скодта.
Æртеголæ ’нцæ
уой хæдзарæбæл,
цæветтонгæ ма,
сирди лæгæтбæл.
Куй сæбæл рæйдтæй,
хецауи сæрбæл,
арази адтæй
æхе мæлæтбæл.
Кадæр æй бахста,
æма рахъан æй
и тургъи астæу,
æ тоги ’вдулгæй.
Дзандар уой фæсте
æхсун райдæдта,
хъуæцæ еудадзуг
арвмæ ивулдæй.
Хуцау хуарз, æма
неке баргъавта
къудуртæ æма
и дортæй æндæр.
Мастесгутæ дæр
куд нæ æхстонцæ,
неци æнтæстæй
фалæ уонæн дæр.
Еу æхст фæгъгъоси
дуар батудтонцæ...
Дзандар фехсунмæ
нæбал сарæхстæй.
75

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
Гъавта ма уæддæр
æхе ратонун,
фал æ бон не ’ссæй
иуæнгтæ бастæй.
Ракодтонцæ’ й, дан,
тургъи астæумæ,
адæн дæр уæдмæ
æрбамбу р д æнцæ.
Сау хъæмай цæфæй
æ куййи хæццæ
кæрæдзей тоги
исæвдулдæнцæ.
<§й§>
76

у®Г V "42^
/}еп\ан
I
Фæндаг рафаста цъæх будур,
Зиннуй фæснадмæ еу туппур,
Хумтæн сæ астæу, æвадуат,
Æрмæстдæр уомæ ес къахнад.
Лæууй уосонгæ и бæрзонд,
Фæууй æ цори еу зæронд.
Сæрдæ, æд уалдзæг, æд фæззæг
Æнцад нæ зонуй. Æ уæзæг
Сæумæй изæрмæ не ’вæруй.
Тасагæ естæй фæббийуй
Кæмæн тæскъæ, кæмæн бæтман,
Æрафта уотæ æ дзаман.
Гъæуккаг ацъагьуæй æй æнхæст,
Æнцæ будуртæ æ бæрнæхст,
Гъæуай кæнуй сæ е къæрцгъос.
Нæдæр къæрнæх, нæдæр си фонс
Хайир не ’ссеруй некæддæр —
Фæууй сæ размæ алкæддæр.
Ефстаг иуазæг фæххинцуй,
Цъæх нартихуар ин исфицуй,
Муд ин æрдоцуй къосидзаг,
Кæрдзин фæлмæн æма хиццаг...
Æнцæ мæ рази мæнæн дæр,
Уинун мæхе си нур æз дæр...
Кæнæн дзубанди æууæнкæй:
Куд æй тиллæг, хецау ин ка ’й,
Циййес дуйнебæл нæуæгæй,
Ка нин фехалдта рæуæгæй

@&§) (^аБайти (^лейтан
Нæ сабур цард ’ма нæ Цæдес?
Цæмæн æвдирзæн нæ гъун-гъес?..
Астан дзæвгарæ фегъуста,
Уæдта æ ходæ исиста,
Къохæй уорс рехæ æрдудта
Æма мин дзорун райдæдта:
II
— Ду ма, мæ хор, дæ æригон,
Æй мин дæ уиндæ æхсицгон.
Адтæн æвзонг лæхъуæн æз дæр,
Адтæй цæрдгъондæр мах фæлтæр.
Фæллойнæ хъаурæй æвзурстан,
Хуæздæр исонмæ æмпурстан,
Адтан зæрдрохс æма нифсхаст,
Фал тугъд ку райдæдта æваст,
Уæд уой туфулти бахаудтан...
Хуцауæй ард уæд бахуардтан,
Фашизм ке ’рцæудзæй дæрæнгонд,
Ке уодзæй махæй арфæгонд
Нæ адæн, парти, нæ фæтæг.
Адтæн фиццæгтæй мæхуæдæг,
Тугъдмæ ка рандæй барвæндон.
Лæууй мæ зæрди еци бон,
Гъæу нæ ку кодта фæндараст.
Адтæй нæ синхи уæд гупгъазт,
Киндзæ æрхаста мæ синхон,
Фæдтæн æз дæр си уæд киндзхон.
Нæ зар уæларвмæ игъустæй,
Цæнгтæ къæлæттау æздухстæй
Кодтан нæртон симд игъæлдзæг...
Уæдмæ фæззиндтæй æд лæдзæг
Постдзау, зæронд лæг, нæ хæлар,
Æрхаста махæн сау хабар...
Уайтагъд фегуппæг æй нæ гъазт,
1 Фицгæй иæ зæрди содзгæ маст,
Нæхе тугъдонтау истагътан,
Хуæрзбон гъæубæстæн разагътан.
78

Дигорон ^æнгитæ ©&§)
Кæмæн æ мадæ никкудтæй,
Кæмæ æ уарзон фæххудтæй,
Тугъдмæ уотемæй рараст ан.
Зинтæй уæд мах ци бавзурстан,
Финстæй уодзæнцæ хæрæгуаргъ.
Тугьд нин расайдта æгæр даргъ...
Феййафта знаг нæ æдзæттæй,
Тугьдон дзаумау нин иæ хъæрттæй,
Уæддæр æ нихмæ карз лæудтан,
Æ размæ бурст ин уорæдтан.
Фал тугъд æгъатир, фæливд æй,
Нæййес уæлахез иливдæй.
Не ’знагæй берæ кæд цагътан,
Уæддæр нæ гъæутæ мах уагътан,
Кæугæй, дзиназгæй, пурхæнтæй,
Ностау нæ зæрди æрхæнтæй.
Неке ни тарстæй мæлæтæй,
Æрмæст уацари къæлæтæй
Тарстан адзалæй хъæбæрдæр.
Нæхе хизтан си, фал уæддæр
Исдæн æнæнгъæл уацайраг,
Цъаммар фашисттæн — цагъайраг.
III
Адтæй Ростовмæ е хæстæг,
Сæрдæ фæуунбæл — и рæстæг.
Бæрзонд уæзæгбæл уæд нæ полк,
Калдта æзнагæн æ сау тог.
Æрмæст, нæ полк дæр æвзудæй,
Е ’мбес изæрмæ фæгъгьудæй,
Уæддæр лæудтан мах гъæддухæй.
Æзнаг гъавта нин лæгдухæй
Нæ нифс, нæ хъаурæ ниссæттун,
Ростовмæ махбæл нинсæндун.
Ку неци ’нтæстæй знагæн, уæд
Æ бурст ниууагъта, фал къæлæт
Еувæрсти махбæл æрзилдæй,
Фæсфронт æнæнгъæл фæззиндтæй.
79

(§Й§) ^Байти ^лей/пан
Фæцан фашистти фæскъилдун,
Цъæх арт фестадæй нæ къулдун,
Гъæмпау сау зæнхæ ниссугъдæй,
Ледзун нæ полки багъудæй.
Лигъдан къуæрттæй, кæми — еугай,
Цагъта æзнаг нæ радугай,
Ке ба уацари, цит, иста,
Уотемæй размæ æмпурста.
Кæнун æз дес хатгай нур дæр,
Кæд адтæй махæй е фулдæр,
Уæддæр кутемæй уотæ тагьд
Фæцæй нæ полк ин бунрæдзагъд,
Кудæй Ростовмæ исхæццæй,
Кудæй нæ разæй уæд фæцæй?..
Иссæй нæ равгæ стур тæссаг,
Лигъдæй мæн хæццæ уруссаг \
Иван, ме ’нгарæ, мæ хæлар, —
Адтæй нæ роти санитар.
Райдард æй фронт ни æнæнгъæл,
Цума фæцан бунтон дзæгъæл,
Фæсвæд пихсбунтæ лæгарстан,
Не ’рух Кавказмæ саразтан.
Гъавтан ма фронти раййафун,
Нæ фуркатаййæй, нæ мæстæй:
Нæ гъавд нæ къохти не ’нтæстæй.
Цудан æрмæстдæр æхсæвгай,
Бонæй хустан, гъе фал хатгай
Аууон будурмæ рагъузтан
Æма картофтæ ракъахтан.
Хуардтан хомæй уорс нартихуар,
Кæми — мæнæуæ, кенæ — хуар.
Нинæгъ, кокойнæ ’ма лискъæф
Кодтонцæ махæн муди тæф.
Еу бон фæрбунмæ бафтудан
Æма согдзаубæл фембалдан.
Зæронд, уорсрехæ, фудцъулуз,
Феце — æ дарæс, фур фудхуз...
Кодта е махмæ деси каст,
Зиндтæй цæсгонбæл æ фæттарст...
80

Дигорон ]фу&штв (§й§)
Сау цъарæ ’ма фæлмæн лигъздзурд
Кодта мæнæн æргом бæлвурд,
Кæсгон нæ цормæ ке лæудтæй.
Цийнæй мæ зæрдæ фæллæудтæй,
Тогæй райдзаг æй мæ цæсгон,
Фæцæй мин уотæ æхсицгон.
Кæддæр кæсгонау æз зудтон
Æма, се ’взагæй ку сдзурдтон,
Согдзау æ кеми уæд æрцæй.
Кумæ цæуæн æма кæцæй,
Уобæл уæзданæй бафарста,
Кæрдзин æ ронæй раласта,
Райстан ин мах дæр æ лæвар.
Уæдæй абонмæ, мæ хæлар,
Нæййес цитгиндæр берекет
Мæнæн, æма си харакет
Дæн алкæмæн дæр æнæвгъау,
Æй мин æносмæ еци ’гъдау...
Уайтагъд кæсгони бæхуæрдун
Райдзаг кодтан согтæй фæрбун.
Бозæй кæсгони рарвистан,
Æхсæви тари бахизтан,
Фæсвæд къахнадбæл, гъе уæдта
Нæ цуд идарддæр мах кодтан.
Минкъий куддæр февадæй бон,
Устур фæндаг уæд ниууидтон.
Хъæлæф, лæнцаумæ сабургай,
Нæ хъæсти цъарæбæл бургæй
Нæхе тагъд-тагъдæй баластан
Æма аууонæй ракастан.
Уæззау машинттæй и фæндаг
Адтæй еудадзуг æмидзаг,
Игъустæй фронтæн æ нæрун.
О, куд фæндадтæй мах цæрун,
Цæмæй ма тохи бацæуæн,
Зæрдæн куд адтæй æхцæуæн
Нæхе «катюши» ниййабухт.
Цудæй хæстæг æгъатир тугъд,
Мах ба акъоппи бадæгау
81

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
Нæхе нилхъивтан и лæнцау.
Цæун идарддæр мах гъудæй,
Æрмæст нæ къохи не ’фтудæй
Цæхгæр бафадун и фæндаг;
Адтæй æзнагæй нин тæссаг.
Зиндтæй фæндагмæ еу гъæугонд,
Уомæн æ фарсмæ ба бæрзонд
Лæудтæй æнцад бæлæсти къох.
Никки уæлдæр Кавкази хонх
Цъæх арвгæрони нистæфтан.
Куддæр æнахур фестъæлфæн,
Цийнæй мæ зæрдæ нийвулдæй,
Æртæх цæсгонбæл æртулдæй.
Уæдмæ æрхъæрттæй изæрдар,
Дуйне нимбарзта и мæйдар.
Фæндагбæл мах уæд бацудан, \
Гъæубæл еувæрсти æрзилдан.
Гъæуæй гъæди ’хсæн æнæнгъæл,
Цума æзнаг фæцæй дзæгьæл,
Фæцæй нæ размæ раст уоййау.
Фæдтæн æваст куддæр сонтау,
Уæдта рауагътон автомат...
Кодтан гъæдбунмæ мах нæ уад.
Æрмæст, Иван мин фæццæф æй,
Аз æй ме ’рагъи хæлæфæй
Аууон пихсбунмæ бахастон.
Изди фæсонти бахизтæй,
Æ тог донау реуæй мизтæй.
Ци ба уæд уомæн нæ кодтон,
Уæддæр амал ин не ’ссердтон.
Калдæй реубæл, тагъдæй тъинкгай...
Иван тухстæй, кодта катай,
Сонтæй æ уарзон имиста,
Æ уод сæудари исиста...
Нидæн мæхецæн нимбухтон,
Бæргæй мæ хъури ниттухтон,
Фал мард райгас фæткæ нæййес,
Кудтæн зæрдхъурмæй æнæфсес...
Цирт ин мæ кардæй искъахтон,
82

Дигорон Щтгитæ (§н§)
Куддæр ингæнмæ ’й æруагътон,
Æзнаг мæ цормæ уæд фæцæй,
Æд автомат лæудтæй рæвдзæй.
Минкъий еуварсдæр ба — еума,
Хизтон фенхусмæ сæ цума...
Нур дæр мæхебæл дес кæнун,
Нæ си фæттарстæн уæд æппун.
Шинел ме ’рагъæй æристон,
Æнцад æй мардбæл нимбарзтон.
Не ’знæгтæй боз дæр ма фæдтæн,
Лæугæй еуварс, хизтонцæ мæн.
Мæ цæстисугтæ ’ма сигит
Куддæр нимбарзтонцæ и цирт,
Уæд æз мæ кеми æрцудтæн
Æма мæхеми æркудтæн.
Н’ адтæй ледзунмæ мин фадуат,
Фашист райста мæ автомат,
Лæудтæй рæвдзæй æма къæрцгъос.
Цума син адтæн æз сауфонс,
Лæстæн сæ разæй раст уоййау.
Куд ниффæлладтæн æверхъау,
Иуæнгтæ — мард, зæрдæ — уазал.
Курдтон Хуцауæй мæ адзал,
Фал нин байзадæй фидтæлтæй,
Адзал, дан, коргæй некæд æй...
IV
Гъæумæ уайтагъддæр æрхъæрдтан,
Устур колдуармæ æрлæудтан.
Адтæй скъола кæддæр, бæлвурд,
Немуц кодтонцæ си æмбурд,
Мæнау ка адтæй уацайраг
Æма ка уодзæй цагъайраг...
Адтан сæдемæ мах хæстæг,
Зинтæй æрвистан нæ рæстæг.
И хор уæлиаумæ истулдæй,
Æ тунтæ арвбæл æвдулгæй.
Мах 6а уой тъапмæ ниссугъдан,
Æстонг, æдонугæй цагъдан.
83

(§Й§) ^Байти ^улейтан
И дуккаг бонæ æрмæстдæр
Куйтау никкодтан цæлæсдæр
Цидæр хъилмайæй фунх хамбохъ.
Кодтан езгард, кодтан си бохъ,
Уæддæр нæхебæл фæххуæстан
Æма этаппæй рараст ан.
Хуцау æ зонæг, куд цудан,
Поезд лæууæнмæ æрхъæрдтан.
Бæргæ ледзунмæ рагъавтон,
Мæхе еуварсмæ раластон,
Фал мæ хъалаур фæууидта,
Ме ’рагъ мин дорæй фæннадта.
Нур дæр нæма ’й мæнæй иронх
Мæ еци рист æма фудонх.
Мæ цар ниссау æй æрхæнтæй,
Мæйæ фæгъгьæрзтæн сæ гъæнтæй, \
Хатгай исресуй ма мæ фарс...
Кудæй байзадтæн сæрæгас,
Зонуй æрмæстдæр уой Хуцау,
Гъæдин вагæнтти нæ фонсау
Цурхтонцæ ’схуст æма нæмгæй...
Цæфтæй, фæллад æма сæйгæй
Исæфт фæндагбæл рараст ан,
Нæхе Хуцаубæл фæдзахстан,
Нæдæр нин дон, нæдæр къæбæр,
Фæцæнцæ цагъди нæ фулдæр...
Фудгол бавзарæд зин махау,
Зонун Освенцим ’ма Дахау...
Фургуст, бæгънæг æма æстонг,
Адтан ма мах уæд хуæрзæвзонг
Æма уой фæрци ервазтан.
Нæдтæ Германæн аразтан,
Кодтан не ’знагæн гъæди куст,
Нæ цард — зиндонæ ’ма фур тухст,
Уæддæр дуу’ анзи æрдаудтон,
Мæ уод мæ къохи фæддардтон.
Кодтон æрхун æма катай,
Уидтон мæ фунти æхсæвгай
Нæхе Уаза æма нæ хонх.
84

Дигорон Щшкта @$§)
Мæнæй н’ адтæй сахат иронх
Нæ гьæу, нæ синх, нæ цæугæдон.
Æдзох Хуцауæй уой курдтон,
Цæмæй сæ уиндæй бафсæдон
Æма уотемæй рамæлон...
Мæ кувд Уæллагмæ багъардта,
Уæхæн амонд мин равардта,
Æма нæ байзадæй мæ мард
Фунук-сугъдонæй фур идард
Мæ уарзон адæн, мæ гъæуæй.
Корун хатир, мæ хор, дæуæй,
Раздæр зæгъунмæ дин гъавтон,
«Фунук-сугъдонæ» ке загътон,
Ци хонун уой æма цæмæн?..
Адтæй Освенцими уæхæн
Æгьатир уаг æма æгъдау,
Фæнзта гъеуой цъаммар Дахау:
Цæфстæй еудадзуг си цъæх арт
Мæгур цагъайрагæн æ мард,
Сугътонцæ пеци æнæвгъау,
Æма нæ сæрмæ, тар мегъау,
Хъуæцæ цъæх арвбæл нивæнстæй.
Хатгай ба цауддæр æгæстæй
Къуæрттæ, æртайуни æфсон,
Калдтонцæ пецмæ æвæсмон
Æма игьустæй сæ цъæхахст...
Туххæй нилхъевинæ мæ маст,
Æрра фестинæ сæ мæтæй,
Гъе, фалæ донмæ фæрæтæй
Æз куд саразтайнæ лæбурд?..
Тæрхон рахастон уæд бæлвурд:
Еугур исæвддзаг ку кæнон,
Уæддæр гъæуама раледзон.
Н’ адтæй амал мæнæн хуæздæр,
Æма ралигъдтæн уæд æз дæр.
V
Цудæй фæззæгмæ и рæстæг.
Кустан хуæнхтæмæ уæд хæстæг,
85

(§Х§) ^аБайти (^лейтан
Цидæр цæхуарæ си къахтан
Æма ’й уæзласæнти цурхтан.
Еу бон æнæнгъæл кæцæйдæр
Исбурдæй мегъæ ’ма æндзæр,
Æнгом æрбадтæй нæ фалдзос,
Сау тар нихгæдта хори рохс.
Æз уæхæн равгæ куд хизтон!..
Мæхе лæнцаумæ нисхустон,
Мæ хъæсти цъарæбæл бургæй
Кодтон идарддæр сабургай.
Гъенур райзол дæн, ку загътон,
Уæдта мæхе æз фергъувтон
Æма ниййагайдтон лæуирд,
Лигъдтæн, цума рæуæг цæф сирд,
Мæ них гъæдбунмæ саразтон.
Куддæр мæ къах си бахастон,
Мæ сæр разилдæй уæд мæнбæл
Æма æрхаудтæн æнæнгъæл.
Хъанæй еу усмæ фæллæудтæн.
Цал хатти уомæ фæббæлдтæн,
Цæмæй сæрбарæй ма еу бон
Сугъдæг уæлдæфæй - бафсæдон!..
Æрмæст адтæй тæссаг ма уæд,
Æзнаг ку райстайдæ мæ фæд,
Уæд мæ ирдтайдæ уайтагъддæр,
Æма фестадтæн туххæй дæр...
Цудтæн кеугæй, цума расуг,
Цийнæй æгъзалдтон цæстисуг.
Уæдмæ æрхъæрттæй изæрдар,
Гъæдæ нимбарзта и саутар.
Фæсвæд, аууони куддæртæй
Листæн никкодтон сифтæртæй
Æма фæлладæй ииххустæн,
Хатгай медфунти истухстæн,
Фегъал уогæй уæд, цит, æваст,
Кодтон мæйдармæ сонти каст.
Нивæ Хуцау мин лæвардта
Æма нихснадта мин мæ фæд.
Цъаммар фашист æлгъист фæууæд,
86

Дигорон Щæштв @$§)
Дардта куйтæ — сирдтæй фуддæр.
Миййаг, еске минкъий куддæр
Æхе еуварсмæ раласта,
Уæд ин æ фæд куйтæй райста,
Æма де ’знаг фæууæд уоййау:
Куйтæй никкæнгæй фуд тонау,
Æ уод Хуцауæн лæвардта,
Æ зин фашистмæ нæ гъардта.
Мæн дæр хизта уæхæн зиндон,
Æма куддæр февадæй бон,
Кодтон идарддæр мæ фæндаг.
Лигъдтæн фиццаг бон иуæндæг,
Дуккаг — дзæвгарæ лæмæгъдæр.
Уой фæсте уотид цæун дæр
Мæнæн бунтондæр фæззин æй.
Тухстæн хъæбæрдæр кæрдзинæй.
Адтæй мæ рони еу къæбæр,
Дорау ниццæй мин фурхъæбæр.
Куддæр ледзунмæ рагъавтон,
Уæд æй фашисттæй радавтон.
Нур мин уæддæр е фæббæзтæй,
Мæ уодбæл ма мин фæххуæстæй.
Гъæддон рæзæ хатгай хуардтон,
Гъæутæй мæхе идард дардтон.
Исдæн къуæремæ æвæлгъаз,
Судæй нæбал уидтон мæ раз
Æма æрхаудтæн уотемæй.
Нæ балæдæрдтæн, кутемæй
Фæцæй мæ цормæ уæд гъæдгæс.
Дзурдгъон нæбал адтæн уæд æз...
Дон мин мæ хъурмæ рауагъта,
Мæн е æ рагъмæ сæргъувта
Æма хæссунтæ райдæдта...
Ци рацудайдæ, гъе уæдта
Мæхе æнкъарун райдæдтон.
Фæлмæн хуссæнбæл хъан лæудтæн,
Минкъий къæразгæй хори рохс,
Цума тавта мæнæн мæ рос,
Уоййау æркастæй цæмæдес.
87

(§Х§) (^аБайти (^лейтан
Кодтон мæхебæл устур дес,
Цума уидтон дессаги фун,
Хъурæй исхаудтæй мæ нæтун,
Æма уайтагъддæр и зæронд,
Урух иуæнгтæ ’ма бæрзонд
Æд къос мæ цормæ февзурстæй,
Мæ сæр æрдаудта æ урзтæй,
Уæдта ’й сæргъувта сабургай,
Æхсир бадардта мин хъуртгай.
Къуæре уотемæй фæххустæн
Æма мæхебæл фæххуæсттæн.
Еу бон фестадтæн æз зинтæй,
Зæронд мæнбæл мадау зилдæй,
Цума адтæн æ уарзон фурт.
Хæлар — е ’нгас, фæлмæн — æ дзурд.
Скъолай се ’взаг ахур кодтон,
Дзæвгарæ дзурдтæ базудтон
Æма ’й лæдæрдтæн хъæбæр хуарз,
Дзурдта фашизми нихмæ карз.
Æдзох æ цæсти дон гъазта:
Дууæ биццеуи исхаста,
Нур си байзадæй ревæдæй.
Цардæй æрдози еунæгæй,
Дзиллæй — иронх, гъæуæй — идард,
Тугъд ин фехалдта е ’вдулд цард.
Фуртти зинæй æ цардæмбал
Уайтагъд иссердта æ адзал.
Рудольф иссæй уæдæй гъæдгæс,
Адтæй æрдози ин еу къæс,
Мæн уой пъадвали римахста,
Хуæрдæ, ниуæзтæ мин хаста.
Гъæйттæй мæ уасæ иссердтон,
Уæддæр арæх катай кодтон.
Тухстæн еудадзуг æгустæй,
Æнхъуæт пъадвали æвдустæй...
Суткæ æрмæст æхсæвигон
Сугъдæг уæлдæфæй æхсицгон
Мæхе бафсадинæ дзæбæх.
Бонæй, цума тæппод къæрнæх,
88

Дигорон Ка^æнштæ @н@
Мæхе пъадвали римахстон,
Уотемæй бонтæ æрвистон.
VI
Фæцæй фæззæг, фæцæй зумæг,
Не ’фсад кодта е ’знаг кунæг,
Фашизми хъаурæ нимпурста
Æмæ Германмæ ниббурста.
Хаста хабæрттæ мæ фусун,
Кæнгæй мæ зæрдæ æнкъусун...
Ледзун къуар хатти рагъавтон,
Æрмæст дзæбæх æй не ’ргъавтон:
Кумæ лигъдайнæ ’ма кудæй,
Фæндаг амонæг мæ гъудæй...
Еухатт, рагуалдзигон хор бон,
Æнод гур-гур æригъустон.
Уæдта хæдзарæ нинкъустæй,
Æма мæ бауæр нирризтæй
Нæхе «катюши» унæрæй.
Цума хæдзари къæсæрæй
Кадæр æрбахизтæй бæлвурд,
Дзæбæх не ’гъустон ин æ дзурд.
Байгон æй уæд пъадвали дуар,
Цидæр æнахур хори гьар
Мæнбæл æркалдæй уордæгæй.
Лæудтæй фусун си урдугæй,
Æма исхизтæн уæд æз дæр.
Уæдæй дессагдæр ’ма хуæздæр
Нæма фæууидтон æз салдат,
Нæхе салдат, æд автомат.
Урух — æ реу, асæй — бæрзонд,
Цума раст Нарти фæлдесонд.
Нур дæр æгас æй Фарадей,
Уинæн хатгай мах кæрæдзей...
Фал уæд райстон мæ хай тугъдæй,
Берлин цъæх арти ку сугъдæй.
Фашист иссæй бунтон сæргой,
Не ’фсад бадтæй æдзох е ’ккой,
Тардта лæгæтмæ ’й цæф арсау.
89

(®Х§) (^аБайти (^лейтан
Уæддæр уæлахез æнгъæлдзау
Лæудтæй нæ нихмæ гъæддухæй.
Калдта цæхæрмæ лæгдухæй
Æвзонг лæппоти æнæвгьау,
Цума æгомуг фонси ’ргьау.
Кодта, еу загъдæй, æ кæнон,
Уæддæр æрхъæрдтæй æ кæрон...
Гъуди кæнун фæстаг ниббурст,
Тугъди унæр, зæнхи æнкъуст.
Дуйне æмрезæги ризтæй.
Рейхстаг пеллон артау цæфстæй.
Уæдта æ сæрмæ сфелудта
Нæ сурх турса. Куд федудта,
Зæрдæн куд адтæй æхцæуæн,
Тугъдæн адтæй е æ фæууæн.
Рейхстаг нæ къохи бафтудæй, (
Ефстаг буцæутæ ма цудæй,
Æрмæст кодтонцæ лæмæгъдæр,
Уæдта банцадæй сæ гупгъæр,
Цума тугьд н’ адтæй, раст уоййау.
Фæцан и сабурæй сонтау,
Уæдта ситинг æй топпадзагьд,
Адтæй уæларвмæ уæд нæ гъавд:
Салют нæ тохтæн лæвардтан,
Цийнæй кудтан æма зардтан.
VII
Анз ма Германи æрдаудтон,
Арæх Рудольфи агурдтон,
Бæрæг кодтон æрдозæ дæр,
Нæбал разиндтæй æппундæр.
Нæ мин бантæстæй хуарз фæуун,
Нур дæр уобæл гъенцъун кæнун...
Уæдмæ фæцæй ме службæ дæр,
Хуæрзбон разагътон уæд æз дæр
Мæ полк, ме ’мбæлттæ, æнгæрттæн
Æма нæхемæ æрхъæрдтæн...
Мæ гьæу æрафтон æдзæллаг,
90

Дигорон {{ауæнгшæ @Й®)
Æй мин æвдесæн нæ Уæллаг:
Æзнаг фехалдта нæ колхоз,
Нæбал ниууагъта косгæ фонс,
Нæдæр си — трактор, нæ — готон...
Æз дæр мæ дустæ батулдтон,
Мæ доцгæ гъог баефтигътон
Æма косунтæ райдæдтон...
Кодтан уæхери ’ма тухсæн,
Уæддæр нæ зинтæн мах бухстан.
Кæми — хуæрдгун, кæми — æстонг,
Зæронд, силгоймаг, æд æвзонг
Адтан хуæздæрмæ æнгъæлдзау,
Æмæ нин кадгин Стур Хуцау
Нæ нифс, нæ куст æма не ’нгъæл
Нæбал фæккодта уæд дзæгъæл.
Нæхе бафсастан къæбæрæй,
Тухстан æрмæстдæр хъæппæлæй...
Анзгай кодта е дæр хуæздæр,
Мæхе саразтон уæд æз дæр
Æма æфсийнæ æрхастон.
Мæ гъог машийнæй раййивтон,
Шофери ном хастон бæрзонд,
Иссæй мæ фурт дæр ахургонд...
Н’ адтæн мæ цардæй æз гъæстаг,
Нур мин иссæй хъæбæр мæстаг.
Кæнуй мæ зæрдæ гъæр-фæдес:
Фæцæй иуæрццаг нæ Цæдес,
Фæцæй хæлæйфаг мæ циййес,
Не ’хсæн уарзтадæ нур нæййес.
Бæстæ фестадæй стур базар,
Хуæрдæ, нæ дарæс — фур хъазар...
Уæд мин, зæгъай, нур, ци кæнгæй,
Зæронд æруогæй, куд цæргæй?—
Астан нигъгъос æй, тар — е ’нгаст,
Тухсун кодта мæн дæр æ фарст...
Зардта хæмпæлтæй цъæрæхснæг,
Фæцæй мæнæн дæр мæ рæстæг.
Хуæрзбон фусумг?н разагътон,
Фæндаг идарддæр радардтон.
91

утг V ^щ^
]огшнп\æ
I
Устур Дигори, устур Нихæси
Ку рабадунцæ сæ боц хестæртæ.
Минкъий еуварсдæр уæздангомауæй
Къæрцгъос лæуунцæ сæ сахъ кæстæртæ.
Исони бонæн ку бакæнунцæ
Царди унæфтæ, сæ уагæвæрдтæ.
Уойфæсте, зæгъуй, ку райдайунцæ
Тауæрæхътæ ’ма рагон хабæрттæ.
Сæрдигон изæр тагъд раталингæй,
Фал ма зиннунцæ хуæнхти æврæгътæ.
Нихæси фæзи рохсæн дарунцæ
Нæзий æрхъезтæй содзгæ цирæгътæ.
Сæ хестæр Дзабо æ уорс рехæ ’ма
Æ даргъ бецъотæ ку рацæйдауй.
Æ гъесин фæндур æ къохмæ ’рбайсгæй
Цæгъдун-дзорунтæ уæд ку нийдайуй.
II
Кæсæги зæнхи, Ирæфмæ хæстæг,
Цардæнцæ, зæгъуй, еу къуар бийнонтæ.
92

Дигорон Казæнгитæ @К®)
Сæ уæллæй адтæй дигорон гъæутæ,
Сæ дæллаг кæрон — кæсгон синхонтæ.
Цæветтонгæ ма, гъæу æрæвæрæг
Хонхæй ралигъдæй тоггинти тæссæй.
Фиццагдæр бал си зæнхæ балхæдта,
Æрмæст уойфæсте бийнонтæ иссæй.
Хонгæ ба ’ркодта... куд æнгъæл айтæ?
Ке тоггин адтæй, уони хæдзарæй...
Игъосæг адæн цавддор фæцæнцæ,
Ка некæд адтæй, уæхæн хабарæй.
Усми фæсте ба исхæлхъой æнцæ,
Сæ фурдессагæй, кæрæдзей фæрсгæй.
И кæстæртæ дæр базгули æнцæ,
Фал не ’сдзурдтонцæ, хестæртæй тæрсгæй.
Уæд дуккаг хестæр — нæрæмон Габе —
Хабар дзорæги уотæ рафæрсуй:
— Хатир бакæнæ, зин æууæндæн æй...
Æ тогесгутæй арс дæр ку тæрсуй.
Тоггин æзнаг æй адæнти доги
Адæнти знæгтæн сæ тæккæ фуддæр.
Æгъустиуай æй ауæхæн хабар,
Дæ дзубандий сæр кæнæ бæлвурддæр.
Дзабо нæуæгæй æ дæрзæг къохæй
Æ гъесин фæндур æрцæгьдуй тагъддæр.
Æ билти бунæй, ходæзмолгæнгæй,
Æ «дзубандий сæр» кæнуй идарддæр:
— Еци фарстатæ, мæ хæлар Габе,
Æз дæр мæхемæ кæддæр лæвардтон.
Мæ зæрдæбæл дæр, биццеуæй нурмæ,
Аци хабæрттæ уомæй бадардтон.
Царди фæлхæнтæ берæ хузти ’нцæ,
Уони базонæн нæййес еу лæгæн.
93

^аБайти ^улейтан
Фæлтæргай æрмæст цард лæдæрæн ес,
Нæ зæгъун æз уой сумах гъулæгæн.
Фæлтæргай махæн хуæздæр кæнунцæ
Царди æууæлтæ, зонундзийнæдтæ.
Цард æхуæдæг дæр ахургæнæг æй,
Райгон кæнуй нин æ сосæгкæгтæ.
Аци хабар æз кæдæй фегъустон,
Уæдæй рацудæй æносмæ хæстæг.
Цудайдæ мæнбæл уæд фараст анзи.
Кæронмæ ’рхæццæй мæ царди рæстæг.
Уадзæ ’ма зона нæ сахъ фæсевæд,
Уæхæн цаутæ дæр царди ке фæууй.
Æвзонги доги ка ци фегъоса,
Е æносмæ дæр зæрдæбæл лæууй.
III
Цæветтонгæ ма, нæ гъæуккаг уосгор
Нæ синхон гъæуккаг кизгæ бауарзта.
Киндздзони зæрдæ зонагæ фæууй,
Уосгори уиндæй ниссæххæтт ласта.
Зæлини рæсугьд æ хевæнд зæрдæ
Æрæллау кæнун нæбал фæразта.
Сæумæй-изæрмæ, æхсæвæй-бонмæ
Еци лæхъуæнбæл æхе фæдзахста.
Мали дæр, зæгъуй, рæуæнттæ-’фсæнттæй
Æ синхон гъæумæ бонцохæй уадæй.
Киндзæхсæвтæмæ, гъазтизæртæмæ
Бамедæг уидæ æнæзийнадæй.
Æмбæлттæ дæр си сагсор лæхъуæнтæй
Куд нæ искодта уойбæрцæ рæстæг?
Уæлдай зинаргъдæр Малийæн адтæй
Гацол — е ’нгарæ, Зæлини хæстæг.
94
@й&

Дигорон ^Фнгатæ
Уæд еу уæхæни æ хуарз хæларæн
Ку раргом кæнуй æ рохс бæллæнтæ.
Е дæр ин загъта: уæ фембæлдæ ’ма
Анхос кæнунтæ мæнбæл фæууæнтæ.
И дуккаг изæр ку фембалдæнцæ
Гацолетæмæ дууæ уарзони.
Асæй, æнгæстæй адтæнцæ, цума
Еу мадæй игурд дууæ фаззони.
Æрмæст Зæлинæ хецæндæр дардта
Æ нарæг астæу, æ даргъ дзигкотæй.
Мали дæр адтæй нарæг æлвæстæ,
Фал фæцæй хайгин фæтæн иуонтæй.
Хуцау сæ зонæг, кизгæ ’ма лæхъуæн
Сæ ’гьар фембæлди цитæ дзурдтонцæ.
Фал уæддæр, зæгъуй, цубур рæстæгмæ
Кæрæдзей хæццæ бафедудтонцæ.
IV
Мали байзадæй седзæр биццеуæй:
Æ уарзон фиди зæйæ фæлласта.
Æд фонси дзогæ е ку бастъалдæй,
Уæд æй æ мадæ зинтæй исхаста.
Ци ма райзадæй сæ фонси дзогæй,
Афæй хистити уони хуардтонцæ.
Не ’гъдаугин лæгтæ, марди кой кæнгæй,
Æгæсти сагъæс некæд кодтонцæ.
Уæддæр син мулкæн райервазтæнцæ
Нæуæгзад фустæй еу къуари бæрцæ.
Адтæй ма сæмæ сæ саргъи бæх дæр,
Хумзæнхи гæппæл æд хуасигæрцæ.
Хуцау хуарз æма, Мали разиндтæй
Кустмæ арæхсгæ, æнæзийнадæй.
95
Ш)

(^аБайти (^лейтан
Æнгæртти æхсæн бæрæгдæр дардта
Лæмбунæг зундæй, æ лæгдзийнадæй.
Зæлини хæццæ ку бафедудта,
Уæдæй рацудæй еу анзмæ хæстæг.
Нæбал банцадæй уæд еу усмæ дæр,
Нæбал ин хъæрттæй уолæфтмæ рæстæг.
Барæвдзæ кодта сæ пазрæбунтæ,
Сæ хæдзарæ дæр фæцæй урухдæр.
Æрмæст ирæдæн ци амал кæндзæй?..
Æрцæудзæй дæтгæ æ саргъи бæх дæр...
Æ фустæ дæр нур ку баберæ ’нцæ,
Уонæн дæр ратдзæй сæ фулдæр æрдæг.
Листæг лæвæрттæ бамбурдтæ кодта,
Балхæндзæнæй си каййести зæрдæ. *
Ци дзуапп ратдзæнæй Зæлини фидæ,
Æмбаргæ лæг æй бæргæ хонунцæ...
Уæхæн сагъæстæ уосгори сæри
Æппунæдзохæй зелдогъ кодтонцæ.
V
Мади зæрдæ дæр куд нæ лæдæрдтæй
Æ фурти миутæ, æ фурти катай.
Æхемеднимæр, киндзæмæ бæлгæй,
Рахъурмæ уидæ æ зæрдæ хатгай.
Æрцæттæ кодта задæй, инсадæй...
Цидæр æй гъудæй киндзæ хонунмæ.
Уойфæсте æрмæст ку иснифс кодта
Æ фурти фæндæ æргон зонунмæ.
Сæрдигон сæумæ сæ фонси койтæ
Ку бакодтонцæ, уæд æй бафæрсуй:
— Дæ рун бахуæрон, ци фæндæ скодтай,
Мæ зæронд сæр уой кунæ ахæссуй?..
96
<§*§>

Дигорон Щшгитæ
— Нæ зонун, Нана, æнæ фæрсгæй дæр
Ку ’рцæттæ кодтай киндзæхсæвæрмæ.
Арази дæн æз, кæд дæ фæндуй, уæд
Киндзæ ’рхондзинан тæккæ изæрмæ.
— Гиризтæй, мæ хор, нур мабал гъазæ...
Кæмæ барветæн нæ мийнæвæрттæ?
Ку ’срæвдзæ кодтай нæ фадуæттæ дæр,
Цæттæ ку æнцæ киндзæн лæвæрттæ...
— Хатир бакæнæ, мæ зинаргъ Нана,
Рагæй федуд ан Зæлини хæццæ.
Нæ синхон гъæуккаг — Сæбани кизгæ,
Уæздангомау æй адæн хонунцæ.
Нихъхъури кодта Азæ æ фурти:
— Нæ берæ зинтæ куд феронх уонцæ,
Уæхæн хайир æй Хуцау фæккæнæд,
Нæ бийнонтæ си куд нийвулонцæ!..
VI
Еци изæри æртæ бæхгини
Сæбани дуармæ æрфестæг æнцæ.
Расæмæ уадæй хæдзари хецау,
Ниссæбæл цийнæй фур æнæбæрцæ.
Рагæй сæ зудта æ хуарз æнгæртти —
Устур Дигори дзурддзæугæ лæгти.
Сæ хæццæ уидæ унаффæгæнæг
Дигори комæн зиндæр гъуддæгти.
Æ фурттæ дæр сæ ку рауидтонцæ,
Уæд рауадæнцæ сæ размæ цæрдæг.
Сæ бæхтæмæ син ку базилдæнцæ,
Никкалдтонцæ син сонгун цъæх кæрдæг.
Косарт дæр æдта цурд ракодтонцæ,
Сæ иуазгути бабоц кодтонцæ.
97
Ш)

(^аБайти (^лейтан
Æртæ къерей ’ма бор фезонгутæ
Бæгæний хæццæ æрæвардтонцæ.
Фал иуазгутæ нæ равналдтонцæ
Идзаг фингæмæ, сæ хуæруйнагмæ.
Малий æнсувæр — муггаги хестæр —
Рахизтæй фиццаг æ зæгъуйнагмæ:
— Нæ цуди сæр нин балæдæрдтайсæ,
Нæ лимæн Сæбан, нæ рагон хæлар.
Уæддæр хуæздæр æй æргомæй зæгъун:
Ме ’рвади фуртæн мах ан мийнæвар.
Гъуди-ма кæнис еци ахæр бон:
Одолобæл уæд зæйæ рацудæй.
Базæран кодта æгас гъæубæстæ,
Устурдæр бæлах махбæл æрцудæй.
Мали байзадæй фидæй седзæрæй,
Цудайдæ ибæл еу анзмæ хæстæг.
Уосгор æй нур 6а, Хуцауи фæрци,
Уæдæй рацудæй дзæвгарæ рæстæг.
Кедæр бафæрсай Устур Дигори,
Еунæг лæг дæр æй нæ бафаудзæнæй.
Цæрæг хæдзарæ ’й æ хед фæллойнæй,
Æгъдауæй æ раз неке райсдзæнæй.
Зæлинæ дæр нур æ кари кизгæ ’й,
Сæ дууей амонд дæуæй аразгæй.
Дууæ æвзонги ку байеу уонцæ,
Цæрдзæнæнцæ уæд, кæрæдзей уарзгæй,—
Фусуни цъухæй хъип дæр не схаудтæй,
Еу усми бæрцæ гъудий нигъулдæй.
Ирæфи абухт хатгай игъустæй,
Цæветтонгæ ма, сонтау ивулдæй.
Æппунфæстагмæ Сæбан разæгъуй:
— Уæ лæппомæ уин азум нæ хæссун...
98
<§Х§)_

Дигорон 1^æнгип\æ
Фал кизги зæрдæн ку неци зонун,
Нæ муггаги дæр гъæуй рафæрсун.
Къуæрей фæсте уин дзуапп ратдзæнæн,
Уотæ федауй æгъдаумæ гæсгæ.
Цæхгæр лухтæй лæг рæдуйгæ кæнуй,
Æнæ унаффæ, æнæ бафæрсгæ...
Мийнæвæрттæ дæр ци загътайуонцæ,
Хуæздæр дзуапмæ не ’нгъæл кастæнцæ.
Идзаг фингæмæ уæд равналдтонцæ,
Сæхемæ дзæбæх ку бакастæнцæ.
Кувдти дзæбæхæй уоми ка ’рцудæй,
Уони син Хуцау ку равардтайдæ.
Уонæй нивгундæр æгас дуйнебæл,
Æнгъæлдæн æма, нæбал адтайдæ.
VII
Дуккаг хатт бабæй Сæбани дуармæ
Æрфестæг æнцæ и мийнæвæрттæ.
Урундухътæбæл ку æрбадтæнцæ,
Сæбан ракæнуй уæд æ хабæрттæ:
— Раст уин ку зæгъон, уæд Малий фудгой
Неке ракодта æппундæр мæнæн.
Ирæд федунмæ æ нифс кæд хæссуй,
Сумах хæццæ уæд æз арази дæн.
Байгъæлдзæг æнцæ и мийнæвæрттæ,
Сæ цæститæбæл цийнæ рагъазта.
Аразий дзуапп фидæ равардта,
Æрмæст сæ цийиæ минкъий рахаста.
Цæмæй зудтонцæ, ци скарнæ кодта
Ирæди номбæл мулкдзæстæ фусун?..
Муггаги хестæр уæд иснифс кодта
Ирæди туххæй æргом бафæрсун.
Ш)
99

(аБайти (^лейтан
Сæбан уæд зæгъуй: — Æртинсæй фуси,
Саргъи бæх æма дууæ гали дæр.
Гъæуй сæ хæццæ номбæл лæвæрттæ
Нæ хæстæгутæн, нæ бийнонтæн дæр.
— Æнгъæлдæн, Сæбан, аразий дзуапп
Махæн аци ’зæр мæнгæттæй зæгъис...
Уæд ма уойфæсте цæмæй цæрдзæнцæ,
Уобæл ба сагъæс цæмæннæ кæнис?
Саргъи бæх фæууæд... инсæй фуси дæр,
Уæд ма иннети кæцæй æрхæсдзæй.
Хуарз æй ку зонис, седзæр лæхъуæн æй...
Уойбæрцæ мулкæй ка фæккæсдзæнæй?..
— Бахатир кæнтæ, мæ хуарз лимæнтæу
Ирæд Дигори æгъдаумæ гæсгæ ’й.
Ес æй коргутæ, ка бафеддзæнæй
Дзæвгарæ фулдæр æнæ фæккæсгæй.
— Гæр, æма, Сæбан, дæумæ гæсгæ нур
Нецибал давуй хæлардзийнадæ?..
Æвзонг бийнонтæн мулкæй хъазардæр
Кæддæриддæр æй уарзондзийнадæ.—
Къæрттæй цъола дæр нæбал рахаудтæй,
Фуси мæкъест дæр нæбал рагæлста.
Сæртæ губурæй, иуонтæ хъелæй
Æ иуазгути Сæбан рарвиста.
Азæ ’ма Мали бæргæ хизтонцæ
Æхсæви тари сæ мийнæвæрттæ.
Æнгъæл кастæнцæ: æрбахæсдзæнцæ
Аразий дзуапп, цийнаг хабæрттæ.
Фал сæ уайтагъддæр ралæдæрдтæнцæ
Се ’рфгути тарæй, сæ мæстгун хузæй.
Рафæнзтонцæ син Сæбани дзуапп:
Устур ирæдбæл гъуддаг фæгуз æй.
100
@й&

Дигорон ^æнгитæ
Азæ нимпулдæй, дони тулд каркау,
Æ мийнæвæрттæй хатиртæ курдта.
Мали ниссурх æй æ фурæфсæрмæй,
Кадгин хестæртæн арфитæ кодта.
Æ меднимæр ба расагъæс кодта:
Гъуддаг идарддæр кæстæртæй кæнгæй.
Сæбан æ кизгæ уæйæ кæд кæнуй,
Æскъæфун гъæуй уæд æнæмæнгæ.
Æхсæви тари фæббадтæй бæхбæл
Æ сау нимæти æд тохæн рæвдзæ.
Дзурдгонд адтæнцæ и гъæугæрони
Сæ фембæлдæбæл Гацоли хæццæ.
Дууæ æнгари, дууæ хæлари
Ку фæййеу æнцæ се ’мгъуд бунати.
Гацол ракодта Зæлини хабар:
Катай, дан, кæнуй æ къундæг уати.
Коргутæй фæцæй Къобецти фурттæ,
Нæбал уадзунцæ ’й тургъæй идарддæр.
Аци къуæрей, дан, æрветдзæнæнцæ
Будуйраг гъæутæй сæ мийнæвæрттæ.
Исон ба сæмæ æ дууæ фурти
Рæуæнттæ-’фсæнттæй ку рарветдзæнæй.
Куд базононцæ бæлвурд хабæрттæ,
Фулдæр ирæд ин ка бафеддзæнæй...
Æскъæфунмæ нин исон æхсæвæй
Хуæздæр равгæ дæр нæбал уодзæнæй.
Сæбани тургъæ федар æхгæд æй,
Куй дæр хусгути игъал кæндзæнæй.
Хуцау хуарз æма, Зæлини уатæй
Къæразгæ фæцæй гъæунгæрдæмæ.
Еци къæразгæ игон уодзæнæй
Æмбесæхсæвæй сæудалингæмæ.
101
Ш)

(^аБайти (^улей/пан
Зæлинæ дæр нур исарази æй,
Æ фæндонбæл æй нæ бафарстонцæ.
Æ хевæнд фидæ, æ дууæ ’рвади
Хуæздæр амал ин нæ ниууагътонцæ.
— Геби æфцæгбæл — Гурдзий ниххезæн,
Нæ рагон лимæн сумах хездзæнæй.
Даде — не ’мбал дæр уæ хæццæ уодзæй,
Æфцæгæй бæхтæ æрбатæрдзæнæй.—
Мали фæббоз æй Гацоли фæндæй,
Æ къох ин райсуй æ хуарз лимæнæн.
— Нурæй фæстæмæ ду ку уодзæнæ
Хæлар нæ, фалæ æнсувæр мæнæн.
VIII
Нæуæгæй бабæй дуккаг æхсæвæ
Æртæ бæхгини ку фембалдæнцæ.
Бæхти цæфхæдтæ, нимæт-гæппæлтæй
Æнгонгомауæй ку батухтонцæ.
Сæ сæртæбæл баст тарбун баслæхътæ,
Сæ рæнттæбæл дæр сæ сау хъæматæ.
Ефтигъд адтæнцæ сæ хъириймæгтæ,
Рæвдзæй дардтонцæ сæ дамбацатæ.
Адтæй ма сæмæ цæттæ фæттæ дæр,
Цæветтонгæ ма тугъдмæ цудæнцæ.
Æнæ æстуфæй, æнæ таусæй
Кæрæдзей фæдбæл ку фæрраст æнцæ.
Зæлинæ дæр сæ куд нæ хизтайдæ,
Малий фæййиндбæл æхе ку гъардта?..
Æррæвдзæ кодта æхе фæндагмæ,
Уати къæразгæ зихъирæй дардта.
Æхсæви тари ку фæззиндтæнцæ,
Уæд и къæразгæй æрхизтæй саргъмæ.
102
<§й&

Дигорон Ка^авнттæ
Мали фæббадтæй æ фæсабæрцæ,
Фæннæхстæр æнцæ Гебий æврагъмæ.
И гъæугæронæй Гацол раздахтæй:
Сæбан фиццагдæр уомæ уайдзæнæй.
Фæдесæнтти дæр ести рæуæнттæй
Æндæр фæндагбæл исараздзæнæй.
Бæргæ кодтонцæ царди унæфтæ,
Хуцау син амонд фал нæ равардта.
Малий дзоргъа, дан, æнæнгъæлтæбæл
Хонхи къæбурбæл æ къах бакъуæрдта.
Æхе уорамун нæ бафæразта,
Æ реугудурæй дортæ бахаста.
Зæлинæ саргъæй размæ бахаудтæй,
Дорти цæндæмæ æ сæр æрхаста.
Мали дæр бæхæй фесхъиудтæй фæрсмæ,
Зæлинæмæ ма бæргæ бауадæй.
Сумах балгьетæг уæхæнмæ ’ркæсæд:
Æ сæри цæфтæй тог донау уадæй.
Бæргæ архайдта тог уорамунбæл,
Хæдæнтти скъудтæй цæфтæ бабаста.
Æнхус ин кодта æ хъозон Даде,
Уæддæр сæ амонд минкъий рахаста.
Зæлинæ цардæй ку рахецæн æй,
Бонивайæнмæ уæд адтæй хæстæг.
Нигъгъæрзтæй Мали зæрди едæгтæй,
Нецибал уидта дзæвгарæ рæстæг.
Дзурдгъон дæр, мæгур, ку нæбал адтæй,
Æ цæстисугæй æхе æхснадта.
Æстъалутæ дæр баминæг æнцæ,
Мæйæ фæсмегъæ æхе бафснайдта.
Æрæгйаугомау æ кеми ’рцудæй,
Нигъгъæрзтæй бабæй æ реуи ’мбæрцæ:
_(§*§)
103

(^аБайти (^лейтан
— О Хуцау, æдта, табу дин фæууа,
Цæмæн мæ ’фхуæрис фур æнæбæрцæ?..—
Æ ресгæ цæфтæ нецæмæ даргæй,
Æ буйнаг ходи дон æрбахаста.
Зæлини тогтæ кæдзос нихснадта,
Е ’лхæд хизæй ин æ сæр бабаста.
Бæхи саргъбæл æй е ’мбали хæццæ
Цæхгæрмæ арæзт æрæвардтонцæ.
Мали не сдзурдта фæндаги ’ндæргъцæ,
Цалинмæ гъæумæ бахæстæг æнцæ.
Æруорæдта уæд æ саулох бæхи,
Дзоруй е ’мбалмæ, æфсæрми кæнгæй:
— Аци бæлæхтæ мæн фудæй æнцæ,
Дзуапп дæр сæбæл мæнæн ку дæтгæй.
Нæ феронх кæндзæн дæ фудæбæнттæ,
Арфæ дин кæнун мæ зæрдиуагæй.
Цæй, нур раздæхæ дæ хæдзарæмæ,
Идарддæр гъуддаг мæхе бæрагæй.
— Цитæ мин дзорис, куд дæ ниууадздзæн?
Адæмæн зайраг уæхæн лæг кæнуй.
Дони астæумæ ку банайуй лæг,
„Фæстæмæ здæхæн уæд нæбал фæууй.
— Рæститæ дзорис, мæ хæлар Даде,
Фал æндæр сагъæс мæн кæнуй тухсун.
Тоггинти астæу ци нæ æрцæуй?..
Мæ зæронд мадæ дæубæл фæдзæхсун.
Гацол æма мин дæуæй фæстæмæ
Нæййес æнсувæр зæрдæмæ хæстæг.
Сумахæй уæлдай ка балæудзæнæй
Мæ мади размæ æ тухсти рæстæг?—
Даде еу усмæ расагъæс кодта,
Исарази æй фур æнæбари.
104
(§Х§1

Дигорон Ка^агнгитæ
Кæрæдзей къохтæ куддæр райстонцæ,
Фæййаууон æй уæд æхсæви тари.
Бон уæд райдæдта æ бартæ есун,
Фæцъцъæхтæ æнцæ и æрвгæрæнттæ.
Фезгули æнцæ мæскъити мегътæ,
Ракæдзос æнцæ хуæнхти бæрзæндтæ.
Еци афони Сæбани колдуар
Ку байгон кодта Мали зæрдсастæй.
Куййи рæйунмæ, колдуари гъæрмæ
Сæбан фестгондæй дуарæй ракастæй.
Æ зæрдæ æваст ниссæххæтт ласта,
Ехи къæрттау ин æрбауазал æй.
Æ къæхтæбæл ма туххæй ниллæудтæй,
Ке некæд хизта, уæхæн адзалæй.
Бахастонцæ мард æ кизгон уатмæ,
Урундухъбæл æй æрæвардтонцæ.
Æ хурфи медæг Сæбан нимбухта,
Малий дзурдтæ ’ймæ уæд багъардтонцæ.
Мали райхалдта æ хъæмай ронæ,
Æ дамбаца ’ма æ хъириймаг дæр.
Æрæвардта сæ Сæбани цормæ,
Уæд ин ракодта æ хабæрттæ дæр.
— Нурæй идарддæр мæ цард уодзæнæй
Гъезæмайраг ’ма хъæбæр æнадæ.
Фæцæй дин фадуат дæ тог райсунмæ,
Исæнхæст кæнæ мæ курдиадæ!..
Сæбан ниссах æй æ фурдессагæй,
Ауæхæн лæхъуæн куд рамардзæнæй?..
Зæлинæ дæр æй берæ ку уарзта,
Мæрдтæмæ нур уой куд барветдзæнæй?..
Æрæгйаугомау, æ сæр æруадзгæй,
Дзоруй Малимæ кæунæмхæццæ:
105
Ш)

(^аБайти (^лейтан
— Лæг рамарун æй устур тæрегъæд,
Исарази уо фæлтау мæ хæццæ.
Райсæ дæхемæ до тохæн гæрзтæ,
Исбæрæг кодтай дæ лæгдзийнадæ.
Аци бæлахи æз фудгиндæр дæн,
Нецæмæ ’рдардтон уарзондзийнадæ.
Мæлæтæй дæр е тухгиндæр ку æй,
Мæ зæронд сæр уой нæ ниййахæста.
Кæстæрти гъенцъун ке нæ фегъустон,
Уой бæлахæй мæн Хуцау ралгъиста.
Нур дæхе райсæ Дигори хуæнхтæй,
Куд нæ зондзæнæ æвецуг нæдтæ.
Дæ зæронд мадæн мацæмæй тæрсæ,
Базондзæнæй дин дæ мæгурбæнттæ.
Иристони дæр ма басабур уо,
Дæ сæр фæххæссæ æндæр бæстæмæ.
Æртæ анземæ барæ уодзæнæй,
Исæздæхунмæ хонхмæ фæстæмæ.
Адæн хуарз æнцæ, адæни фæрци
Уæди уæнгæ мах бафедаудзинан.
Тоги цитæн дæр устур феддонтæ
Седзæргæс мадæй нæ агордзинан.
Æрмæст де ’сæздæхт сосæгкаг куд уа,
Махæрдæги уой маке базонæд.
Де ’мбæлттæй мин æй еске зæгъдзæнæй.
Нæ дзубанди нур гъе уобæл фæууæд.—
Хестæри дзурдбæл нецибал загъта,
Мали уæд райсуй æ тохæн гæрзтæ.
Зæрдхъурмæй уагъта æ зæронд мадæ,
Æ хæстæгутæ, æ уарзон бæстæ.
106
@®»

Дигорон (^æнгитæ @к@
IX
Фæббадтæй Мали æ саулох бæхбæл,
Æ даргъ фæндагбæл рафæндараст æй.
Гæлйати ’фцæгмæ некæми ’рлæудтæй,
Уордигæй ба, дан, Садонмæ ’рхизтæй.
Бæхæй, лæгæй дæр бафæлладæнцæ,
Æнæхуæргæй дæр къах нæбал хаста.
Садойнаг лимæн Малийæн адтæй,
Идард хæстæг ин куддæр æнхаста.
Рафæндæ кодта уомæ фездæхун,
Еу усмæ уæддæр рауолæфдзæнæй.
Рагæй е ’нгари нæбал фæууидта,
Хуæздæр фусун фал куд агордзæнæй.
Хетæг разиндтæй иуазæгуарзон,
Бацийнæ кодта рагон хæларбæл.
Цалинмæ ’фсийнæ хуæруйнаг кодта,
Хетæг рафарста Малий хабарбæл.
Е дæр ракодта æ хабæрттæ уæд
Æнæримæхстæй кæрæй-кæронмæ.
Хетæги зæрдæ рахъурмæ уидæ,
Уомæн игъосгæй æ мæгурбонмæ.
Мали фусунти цæттæй феййафта,
Сæ æртæ къерей тагъд ракодтонцæ.
Бæгæни æма фезонæгæй дæр
Сæ иуазæги хуарз фæййидтонцæ.
Æ бæхмæ дæр ин хуари нæмугæй,
И цъæх кæрдæгæй Хетæг базилдæй.
Уæдмæ и хор дæр æ кæнон кодта,
Хуæнхти аууонмæ гъузгæй æрзилдæй.
Æхсæвеуатæй ескæми лæуун
Мали æппундæр бæргæ нæ гъавта,
107

^аБайти
Фал æ фæндæгтæ дзæбæх нæ зудта,
Æ фусун дæр æй нæбал рауагъта.
X
Сæумицъæхтæбæл и сугъдæг уæлдæф
Иуæнгти хизтæй, гъардта зæрдæмæ.
Еци афони дууæ бæхгини
Исевгъудæнцæ Гурдзийæрдæмæ.
Сæ нисан адтæй рагацау бæлвурд —
Турки наулæууæн, Калакмæ хæстæг
Фæрсæй-фæрстæмæ сæппæй уадæнцæ,
Дзубанди кæнгæй, хъæрттæй син рæстæг.
Хетæг радзурдта æ фиди хабар,
Куд си байзадæй кæддæр седзæрæй.
Цæветтонгæ ма, цауæни уогæй,
Коммæ рахаудтæй хонхи къæбурæй.
Седзæр лæхъуæнтæ хуарз лæдæрдтæнцæ
Кæрæдзей зæрдæ, кæрæдзей зинтæ.
Рæфтад афони еу дони цормæ
Хетæг æриста идзаг хурдзинтæ.
Бæхæй, лæгæй дæр рауолæфтæнцæ,
Се стонг дæр æдта ку ниссастонцæ.
Нæуæгæй бабæй сæ даргъ фæндагбæл
Иуонгрæуæгæй фæййагайдтонцæ.
Фæсарæфтæмæ æрбахъæрттæнцæ
Денгизи кæрон и наулæууæнмæ.
Адæн си уотæ æрæмбурд æнцæ,
Бунат дæр н’ адтæй къах æвæрунмæ.
Адæн си адтæй бæлццæнттæй фулдæр,
Базари бон, дан, уæд æрбаргъавта.
Мали æ саулох уæйæ кæнунмæ
Æвæндонæй уæд бæргæ рагъавта.

Дигорон ^æнгитæ
Сæудегертæ ’йбæл æрбамбурд æнцæ,
Æрдæг аргъ дæр ин нæ лæвардтонцæ.
Æ уарзон бæхбæл, аслан æнгьæлдзау,
Æримисæггаг фаутæ ’вардтонцæ.
Хетæг сæмæ уæд нæбал фæллæудтæй:
— Куд æй хæссетæ нур уой уæ сæрмæ?..
Лæгтæ хуннетæ, æгомуг фонсæй
Куд нæ кæнетæ, гормом, æфсæрмæ?
Аци бæх сумах мæнгæй фауетæ,
Берæ хуæздæр æй мæхе бæхæй дæр.
Соми уин кæнун Хуцауи размæ,
Цъæх арвæй æма и сау зæнхæй дæр.
Мæнгæ ’лхæнгутæ райеуварс æнцæ,
Дзæвгарæ ’схизтæй бæхæн уæд æ аргъ.
Æрба ’й æлхæдта æригон лæхъуæн
Æнæ уæлдай дзурд, æд рæвдзæ, æд саргь.
Саулохи сæр ма Мали æрсæрфта,
Уæдта идонæ райста æлхæнæг.
Бæх дæр ма нидæн бамур-мур кодта,
Цума æ зæрдæ рацæй æрхæндæг.
Мали рахъурмæй бæхи мур-мурмæ,
Хетæгæй дæр ма хатиртæ курдта.
Æ хуæрзгæнæгæн æ дамбаца ’ма
Æ хъириймаги балæвар кодта.
Науæ дæр уæдмæ нæхстæрбæл адтæй,
Низзæлланг кодта фæстаг дзæнгæрæг.
Хетæг байзадæй Гурдзий зæнхæбæл,
Мали исхизтæй науæмæ цæрдæг.
XI
Денгиз низзилдæй фур егъаутæбæл,
Некæцæй зиндтæй æ иннæ кæрон.
109
_(§Х§)

(§Х§) (аБайггш ^улейтан
Мали дес кодта æ цæхъалтæбæл:
Æнахъæл æма налат-нæрæмон.
Науи фæрстæбæл сæхе хуастонцæ,
Листæг пурхæнтæй раледзиуонцæ.
Нæуæгæй бабæй æрбаеу уогæй,
Науæбæл сæхе ниццæвиуонцæ.
Гъазтонцæ, цума фудуаг биццеутæ,
Фал сæ гъазт берæ нæбал рахаста.
Мæйдар æхсæвæ денгизи сæрбæл
Æ сау изæлу æнгон нимбарзта.
Фæллад бæлццæнттæ æртиккаг сæумæ
Æрфестæг æнцæ Турки бæстæмæ.
Мали батухстæй: «Цирдæмæ цæуа?» —
Рагъæуай кодта алли æрдæмæ. 1
Уæд æнæнгъæлти уорс буйнаг ходти
Ниууидта еу къуар науи баррæстæ.
Æ зæрдæ сæмæ ку фæкъкъæпп ласта,
Хæстæгдæр сæмæ æхе баласта.
Дзурдтонцæ цума уæллагкоймагау —
Æрдæгдигорон, æрдæгиронау.
Бараггенæй син салан равардта,
Исдзурдта сæмæ нæхердигонау.
Цæгат Кавказæй амонд агорæг,
Кæддæр ка лигъдæй, уонæй адтæнцæ.
Фидиуæзæгбæл æрхун кодтонцæ,
Наулæууæнмæ дæр уомæн цудæнцæ.
Фехцæуæн син æй Малий фæууиндæ:
Уæхæн иуазæг рагæй хизтонцæ.
Будуйраг гъæутæ, хонхи хабæрттæ...
Алцæбæл дæр æй листæг фарстонцæ.
Хуæнхаг лæхъуæн дæр уойбæрцæ гъæутæн
Сæ бæрæг бæлвурд кæцæйти зудта?..
110

Дигорон ^асрнгитæ
Фал ци фегъуста, цитæ фæууидта,
Уони лæмбунæг уæддæр фæдздзурдта.
Фусун агорун нæбал багъудæй,
Алке дæр æй си сæхемæ худта.
Е ’нгарæ лæхъуæн уæд е равзурста,
Хестæртæй æрмæст хатир ракурдта.
И дуккаг бонæ куст байагорун
Фусуни хæццæ Мали равзурста.
Неци ирдтонцæ къуæрей бæрцæ дæр,
Дзæгъæл бадтæй ба нæбал фæразта.
Нæ сæмæ адтæй æстæн ацъагъуæ,
Уотемæй ба, дан, неке гъудæнцæ.
Къуæрей фæсте уæд амонд агорæг
Америкæмæ рафардæг æнцæ.
Мали боз адтæй е ’мбал Гæмæтæй —
Гъуддагмæ ’вналдта æнæзийнадæ.
Уарзта æнгæрттæ зæрдæхæларæй,
Бæрзонд æвардта лимæндзийнадæ.
Æмбæлттæ дæр син куд нæ адтайдæ,
Кæсгæнттæ æма нæхе ирæнттæ.
Сæ над ниддаргъ æй мæйæ дæр фулдæр,
Ка банимайдзæй сæ гъезæмæрттæ?..
Сæ ниццудмæ сæ адæн хизтонцæ:
Аслан косгутæ берети гъудæй.
Фæйнæ рауæнти фæххæлеутæ ’нцæ
Ихуæрсти номбæл анзмæ æмгъудæй.
Мали ’ма Гæмæт уæд равзурстонцæ
Гъæздуг фонсдарæг, зæнхитæй — æнхæст.
Мали ин зилдæй æ бæх æргъаумæ,
Гæмæтæн адтæй листвонс æ бæрнæхст.
Гъæуккаг лæхъуæнтæ хуарз арæхстæнцæ
Фонси гъудтæмæ, зæрдæй кустонцæ.
111
_@$§)

(^аБайп\и (^лейтан
Сæ хецау дæр си арази адтæй:
Æ фæдзæхститæ æнхæст кодтонцæ.
Уæхæн æнæсайд арæхст косгутæ
Ныойоркаг бонгин рагæй агурдта.
Цæмæй никкидæр косонцæ хуæздæр —
Сæ улупа син фæффулдæр кодта.
Мæйæ сæ еу бон Нью-Йоркмæ уагъта,
Бæхтæбæл уайтагъд бахъæртиуонцæ.
Берæ дессæгтæ фæууиниуонцæ,
Сæ цигъæуæгтæ балхæниуонцæ.
Бамбурд кодтонцæ æхцай мортæ дæр,
Уотемæй сæбæл анз раевгъудæй.
Дуккаг анз дæр ма æризадæнцæ,
Сæ миздбæл дæр ма фулдæр бафтудæй.
Сæ хецау дæр, дан, зундгин лæг адтæй,
Хуæнхаг лæхъуæнти сайун базудта.
Лæвæрттæ дæр син æрбаласидæ,
Æрмæстдæр сæмæ фæлмæнæй дзурдта.
Сæ дуккаг анз дæр кæронмæ ’рхъæрттæй,
Æдеугурæй си мæйæ райзадæй.
Уæд, зæгъуй, еу бон Нью-Йорки парки
Нæхе гъæуккагбæл Мали фембалдæй.
Ниттабедзæ ’нцæ сæ кæрæдзебæл,
Мали фурцийнæй хæпполти хаудтæй.
Хæмици зудта биццеути догæй,
Æ хæццæ еумæ уæлигæс хаттæй.
Хабæрттæбæл æй уайтагъд рафарста.
Æ мадæмæ дæр æ зæрдæ дзурдта,
Сæбани хæццæ ци бацæй гъуддаг,
Тоги феддонæн цитæ агурдта?..
Æ хинцфæрститæ нибберæ æнцæ,
Хæмиц дæр сæбæл дзуапп лæвардта.
112
@Й&

Дигорон ^авнгитæ (§х§)
Цитæ фæййидта, цитæ фегъуста,
Еугурæй дæр сæ нæ бавгъау кодта.
XII
Зæлини зйанмæ Дигори коми
Алли гъæутæй дæр æрæмбурд æнцæ.
Будури гъæутæй дзурддзæугæ лæгтæ
Инсæй бæхгини æрбацудæнцæ.
Устур Дигори асæг адæн дæр
Уоми адтæнцæ æнæ еу цохæй.
Æд хъурдохæн ’ма æд зæрдæристæй
Сæ хай райстонцæ устур фудонхæй.
Тоги цитæн дæр дууæ стур гали
Æхсæни харзæй уæд балхæдтонцæ.
Малий фустæй дæр инсæййи бæрцæ
Уони уæлæмхас уæд бафтудтонцæ.
Зйани уæлсæргъæ ирæди нихмæ
Номдзуддæр лæгтæ карзæй дзурдтонцæ.
Уæлдай фудгиндæр, устур лæвæрттæ
Ка байагоруй, уони кодтонцæ.
Сæбан дæр, мæгур, нецибал загъта,
Адæни барæ гъуддаг ниууагъта.
Æ фурттæ ма, дан, хæлхъой кодтонцæ,
Фал сæ исдзорун нæбал бауагъта.
Æгас Дигорæ низгули æнцæ,
Æвудæй тоггин Малий худтонцæ.
Фæсарæфтæмæ адæни фæндæй
Дууæ муггаги бафедудтонцæ.
Уойфæсте, зæгъуй, мард байвардтонцæ
Фæсгъæу уæлмæрдти бæрзонддæр рауæн.
Адæн æмбурдæй рохсаг загътонцæ,
Кадæ ’скодтонцæ и мæрдæгьдауæн...
113

Мали игъуста еци хабæрттæ,
Æ цæстисугтæ зæнхæмæ ’гъзалгæй.
Мади хабар ин куд нæ ракодта,
Æнгъæл ку кастæй уомæ дæр рагæй.
Фиццаг мæйæ, дан, хъурдохæн кодта,
Æ еунæг фурти бæрæг нæ зонгæй.
Еу изæр сæмæ Гацол фæззиндтæй,
Æ сонт катайæй уæд æрæрвонгæй.
Гацол бахъæрттæй Садонмæ еу бон,
Малий хабæрттæ Хетæг хуарз зудта.
Туркæй ке рандæй Америкæмæ,
Туркаг ирон ин уой дæр радзурдта.
Уæди дзамани нæ хуæнхбæстæй дæр
Арæх адтæнцæ америкдзаутæ.
Хъæбæр зинтæй дæр исхæссионцæ
Цард фæххуæздæрæн дзæбæх æхцатæ.
Мади катай дæр уомæй фенцадæй:
Æ фурт сæрæгас исæздæхдзæнæй.
Æхцати фæрци Сæбани хæццæ
Никки хуæздæр ма бафедаудзæнæй.
Дууæ гъæуккаги сæ дзубандитæ
Рæфтæй изæрмæ туххæй фæцæнцæ.
Хæмиц ма загъта: ном Аляскæмæ
Е ’мбали хæццæ рæхги цæунцæ.
Уоми, дан, хуæнхти, донигурæнти
Сугъзæрийнæ дæр разиннуй хатгай.
Еци хабарæй Малий зæрди дæр
Сæнкъусун кодта æнахур катай.
Æ уарзон хуæнхтæ кæдæй нæ уинуй,
Æрхун ку кæнуй рагæй нурмæ дæр.
Æхе меднимæр исфæндæ кодта
Аляски хуæнхтæ фæууинун уæддæр.
114
@к&

Дигорон Ка9æнгшæ
Еци бон Мали еунæгæй адтæй,
Гæмæт байзадæй сæ фонси рази.
Бацийнæ кодта Малий хабарбæл,
Аляскæмæ дæр адтæй арази.
XIII
Сæрдигон сæумæ бæфтигътонцæ
Сæ дууæ бæхи Гæмæт ’ма Мали.
Сæ хæццæ дæр ма райстонцæ, зæгъуй,
Туркаг кæсгæнттæй се ’мбал Инали.
Аляски хуæнхти Мали равзурста
Æвецуг æма тæссагдæр рауæн.
Айнæг къæдзæхтæ, донигурæнтæ,
Сирдтæбæл дæр си куд кæна цауæн.
Хуæнхаг лæхъуæнтæн хуæнхти фæлхæнтæ
Куд адтайонцæ сæ æнæзонгæ?..
Цæрæн бунатæн бацъап кодтонцæ
Донмæ хæстæгдæр цæрттæй уосонгæ.
Сæ бунат гæсæн кезу кодтонцæ,
Дууæ лæгемæй — æсгаруни куст.
Æртæ мæйемæ сæ хуæнхти хайæй
Нæбал райзадæй гæппæл æнæвзурст.
Бæргæ зилдæнцæ хуæнхти тегътæбæл
Æнгъæлдзау æма æнæзийнадæй.
Хуæнхтæ син уæддæр нæ равардтонцæ
Сæ сугъзæрийнæ — гъæздугдзийнадæй.
Мали искодта цæуни фæндæ,
Фалæ ма еу бон цауæни рандæй.
Айнæги бунмæ æвецуг мæскъи
Дессаги донбæл уæд исæмбалдæй.
Къæдзæхи реуæй дæлйаумæ калдæй,
Е ’рхауæни 6а хъумгонд саразта.
115
ш>

(^аБайти ^улейтан
И дони бунæй еуæй-еу зуртæ
Ферттевиуонцæ, дон сæ нæ ласта.
Бафестæг кодта Мали æ дустæ,
Æ фадгутæ дæр истумбул кодта.
Сæумæй изæрмæ æрттевгæ хуртæй
Хуаллаги баркъи æридзаг кодта.
Изæрмелтæбæл бунатмæ ’рхъæрттæй
Цъифæ хъæппæлти фуркуст, фæлладæй.
Е ’мбæлтти дæр ма бафтудта деси,
Цæветтонгæ ма, дони фæннадæй.
Февардтонцæ ин æ сор дарæстæ,
Гъаргонд басæ ’ма сæхе конд кæрдзин.
Уосонги гъари æхемæ ’рцудæй,
Æригон кодта фидхæссæн хурдзин.
Исиста баркъи, райуæгъдæ кодта
И лигъзгонд зæнхи итуд буйнагбæл.
Гæмæт ’ма Инал сæ цæститæбæл
Ниххуæционцæ уæхæн дессагбæл.
Зуртæ калдтонцæ сурх зинг цæхæртæ,
Цæветтонгæ си минæг арт сугъдæй.
Кæсунæй сæмæ ку не ’фсастæнцæ
Сæ фурæхсицгон, сæ фуррæсугъдæй.
Дууæ къуæрей ма фæллæурстонцæ
Листæг цæххуарæ «Малий» хъумгонди.
Исрæдæхстæнцæ айнæг къæдзæхбæл
Донигурæнмæ, уæлйау бæрзонди.
Цидæр мортæ ма бамбурд кодтонцæ,
Уæдмæ зумæг дæр æхе равдиста.
Æнай-æнойти æрбауазалтæ ’й,
Мети тъæфилттæй думгити гъазта.
116
<§й&

Дигорон ^гвнгитæ
Æртæ æмбалей ледзун багьудæй,
Фехалдтонцæ уæд сæ уосонгæ дæр
Æ цæрттæй ба ин æрæмбарзтонцæ
Уарун аууонæн сæ уæрдуни сæр.
Байефтигътонцæ сæ хуæрзхаст бæхтæ,
Ном Аляскæмæ фæннæхстæр æнцæ.
Æвæллад бæхтæ цæрдæг уадæнцæ,
Уайтагъд сахармæ æрбахъæрттæнцæ.
Уоми син адтæй дзæбæх фадуæттæ,
Сæ сугъзæрийнæн кæдзос гæнæнтæ.
Цæрунмæ дæр си — аййев хæдзæрттæ,
Гъæздуг адтæнцæ сæ хуæрæндæнттæ.
Сæ сугъзæрийнæ кæдзосгонд фæцæй,
Æнæбæрцæбæл нигъгъæздуг æнцæ.
Иуарунбæл син хæлхъой рауадæй,
Дзæвгарæ рæстæг нæ федудтонцæ.
Мали сæ кодта æртæ æмбеси,
Алкæмæн дæр си æмхузон хæйттæ.
Уойфæсте сæбæл рагæлстайуонцæ
Æнæзæрдихудт номбæлгонд хæлттæ.
Гæмæт ’ма Инал не сарази ’нцæ.
Адтæнцæ, зæгъуй, сæрæн игурдтæ.
Малибæл, дан, ес устур ихæстæ,
Нæма ’ргъос æнцæ Сæбани фурттæ.
Зинаргъ лæвæрттæй, æхцати фæрци
Уони дæр гъæуй æрæллау кæнун.
Будурмæ дæр æй раледзун гъæуй,
Зæнхæ балхæнун, хæдзарæ скæнун.
Æ зæронд мадæ исæнæхъаурæй,
Æнæ бийнонтæй кæдмæ цæрдзæнæй.
Ирæд бафедун, киндзæ хонунмæ
Минкъий хæрзтæ си кунæ гъæудзæнæй?..
117
Ш)

(^аБайти (^лейтан
Уотемæй ин сæ æрнимадтонцæ,
Цæбæлти тухстæй æхуæдæг рагæй.
Адтæй сæ зæрди сæ хуарз хæларæн
Еу хай райсунмæ æ зин гъуддагæй.
Æппунфæстагмæ исарази æй,
Сæ зæрдихудт син нæбал æрхаста.
Сæ лæвæрттæй син минкъий цидæртæ
Ном иссерунæн Мали уæд райста.
Расабур æнцæ еу минкъий усмæ,
Дарæсæй сæхе исаразтонцæ.
Лæвæрттæ дæр, дан, æрæлхæдтонцæ,
Уæдта Кавказмæ ранæхстæр æнцæ.
XIV
Уалдзæги дуармæ Инали фæндæй
Устур Кæсæги исæмбалдæнцæ.
Инали гъæу сæ искадгин кодта,
Цума се ’ртæ дæр уоми цардæнцæ.
Æртæ къуæрей сæ нæ рауагътонцæ,
Малий пайдайæн фæцæй и рæстæг.
Кæсгон æлдарæй балхæдта зæнхæ,
Дигорон гъæу ’ма Ирæфмæ хæстæг.
Æд лигъз будуртæ, æд голуæзгутæ
Адтæнцæ гъæйттæй гъæугонди фагæ.
Согæй дæр æдта устур гъæди къох
Дардзæнæй адæн æнæгъæуагæ.
Ирæфи сæрмæ бæрзонд хæдзарæ
Уæлдай хъæбæрдæр Малимæ гъардта.
Кæсгон æлдар æй сæрди æнтæфи
Бауолæфунмæ æхецæн дардта.
Балхæдта уой дæр, ниввардта гæстæ
Æ зæнхитæ ’ма æ хæдзарæн дæр.
118
@Й&

Дигорон ^авнгитæ
Исбæлвурд кодта æ хумзæнхитæ
Мæнæутæ æма нартихуарæн дæр.
Тиллæги кустæн байхуæрста лæгтæ,
Хестæрæн ба син — Инали ’рвадæ.
Æ кой райгьустæй и синхаг гъæути,
Кодтонцæ, дан, ин æлдари кадæ.
Дигоргоммæ дæр хабар байгъустæй,
Гацол дæр зудта бæлвурд гъуддæгтæ,
Фембалдæй еу бон Сæбани хæццæ,
Фæккодта ин уæд Малий хабæрттæ.
Сæбан нийнæфтæй зæрди едæгтæй:
— Малий тоггинбæл некæд нимадтон.
Мæхуæдæг уомæй азумгиндæр дæн.
Уарзондзийнадæ нецæмæ дардтон.
Дууæ ’взонгемæн цард саразунмæ
Нæбал ниууагътон æндæр фæггæнæн...
Ци ’рцудæй, уомæн нæййес раздахæн...
Нæ рæдуд уæддæр фæррæуæг кæнæн.
Æрмæст, мæ фурттæн сæ зæрди рахаст
Ести амæлттæй æрфæлмæн кæнæд.
Уойфæсте ба уæд фидиуæзæгмæ,
Дигори коммæ æрбацæйцæуæд.
Зæлини кæстæр Зæлекæ дæр нур
Байрæзтæй дзæбæх, киндздзони кари ’й.
Кæд базононцæ кæрæдзей зæрдæ,
Уæд æрбарветæд æ мийнæвари.
Гацол, ме ’нсувæр, мæ тогæй хæстæг,
Уой дæуæн дзорун мæ зæрдиуагæй.
Ирæди кой дæр нæбал искæндзæн,
Æгъдау ци кæна — æхе бæрагæй.—
Сæ цубур фембæлд уобæл фескъудæй,
Берæ гъуддæгтæ Гацолмæ кастæй.
119
.(§5®

@@ (^аБайггш (^лейтан
Фиццагидæр бал Ази рауидта,
Уæдта Кæсæгмæ рафæндараст æй.
Æ саулох бæх æй маргъау æскъафта,
Хецауи зæрдæ цума лæдæрдтæй.
Изæрмелтæбæл Малий галауан
Бæрæгдæр дардта гъæуккаг хæдзæрттæй.
Лæгæй, бæхæй дæр бафæлладæнцæ.
Исфæлмæстæнцæ сæ даргъ фæндагæй.
Колдуармæ сæмæ рауадæй Мали.
Æнгъæл ку кастæй Гацолмæ рагæй.
Æ къох ин райста, нийхъури кодта,
Æ фурцийнæй æй зæнхæй исиста.
Бæх ниууагътонцæ гæси бæрагæ,
Идзаг фингæ сæ медæгæй хизта.
Финги уæлгъоси бадтæй къуар лæги,
Хестæрæн ба син — Инали ’рвадæ.
Е хуæздæр зудта финги æгъдæуттæ,
Бæрзондæй хаста Кавкази кадæ.
Иуазæг дуарбæл куддæр бахизтæй,
Еугурæй дæр уæд исистадæнцæ.
Хестæргайæй син сæ къохтæ райста,
Цума рагæй дæр зонгæ адтæнцæ.
Æмбæлæггагæн махсуми сикъа
Ниддæллæй кодта тæккæ идзагæй.
Сæ бад рахаста дзæвгарæ рæстæг,
Уæд фестадæнцæ зæрдигъæлдзæгæй.
Сæ иуазгутæ и хæстæг гъæутæй,
Арфитæ кæнгæй, фæххæлеу æнцæ.
Гæмæт ’ма Инал Гацоли хæццæ
Сæ хуарз фусунмæ æризадæнцæ.
Цуппар æнгари, цуппар хæлари
Батумугъ æнцæ бийнонтау æнгон.
120

Дигорон ^æнгитæ .@к§)
Уæд син радзурдта Гацол лæмбунæг
Сæбани фæдзæхст, Сæбани фæндон.
XV
Цуппаремæй дæр байгъæлдзæг æнцæ,
Цийнаг хабарбæл цийнæ кодтонцæ.
И дуккаг сæумæ Сæбани фурттæн
Фæйнæ догъони æрæлхæдтонцæ.
Еци фæдбæл сæ Гацол бабаста
Æ бæхи саргъмæ федар дзулæрттæй.
Æрмахур бæхтæ хуарз игъустонцæ,
Алке си цума е ’хæс лæдæрттæй.
Æртæ къерей ’ма сау бæгæнийæй
Растфæндагбæл ин уæд искувтонцæ.
Устур Хуцау ’ма сугъдæг Уасгерги
Гацолæн, зæгъуй, фенхус кодтонцæ.
Хори нигулдмæ минкъий райзадæй,
Æ хæдзарæбæл уæд исæмбалдæй.
Адæн æй уайтагьд æрæстæфтæнцæ,
Бæхтæ уинунмæ алке дæр уадæй.
Сæбан дæр хабар ку æригъуста,
Æхе баласта синхони цормæ.
Дууæ догъони æрттæ цагътонцæ
Айдæни хузæн æрттевгæ хормæ.
Фæйнæ хузти си адæн дзурдтонцæ,
Кастæнцæ сæмæ дессаг царцатæ:
— Кæд ин давд æнцæ, æндæр Гацолмæ
Кæцæй æрцудæй уæхæн æхцатæ?..
Æрмæстдæр Сæбан раст балæдæрдтæй,
Ке бæхтæ æнцæ, ка сæ балхæдта.
Хебæраги ин лæмбунæгдæрæй
Малий хабæрттæ Гацол радзурдта.
121

(^аБайти ^улейтан
— Кæд сæ райсонцæ федуди уагбæл,
Иннæ фæдзæхстбæл уæд архайдзæнæй.
Зæлеки хæццæ рагæй зонгæ ’нцæ,
Малий фæндонбæл «нæ» нæ зæгъдзæнæй.
— Кæсгон бæхтæбæл ка нæ банвæрса,
Уæхæн лæг нæййес дуйнетæбæл дæр.
Æрмæст арæхсгай дзоргæй сæ хæццæ.
Зундæй архайæ сæ дууебæл дæр.
Мæхуæдæг дæр сæ бацибæл кæндзæн,
Рагæй бæллунцæ уæхæн бæхтæмæ.
Сæ зунди рахаст бæрæг уодзæнæй,
Тæккæ идарддæр исон рæфтæмæ. —
Æхсæвæр афон, батумугъ уогæй,
Сæбан æппæлттæй Гацоли бæхтæй.
Сагъæсгæнæгау дзорун райдæдта
Идæрдтæбæл ’ма уæздан æздæхтæй.
— Кæсгон бæхтæбæл берæ ’хца гъæуй,
Уæд сæ Гацол ба арвæй æриста?..
Мæнмæ гæсгæ сæ Мали балхæдта,
Фал сæ ардæмæ цæмæн æрвиста?..
Æригъустон ма уæхæн дзубанди:
Уæ хæццæ ’й фæндуй цæрун хæларæй.
Барæ уæхе, фал, мæнмæ гæсгæ ба,
Æнæсайд лæг æй, гъæугæ æнгарæй.
Не ’стур фудбæл дæр басагъæс кæнтæ,
Нæхуæдтæ уоми фудгиндæр адтан.
Дууæ уарзоней цардмæ бæллæнтæ
Мулкити рази нецæмæ дардтан...—
Сæбани фурттæ исарази ’нцæ,
Сæ фиди нихмæ неци загътонцæ.
Æхсæвæ сæбæл туххæй æрбон æй,
Еци бæхтæбæл катай кодтонцæ.
122
@Н®_

Дигорон ^авнгитæ @><§
Сæ фонси койтæ ку ракодтонцæ,
Хорискастмæ уæд нæ фæллæудтæнцæ.
Кæрæдзей фæсте «æз раздæр уонæй»
Гацоли тургъи исмедæг æнцæ.
Истойни астæу кæвдæсбæл бастæй
Бæхтæмæ се ’нгаст исаразтонцæ.
Фусун дæр сæмæ куддæр рауадæй,
Уæд æй сонт фæрсæ ку ракодтонцæ.
— Аци бæхтæ дин уæййаг кæд æнцæ,
Уæд сæ æндæрмæ мабал багъарæ.
Сæ балхæнунмæ нæ бавгъау кæндзйан
Нæ мулки мортæ, нæ уоди хъаурæ.
Зæгъуй син Гацол, медбилти ходгæй:
— Æгайтима уæ бæхтæ гъæунцæ...
Лæварæн уин сæ Мали балхæдта,
Цæмæй уе ’хсæн уа хæлар, федауцæ...
Сæ фурдессагæй дууæ ’нсувæри
Дзæвгарæ усмæ не ’ссæнцæ дзурдгъон.
Æрæгиаугомау хестæр æнсувæр
Сæ дууей номæй ку зæгъуй æргон:
— Гъуди-ма кæнис — адæнти фæрци,
Адæнти фæндæй ку бафедудтан.
Уæдæй нурмæ мах Малий тоггинбæл
Нæ хуæри туххæй нæбал нимадтан.
Нæ фиди загъдау, цауддæр н’ адтæнцæ
Зæлини зйани нæхе бæлæхтæ.
Нур æй кæд фæндуй хæларæй цæрун,
Уæд ин барæ ес æнæ а бæхтæ.
Адæнти æхсæн ци кадæ хæссуй,
Е æдзохæй дæр нæ зæрди лæууй.
Æ лæвæрттæн ин арфæ ракæнæ,
Æрмæст нæ фиди рафæрсун гъæуй.

(^аБайти ^улейтан
Байдзулдæй бабæй Гацол медбилтæ:
— Хатир уи корун еунæг гъуддагæй,
Мæнæн дæр Сæбан зундамонæг æй,
Æ зæрдиуаг ин æз зонун рагæй.
Нæ рæдуйетæ, ку сæ райсайтæ
Федуди номбæл уæ хуарз æнгарæй.
Кæнуй уин лæвар уæ рагон лимæн
Цæстуарзон æма зæрдæхæларæй.
Æз дæр уин, миййаг, еске ку нæ дæн,
Мæ хуарз синхонтæ, мæ тогæй хæстæг.
Мæнмæ аци хатт, цæй, байгъосетæ.
Мабал исафæн нæ зинаргъ рæстæг...—
Гъавтонцæ ма ин цидæр зæгъунмæ,
Фал сæ исдзорун нæбал бауагъта.
Фæйнæ дзулари æд саулох бæхтæ
И дууемæн дæр сæ къохти ’рсагъта.
Арфæ кодтонцæ дууæ æрвади...
Райгон син кодта урух колдуæрттæ,
Устур Хуцаумæ зæрдæй искувта,
Цæмæй син уонцæ хайир лæвæрттæ.
XVI
Къуæрей фæсте уæд фидиуæзæгмæ
Е ’мбæлтти хæццæ Мали фæззиндтæй.
Азæбæл цума базуртæ ’рзадæй,
Цума фæццох æй æ устур зинтæй
Æ фурти ’сцудмæ барæвдзæ кодта,
Фæрнуг кувдæн æй ци гъудайуонцæ.
Даде ’ма Гацол косæрттæгтæн дæр
Сæ барæуæдзтæй æрæлхæдтонцæ.
Гъæуи кувд нæ, фал коми кувдæн дæр
Сæ берæ фæрзеу фагæ адтæнцæ.
124
@К§>

Дигорон ^асрнгитæ ^§&§
Будури гъæутæй Садони уæнгæ
Æвзаргæ адæн æрæмбурд æнцæ.
Еци мийнаси Сæбан дæр адтæй,
Еугурæй дæр ин арфæ кодтонцæ.
Сæрмагондæй ин æ цæрæнбонæн
Фæйнæ хъалаци нинниуазтонцæ.
XVII
Кувди хæлхъойтæ æрсабур æнцæ...
Гацол Малийæн фембæлд саразта.
Зæлекæ дæр ин исарази æй,
Цæветтонгæ ма ’й рагæй дæр уарзта.
Гацоли фæрци Сæбан базудта
Æ кизги фæндон, бæлвурд хабæрттæ.
Малийæн гъеуæд барæ равардта
Æрбарветунмæ æ мийнæвæрттæ.
Фæрсгæ дæр, загъта, некебал кæнун,
Мæ кизги дæттун еци лæхъуæнæн.
Æ фурттæ дæр уæд исарази ’нцæ,
Ци ма син адтæй æндæр фæггæнæн?..
Федаунмæ дæр æрхудта Сæбан
Æ хъæбæр хæстæг дзурддзæугæдæртæ.
Æ синхонтæй дæр адтæнцæ æрмæст
Æмбаргæ лæгтæй æдеугур æртæ.
Куд æ хеуонтæн, Сæбан уæд загъта:
Аразий дзуапп — бийнонти фæндон.—
Æрбацудæнцæ мийнæвæрттæ дæр,
Бафедудтонцæ гъеуæд еци бон.
Мæйи фæсте ба киндзæхсæвæрмæ
Æгас Дигорæ æрæмбурд æнцæ.
Ка киндзгъон æма ка кизгæ ’рветæг,
Бæлвурд бæрæгдæр нæбал адтæнцæ.

(^аБайти (^лейтан
Уæддæр Малимæ арфæ кæнунмæ
Фулдæр æрцудæй адæгон гъæутæй.
Садонæй дæр, дан, Хетæг æрхудта
Сагсор лæхъуæнтæ æ хуарз лимæнтæй.
Нæ банцадæнцæ сæ кæфтитæ ’ма
Игъæлдзæг зартæй изæри уæнгæ.
Уойфæсте, зæгъуй, медхонхи адæн
Фæххæлеу æнцæ, арфитæ кæнгæ.
Райзадæнцæ ма сæ иуазгутæ
Идарддæр гъæутæй æрцæуæг адæн.
Иуазæгуарзон устур Дигорæ
Ниллæг не ’руагъта фиддæлти кадæ.
Дуккаг бон дæр сæ исбоц кодтонцæ,
Хуæрдæ-ниуæзтæй хуарз фæййидтонцæ.
Æрмæстдæр сæ уæд бадти хестæртæ
Уасгергибæл дæр бафæдзахстонцæ.
XVIII
Бафæлмæстайтæ, мæ игьосгутæ,
Мæ рагон хабар æз уобæл фæдтæн.
Зæгъдзæнæн ма уин цубургомауæй,
Цæбæл раскъудæй æ кæронбæттæн.
Гæмæт ’ма Инал уæди уæнгæ дæр
Малимæ гæсгæ басабур æнцæ.
Сæ уарзон хæлар, кæнгæ æнсувæр,
Æ амондмæ ин хъæбæр бæлдтæнцæ.
Бийнонтæмæ дæр сæ зæрдæ ’хсайдта,
Нур син цæунмæ фадуат дæр фæцæй.
Хетæг син уодзæй фæндагамонæг.
Калакмæ дæр сæ бахъæртун кæндзæй.
Малий зæнхæмæ раледзун фæндæ
Уæд искодтонцæ фараст хæдзари.
126
(Ш

Дигорон ^азнгатæ @$§)
Галуæрдунтæ ’ма саргъи бæхтæбæл
Ку рараст æнцæ сæрдигон сæумæ.
Æд устур, минкъий хъурмæй уагътонцæ
Сæ уарзон хуæнхтæ, райгурæн бæстæ.
Мали — сæ разæй, æ фæрстæмæ ба —
Дабе ’ма Гацол æд тохæн гæрзтæ.
Сæ ниццудмæ син цæттæ адтæнцæ
Малий хæдзарæ æд уæрдундæнттæ.
Уазалти уæнгæ фагæ адтæнцæ,
Уæдмæ скодтонцæ хецæн хæдзæрттæ.
Райевгъудайдæ дзæвгарæ æнзтæ,
Уæд æз фембалдтæн Малий гъæубæсти.
Хестæр фæлтæртæ нæбал адтæнцæ,
Рохси бадæнтæ се ’носон бæсти.
Сæ кæстæртæ ба баберæ æнцæ,
Хонхæй дæр адæн ралигьдæй фулдæр.
Фиддæлти намус, хуæздæр æгъдæуттæ
Кадæ ’ма радæй хæссунцæ нур дæр.
127

Сæргæндтæ
Дигори Нана 5
Фæсмон 27
Синхонтæ 45
Астан 77
Тоггинтæ 92
Литературно-художественное издание
Сабаев Сулейман Базжеевич
ДИГОРСКИЕ
СКАЗАНИЯ
Редактор М. А. Будаева
Художник Т. Ф. Алипченкова
Технический редактор Б. Т. Бесаева
Корректор М. А. Будаева
Компьютерная верстка А. Б. Батпырова
Подписано в печать 17.04.13. Формат бумаги 84х108732. Бум. офс №1.
Гарнитура шрифта АЕ Кио’газЬоу. Печать офсетная. Усл.- печ. л. 6,72. Уч.-
изд. л. 5,76. Тираж 400 экз. Заказ № 1617.
Отпечатано в ОАО «Издательско-полиграфическое предприятие им.
В. Гассиева», 362021, г. Владикавказ, ул. Тельмана, 16, тел.: 76-81-97,
76-99-11, е-таП: 1рр@Ьо1Ьох.ги