Автор: Айларты З.
Теги: аивадон литературæ эпос ирон æвзаг ирон литературæ уацау бæрзæфцæг нарты заржытæ æмбисæндтæ уыци-уыцитæ хъæлдзæг ныхæстæ
Год: 2020
Похожие
Текст
Айларты Зарæ
АДÆМОН СФÆЛДЫСТАДЫ ХÆЗНАДОН
(нарты эпос, зарджытæ, æмбисæндтæ,
уыци-уыцитæ, хъæлдзæг ныхæстæ)
Дзæуджыхъæу
2020
84 (2Рос=Осе)
Айларты Зарæ
АДÆМОН СФÆЛДЫСТАДЫ ХÆЗНАДОН
(нарты эпос, зарджытæ, æмбисæндтæ,
уыци-уыцитæ, хъæлдзæг ныхæстæ)
84 (2Рос=Осе)
©АйлартыЗ., 2020
НАРТЫ ЭПОС
I. НАРТЫ КАДДЖЫТÆ - ИРОН АДÆМЫ ЭПОС
Зындгонд францусаг ахуыргонд Жорж Дюмезиль фыста,
скифтæ æмæ сæрмæтты байзæддæгтæ - алантæ æмæ
роксоланты царды зилæнтæ кæй ахастой Европæмæ, æмæ
фесæфтысты славяйнаг, венгриаг, тюркаг адæмты æхсæн.
Æрмæстдæр ирæттæ - аланты байзæддæгтæ, зынвадæтты
цæргæйæ, бах4ахъхъæдтой се ’взаг, цæгатаг скифты æвзаг.
Зæгъы, ирæттæ се ’взагæн канд йæ формæ нæ, фæлæ ма йын
йæ мидис дæр кæй бахъахъхъæдтой, ирдæй дзы кæй зыны
скифты цивилизацийы уавæр йæ рæзты фæстаг къæпхæныл.
Уымæ гæсгæ XIX æнусы кæронæй лингвисттæ, историктæ,
археологтæ, социологтæ, фольклористтæ се ’ргом аздæхтой
ирæттæм. Дарддæр Ж.Дюмезиль зæгъы: «А главное - живы
бесценные, полные архаики эпические сказания, и, хотя в
них проникли некоторые более или менее универсальные
фольклорные темы, героические образы эпоса по-прежнему
свежи и самобытны»1.
Ирæттæ се ’взаг, сæ культурæ абоны онгмæ кæй
бахъахъхъæдтой, уый дисы бафтыдта Жоэль Грисвары
дæр æмæ зæгъы: «Эти горцы, последние потомки «иранцев
Европы», были одним из самых консервативных народов;
в частности, они сохранили до наших дней свод народных
эпических сказаний, который называется «Сказания о
нартах» или «Нартские сказания»2.
1 Дюмезиль Ж.Скифы и нарты. - Москва. 1990. - 8 ф.
2 Грисвар Жоэль. 06 осетинах и их предках // Дарьял, 2004. № 2.-164 ф.
Абайты Васо зæгъы, Нарты эпос кæй у рагон, йæ типо-
логимæ гæсгæ архаикон эпос, кæй дзы ис мифологион хæд-
бындур. Фæлæ уыимæ эпосы аивадон, фантазийы хуызы
æвдыст цæуы, чи йæ сфæлдыста, уыцы адæмты истори æмæ
ивгъуыд замантæ, сæ цардыуаг, сæ дунеæмбарынад, сæ ха-
рактертæ. Васо дарддæр зæгъы, алы адæмы нарты эпосæн
дæр кæй ис хицæн хуыз æмæ кæй у оригиналон3.
Нарты эпос стыр æмæ зынаргъ хæзна уыд адæмæн мин-
гай азты дæргъы, уымæн æмæ дзы уыдтой сæ фыдæлты
сгуыхт хъуыддæгтæ, сæ абон æмæ сæ фидæн. Уымæн фы-
ста XIX æнусы 70-æм азты барадиртасæг В.Пфаф: «Нарты
кадджытæм ирон лæг абон дæр хъусы, мах Евангелимæ
куыд хъусæм, афтæ зæрдиагæй»4.
Мифологи æмæ эпос. Гуманитарон æмæ социалон
наукæты мидæг ныффидар ис бирæ алыхуызон æмбары-
надтæ мифы тыххæй. И.М.Дьяконов зæгъы, миф канд адæй-
маджы ахастдзинæдтæ не ’вдисы йæ алыварс уæвæг æд-
дагон фæзындтæм, фæлæ ма сæ равдисы ныхасы хуызы, «т.е.
в известном высказывании или даже сюжетном повествова-
нии»5.
В.А. Бачинины хъуыдымæ гæсгæ, мифологи фæзынд
фыццагон адæмты мыггагон царды рæстæг: «Духовная ак-
тивность древнего человека вылилась в стремление пре-
вратить внешний, полный тайн и загадок мир в «удобопо-
нимаемый» космос»6.
Дунеон адæмты мифты энциклопедийы фыст ис: «Ми-
фотворчество рассматривается как важнейшее явление в
культурной истории человечества. В первобытном обще-
стве мифология представляла основной способ понимания
мира»7.
3 Абаев В.И. Проблемы нартовского эпоса. В кн.: Избранные труды.
Религия, фольклор, литература. - Владикавказ, 1990. -298. Ф.
4 Сборник сведений о Кавказе. Вып.1. -Тифлис, 1871. - 167 ф.
5 Дьяконов И.М. Введение. В кн. Мифология древнего мира. - М.,
1977.-17 ф.
6 Бачинин В.А. Искусство и мифология // Эстетика, 1987. №4.-5 ф.
7 Мифы народов мира. Энциклопедия. Т.1. - М.. 1991. - 12 ф.
Гæздæнты Валентинæ мифы тыххæй æппæт æмбары-
надтæн дæр рахицæн кодта сæ иумæйаг миниуæг: «...миф -
это вненаучное знание, позволяющее включенному в некое
сообщество человеку осмыслить свою жизнь»8.
Эпикон жанртæн сæ рагондæр æмæ ахсджиагдæрыл
нымадухъайтаронэпос,ахсысæрмагондбынатфольклорон
жанрты æхсæн, уымæн æмæ баст у адæмы историон
хъысмæт æмæ хиæмбарынадимæ. Академик Абайты Васо
фольклористикæйы ахсджиагдæр хæсыл нымайы хъайтарон
эпосы истори æмæ теори иртасыны куыст историон аспекты
бындурыл куыд адæмы национ культурæйы цыртдзæвæн
æмæ зæгъы: «...народный эпос есть своеобразный вид
поэтического отражения объективной действительности»9.
Зындгонд фольклорист æмæ этнограф В.А.Пропп (1895-
1970) эпосы сæйрагдæр миниуæгыл нымайы йæ мидисы
хъайтарон характер^тох æмæ уæлахиз. Эпосы рæзты æппæт
къæпхæнты дæр тох цæуы адæмы бæрзонд идеалтыл, иу
хицæн хъайтары рухс фидæныл нæ фæлæ10.
В.М. Жирмунский (1891-1971), зындгонд уырыссаг
æвзаг æмæ литературæиртасæг, этнограф, фыста, хъайтарон
эпос аргъауæй уымæй хицæн кæны, æмæ йыл уыйбæрц нæ
фæзынд æддагдунеон тафс: «Представляя историческое
прошлое народа в масштабах героической идеализации,
он вдохновляется памятью народа о своем прошлом, а не
сюжетно занимательными чужеземными образцами»11.
Цы у эпос, миф æви истори, уымæн дзуапп дæтты
Абайты Васо: «То и другое, и миф и история, сосуществуют
как в религиозных системах, так и в народном эпосе»,
зæгъы, мифологион æмæ историон æууæлтæ эпосы
æнæнхъæлæджы кæй нæ фæзындысты. Уыдонæн æнæ
8 Газданова В. Размышления об этническом мире осетин. В сб.:
Осетия XX век. Вып.2. - Владикавказ, 1997. - 120 ф.
9 Абайты В.И. Амынд чин. - 297 ф.
10 Пропп В.А. Русский героический эпос. Введение. В кн.: Русское
народное творчество. - М., 1986. - 328 ф.
11 Жирмунский В.М. Сравнительно-историческое изучение фолькло-
ра. Амынд чин. - 129ф.
уæвгæ дæр нæй. Эпос сфæлдисæг кадæггæнджытæ æмæ
таурæгъгæнджытæ, иуæй, хорз зонынц мифологион,
фольклорон фæлгонцтæ, иннæмæй та сты сæ адæмы
минæвæрттæ сæ рæстæджы историон цаутимæ бастæй.
Царды уыцы æцæгдзинад барджынæй баиу мифты, гъе
уымæ гæсгæ адæмон эпос канд мифтæ æмæ аргъæутты
æмбырдгонд нæу, фæлæ ахъаззаджы историон æрмæг12.
Наукæйы сбæрæг, эпосæн йæ ратæдзæнæй йæ сырæзтмæ
кæй вæййы цалдæр фæлтæры. Фыццаг уал фæзынынц
кæрæдзийæ иппæрд кадджытæ хицæн бынæтты, алы
рæстæджы, алкæмæн дæр дзы вæййы йæхи равзæрды
æфсон (повод). Уый у эпосы фыццаг фæлтæр (фазæ).
Дарддæр эпосы бирæ хъайтартæ æмæ сюжетты бындурыл
фæзынынц хуыздæрты нæмттæ, уæлдай уарзондæр цаутæ,
æмæ уыдоны алыварс æрбамбырд вæййынц кадджытæ.
Фæзыны цалдæр эпикон циклы. Уый у эпосы дыккаг
фæлтæр (фазæ). Эпосы æртыккаг фазæ - эпопея - сырæзы
цалдæр циклы бындурыл13. Афтæ ирон нарты эпос дæр
райрæзт ацы æртæ фæлтæры бындурыл. Нарты кадджыты
фыццаг æмбырдгæнджытæм раздæр афтæ каст, цыма
адæм бахъуыды кодтой æрмæст иппæрд кадджытæ, фæлæ
фæстæдæр куыд фылдæр æрмæг æмбырдгонд цыд, афтæ
сбæрæг, Нарты эпос кæй у æнæхъæн эпопея генеалогон
циклизациимæ. Сбæрæг, эпосы сæйраг хъайтартæ
кæрæдзийæн хæстæг кæй æййафынц цыппар фæлтæры
онг, кæй сты æртæ мыггаджы æмæ кæй хæссынц иумæйаг
ном «Нартæ», сæйраг хъайтартæ кæй сты хъæбатырты иу
мыггагæй.
Абайты Васо ирон нарты эпосы радих кодта цыппар
централон циклы:
1. Нарты равзæрд (Уæрхæг æмæ йæ фырттæ, Æхсар æмæ
Æхсæртæг);
2. Уырызмæг æмæ Сатана;
3. Сослан (Созырыхъо);
4. Батрадз.
12 Абайты В.И. Амынд чин. - 212 ф.
13 Абайты В.И. Амынд чин. - 151 ф.
Ахсджиагыл нымайы Сырдоны æмæ Ацæмæзы циклтæ.
Уымæй уæлдай ма эпосы ис 15-ы бæрц хицæн сюжетон
æлхынцъытæ сæхи хъайтартимæ: Тотрадз, Арæхдзау,
Сæууай, Сыбæлц, Айсана æ. æнд14.
«Цас рагондæр у эпос, уыйбæрц дзы фылдæр ис
мифологион миниуджытæ», - зæгъы Уанеты Знауыр15.
Абайты Васо Нарты эпосы хицæн циклтæн раиртæста сæ
мифологион бындур: Æхсар æмæ Æхсæртæджы циклы -
тотемон æмæ фаззæтты тыххæй мифтæ; фыццаг къайады
тыххæй миф - Уырызмæг æмæ Сатанайы циклы; хурон
æмæ культурон геройы тыххæй миф - Сосланы циклы;
арвнæрды миф - Батрадзы циклы æ. æнд. Нарты эпосы
историон тæфаг кæмæ хæццæ кæны, ахæмтыл банымадта:
нæртон адæмы мыггагон цард, Сатанайы фæлгонцы та -
матриархаты æууæлтæ; нæртон адæмы æфсæддон балцытæ
хæстæг лæууынц сæрмæтаг дуджы хæстон демократимæ;
муртаг дины тох чырыстон дины ныхмæ алайнаг дуджы У-Х
æнусты. Нарты эпосы уыцы историон цаутæ ирдæй зынынц
Нарты хъайтартæ Сослан æмæ Батрадзы фæлгонцты:
дыууæйæ дæр фæмард сты ног, чырыстон Хуыцауы ныхмæ
тохы. Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ, Сатана - Сатеник,
Сослан æмæ Батрадзы нæмттæ дæр хастой реалон историон
персонажтæ æ. аф. д16.
Нарты эпосы историон ратæдзæн. Кавказы адæмтæй
алкæмæн дæр йæ эпос хибарæй райрæзт, æмæ йын ис йæхи
национ хуыз, фæлæ уæддæр нарты эпикон циклæн уыд йæхи
централон райдайæн, йæхи гуырæн. Уый алыварс дарддæр
райрæзтысты нарты кадджытæ. Уый афтæ кæй уыд, уымæн
æвдисæн сты эпосы сæрмагонд нæмтты иудзинад æмæ
термин «нарт». Зæгъæн ис, нарты кадджыты бирæ сюжеттæ,
фæлгонцтæ алы адæммæ дæр сæвзæрдысты хибарæй, фæлæ
афтæ зæгъæн нæй термин «нарт» кæнæ сæрмагонд нæмттæ
14 Абайты В.И. Амынд чин. - 152 ф.
15 Ванеев З.Н. Народный эпос как исторический источник. В кн.:
Избранные труды по истории осетинского народа. - Цхинвал, 1990. -
215 ф.
16 Абайты В.И. Амынд чин. - 214 ф.
Сатана, Уырызмæг, Сослан, Батрадз, Сырдон æмæ æндæртæй.
Уыдон сæвзæрдысты бæлвырд бынаты, бæлвырд адæммæ.
Абайты Васо нарты эпосæн раиртæста йæ дыууæ сæйраг
ратæдзæны: ирон æмæ адыгейаг. Ирон нæртон эпосы
централон хъайтар у Батрадз, адыгейаг эпосы - Созырыхъо.
Дыууæ эпосæн дæр иумæйаг ахадгæ фæлгонц у Сатана -
Сатане. Фаззæттæ-хъайтартæ Æхсар æмæ Æхсæртæг ирон
эпосы сты нæртон адæмы мыггаджы сæр (латинаг Ромул
æмæ Ремы хуызæн), адыгейаг эпосæн сты æцæгæлон.
Адыгейаг эпосы хъайтар Пши Бадиноко ирæттæм ахсы
фæрссаг бынат. Хъæрæсейаг æмæ балхъайраг эпосты ацы
фæлгонцтæ хæстæг лæууынц куы ирон, куы адыгейаг
эпостæм. Абхазаг нарты кадджытæ хæстæгдæр лæууынц
адыгейæгтæм, иумæйаг хъайтар сын у Сасрыква, фæлæ
уæддæр абхазаг эпосы ис бирæ оригиналон варианттæ.
Мæхъæлон æмæ цæцæйнаг эпосы варианттыл
фæзындысты ирон æмæ адыгейаг эпосты тæфаг. Уымæн ма
æвдисæн у эпосы хъайтары ном Соска-Солса: Соска арæзт у
адыгейаг Созырыхъойæ, Солса та - ирон Сосланæй17.
Нарты эпосы райрæзты рæстæг. Ахуыргæндтæ алыхуызы
хъуыды кæнынц нарты эпосы райрæзты рæстæджы тыххæй.
Иуты хъуыдымæ гæсгæ, нарты эпос райрæзт матриархаты
дуджы рæстæг кæнæ матриархаты дугæй патриархаты дугмæ
рахизыны этапы (Хъуылаты Хъ. Къæбысты Р. Мамиаты Н.);
иннæтæ зæгъынц, нарты эпосæн йæ ратæдзæн кæй хауы
рагæфсæйнаг дугмæ, ома, нæ дуджы размæ П-æм минæм азмæ
(Абайты В.; Е.И.Крупнов); æртыккæгты хъуыдымæ гæсгæ,
нарты эпос райрæзт рагастæуккаг æнусты æмæ патриархалон-
мыггагон æмæ рагфеодалон ахастдзинæдты фæзынды рæстæг
(Е.М.Мелетинский, Я.С.Смирнова, Абайты 3.).
Абайты Васо фидарæй зæгъы: «Материальная культура
нартовских воителей вполне отвечает той эпохе, о которой
сигнализирует их общественный и хозяйственный быт.
Перед нами железный век в его печальный, романтический
период. Кузнечное дело окружено сияющим ореолом, так же
Абайты В.И. Амынд чин. - 298 ф.
^Л^2>
как в гомеровской Греции, в скандинавской мифологии, в
Калевале»18.
В.Кузнецовы хъуыдымæ гæсгæ, нарты эпосы æвдыст
сты хæстон демократи æмæ рагфеодалон дуджы æхсæнадон
ахастдзинæдтæ æмæ царды уаг. В.Кузнецов дарддæр зæгъы,
эпосы сæйрагдæр апп æмæ йæ циклизаци, гæнæн ис, æмæ
райрæзтысты нæ дуджы рæстæг 1-æм минон азы дыккагхайы
æмæ Н-æм минон азы райдиан, эпосы æрæджы цы хицæн
кадджытæ фæзынд, уыдон хынцгæйæ (зæгъæм, «Сослан
æмæ Гуымаг лæг»). Уымæн æвдисæн сты уыцы рæстæджы
социалон ахастдзинæдтæ дæр: æфсæддон демократийы
рахызт рагфеодалон цардыуагмæ æмæ кълассон æхсæнады
сырæзт19.
Нарты эпосæн йæхи ратæдзæн æмæ йæхи апп кæй
уыд, уый тыххæй ахуыргæндтæм сæвзæрд алыхуызон
гипотезæтæ. В.Пфаф зæгъы, нарты кадджыты «мифологи»
кæй райгуырд бердзенаг мифологийæ, уымæн æмæ
кадджыты уæларвон куырдты уынæм Гефесты фæлгонцы,
уæйгуыты - Циклопы. Пфафы хъуыдымæ гæсгæ, Ирыстонæн
Ромы империимæ хæстæг бастдзинæдтæ кæй уыд, уымæ
гæсгæ дыууæ мифологийы дæр ис иумæйаг фæлгонцтæ:
Хæмыц - Улисс; Батрадз - Прометей, Ахилл; Созырыхъо -
Геракл20.
КъубалтыАлыксандрйæуац«Квопросуопроисхождении
нартовских песен»-ы фыссы, нæртон кадджытæн сæ
фылдæр кæй сты ир æмæ кæсæджы, æвдыст сæ цæуы Иран
æмæ Тураны æхсæн тох, Фирдоуси кæй сæмбырд кодта æмæ
поэтикон хуызы кæй рацарæзта, уыцы рагон кадджытæ
Ираны паддзæхты чиныг «Шах-Наме»-йы. Алыксандр
18 Абайты В.И. Амынд чин. - 224 ф.
19 Кузнецов В.А. Нартский эпос и некоторые вопросы истории
осетинского народа. - Орджоникидзе, 1980. - 29-30 ф.
Абайты В.И. Амынд чин. - 224 ф.
Кузнецов В.А. Нартский эпос и некоторые вопросы истории осетин-
ского народа. - Орджоникидзе, 1980.
20 Пфаф В.Б. Путешествие по ущельям Северной Осетии. 1870. -
173 ф.
зæгъы, Гомермæ, уырыссаг былинæты, Калевалæйы бæрæг
сты, сæ хъайтартæ кæм архайдтой, уыцы бынæттæ, Нарты
эпосы та - нæдæр ирон, нæдæр кæсгон эпосты - ахæм
бынæттæ нæй, уымæ гæсгæ нарты кадджытæ Кавказы нæ
равзæрдысты, фæлæ сæ иры рагфыдæлттæ - колонисттæ
æрбахастой Иранæй. Æмæ кæд кæсæг сæхи хонынц Туркæй
рацæуæг Хъыримаг цæрджытыл, фæстæдæр та - Кавказмæ
ралидзджытыл, уæд уымæй дæр бæрæг у, сæ нарты
кадджыты Ираны сæйраг горæт Истахар кæнæ Зилахар
амынд цæуылнæ ис, уый. Алыксандр дарддæр зæгъы,
Ирыстоны кæй нæй Зилахары бынат, уымæн æмæ уый у
Ираны горæты ном Истахар21.
Ахуыргæндтæ Алыксандры хъуыдыимæ разы не сты
(В.Кузнецов, Ж.Дюмезиль). Къубалты Алыксандр рæдыдæй
нымайы, кæсæгæн сæ эпос кæй у «турайнаг», ирæн та -
ирайнаг («Шах-Наме»-мæ гæсгæ), фæлæ ахуыргæндтæ
куыд сбæрæг кодтой, афтæмæй «Шах-Наме»-йы æвдыст
æрцыдысты биноныг æрцæрæг (оседлые) скифтæ æмæ
цæугæцардгæнæг скифты (турайнæгтæ) æхсæн тох. Уый
тыххæй зындгонд уырыссаг ахуыргонд В.В.Григорьев
фыста, Туран ныхмæвæрд кæй у Иранæн æрмæстдæр йæ
географион бынатмæ гæсгæ: Ираны бæстæ ис Амуйæ
хуссарырдæм, Туран та - йæ цæгатырдыгæй: «Поэтому и
бесконечная борьба Иранцев с Туранцами, составляющими
содержание Шах-Намэ, является вовсе не борьбой двух
чуждых друг другу племен, иранского с тюркским, как это
вообразили себе европейские комментаторы Шах-Намэ,
- а борьба между ветвями одного и того же племени...
Иранцам Фирдоуси не с кем было воевать за Оксом, кроме
как с родственниками, своими арийцами же, только другой,
северной ветви»22. Стæй Фирдоусийы рæстæг тюркаг
æвзæгты къордæн йæ кой дæр нæма уыд.
Тугъанты Махарбег йæ уацы «Кто такие нарты?»-йы
фыссы, зæгъгæ, кæд æмæ нарты каджытæ æппæт хохæгтæм
21 Къубалты Алыксандр. Уацмыстæ. - Орджоникидзе, 1978. - 201 ф.
22Григорьев В.В. О скифском народе Саках. - Москва, 1871. - 195 ф.
дæр сты, уæлдайдæр кæсæгмæ, уæддæр сæ иу дæр нæ
зоны нæртон адæмы фæзынд, нæ сæ фесæфт, нæ куыд
равзæрдысты, уый, сæ размæ чи цард, сæ фæстæ чи баззад,
уыцы хабæрттæ, æрмæстдæр ирæттæм сты сæ райдианæй
сæ кæронмæ. Махарбег ма фыссы, рагон ирон нывæфтыдтæ
æмæ архитектурон цыртдзæвæнтæ хæстæг кæй лæууынц
скандинаваг адæмты рагон цыртдзæвæнтæм23.
Историк, этнограф Кодзаты Петры хъуыдымæ гæсгæ,
нарты эпосы ратæдзæн ис Бхаратæйы тыххæй рагон
индиаг мифтæ æмæ эпосы: «Вражда кауравов и пандавов -
Ахсартагката и Алагата - воинов и жрецов - многочисленных
против малочисленных есть отражение борьбы союзов,
возглавляемых кавказцами - хурритами и индоариями -
сираками... Из первоначального ядра Нартиады вычленяется
цикл сказаний о Гильгамеше, сюжете гомеровской Илиады
(разрушение Трои - Трипури - Уарпа), Энеиды и т.д.
Хронологически формирование древнейшего махабхарато-
нартовского ядра следует ограничить временем ухода
индоариев на Деканский полуостров»24.
Зындгонд литературон критик Тыбылты Алыксандр йæ
уац «М.В.Рклицкийы чиныг «Нартæ æмæ Нарты кадджытæ»-
йы фыссы, ахуыргонд адæм бирæ кæй фæфыстой нарты
тыххæй, фæлæ дзы иу дæр бæстон кæй нæ алыг кодта
хъуыддаг. Зæгъы, Л.Лопатинский дæр раст кæй нæу,
нарты кадджытæ фыццагдæр кæсæгмæ кæй фæзындысты,
уыдонæй та сæ ирон адæм кæй райстой,уымæй. Хъуыддагмæ
хæстæгдæр чи бацыд, уыдоныл нымайы Пфаф, Тугъанты
Махарбег æмæ Къубалты Алыксандры, фæлæ уæддæр
иттæг растыл банымадта М.Рклицкийы чиныг «К вопросу
о нартах и нартских сказаниях». Тыбылты Алыксандр
растыл банымадта Рклицкийы хъуыдытæ: нарт хицæн
адæм нæ уыдысты; нарт мыггаджы ном нæу; нартуыдысты
23 Тугьанты М. Кто такие нарты? В кн.: Махарбек Туганов.
Литературное наследие. - Орджоникидзе, 1977. - 127 ф.
24 Козаев П. Эпос и проблемы древней истории народов Кавказа и
Индии. В кн.: Кавказ и цивилизации Древнего Востока.-Орджоникидзе,
1989.-74 ф.
ирон адæмæй, æрмæст сæ уæздæттæй, сæ хъæздыгдæр
фæлтæрæй; кæд нарт ирон адæмæй уыдысты, уæд нарты
кадджытæ дæр сæвзæрдысты ирон адæмы æхсæн. Рклицкий
термин «нарт» æвзары куыд «нар»-æй равзæргæ дзырд,
иронау - «нæл», авестæйагау - «нара», грекъагау «анер» -
лæг, нæлгоймаг, хæцæг лæг, - ууыл дæр разы у Алыксандр
æмæ фæдзæхсы: «Нырæй фæстæмæ нарты кадджытыл исты
чи фысса, уый хъуамæ Рклицкийы ныхæстæ йæ зæрдыл
дара»25.
Ж.Дюмезиль, историон æрмæг иртасгæйæ, рæгъмæ
рахаста æртæ хъуыдыйы.
Фыццаг: æрмæстдæр ирæттæм æмæ сæ дард фыдæлтæм
фæзынд Нарты эпосы апп æмæ равзæрдысты йæ сæйраг
хъайтартæ.
Дыккаг: Нарты эпос айстой цалдæр сыхаг адæмы,
алыхуызы ивта, фылдæр ын уыд моралон ахастдзинад.
Æппæтæй тынгдæр рапарахат цæцæн æмæ мæхъæлмæ,
черкестæ æмæ абхазæгтæм. Эпос уидæгтæ ауагъта балхъар
æмæ хъæрæсейæгтæм, фæлæ уыйбæрц нæ сырæзыд.
Æртыккаг: ныгуылæны - убыхтæм, скæсæны - хъуы-
мыхъ æмæ дагестайнæгтæм нарты мыггагон ном зонгæ нæу,
æрмæстдæр сæм у «уæйыджы» синоним æмæ амоны «фыд-
зонд æмæ æдылы уæйгуытæ», бынæттон Давидтæ («Дави-
ды»] уайтагъд кæуыл фæтых вæййынц26.
Кæй у Нарты эпос, уымæн дзуапп дæтты Абайты Васо:
эпос у, цы адæмы æхсæн ис, уыдоны. Уый афтæ æмбаргæ
у, æмæ ирон кадджытæ сты ирæтты, кæсгон - кæсæджы,
абхазаг - абхазæгты æ. аф.д. Æндæр хъуыддаг у кадджыты
генезис, сæ нæмттæ æмæ æнд. раиртасын. Уый бамбарынæн
Васо ранымадта æхсæз æвдисæны, уыдонимæ:
1. Термин «Нарт-ы ис ирон æвзаджы бирæон нымæц
амонæг «т» æмæ арæзт у ирон мыггæгты хуызæн.
2. В.Миллер æмæ Ж.Дюмезиль куыд раиртæстой,
25 Тыбылты Алыксандр. Уацмысты æмбырдгонд. - Цхинвал, 1988.
-238 ф.
26 Дюмезиль Ж. Осетинский эпос и мифология. - М., 1977. - 161 ф.
——^. 12 ^
л^$_^
афтæмæй иуæй-иу нæртон сюжеттæ сты ирон адæмы
рагфыдæлтæ скифтæ æмæ сæрмæтты цардыуаг æмæ
æгъдæутты хæдхуызæн.
3. Нæмтты равзæрд - Уæрхæг, Æхсар, Æхсæртæг,
Уырызмæг, Ацырухс, кады къус Уацамонгæйы ном - сты
ирайнаг.
4. Сæйраг сылгоймаг-хъайтар Сатанайы ном баст у
алайнаг паддзахы чызг Сатеникы номимæ.
5. Ном Сослан, æвæццæгæн ын ис тюркаг (ногъайаг)
ратæдзæн, фæлæ ирмæ фæзынд XII æнусы (ус-паддзах Та-
марæйы цардæмбал Дауыт Сослан); ном Созырыхъо рав-
зæрд Сосланы номæй.
6. Ном Батрадз равзæрд дзырдтæй Батыр-ас æмæ амоны
«асский (аланский) богатырь».
Ацы æвдисæнты фæдыл Абайты Васо фидарæй зæгъы:
«...материальным ядром эпоса послужил древний аланский
цикл, восходящий некоторыми алементами еще к скифской
эпохе и непрерывно обогащавшийся за счет контактов с
другими народами, в том числе и народами Кавказа»27.
Кæм цардысты Нартæ. Кæд Нарты эпос бирæ кавказаг
адæмты хæзна у, уæддæр дзы алчидæр сæрыстырæй
бацамоны йæ бæстæйы арæнтыл нæртон адæмы фæдтæ.
Ирыстоны дæр ис ахæм бынæттæ. Тугъанты Махарбег йæ
уацы «Кто такие нарты?»-йы фыссы, Дыгургомы Махчесги
къубусмæ хæстæг кæй ис иу дур, нывгонд ыл ис Сырдоны
хæдзары пълан, лабиринт, рацæуæн кæцæй нæй, ахæм;
зæгъы, алы комы дæр ис фенæн «Сослани цирт, Нарти
нихас»28.
В.Миллер йæ балцы рæстæг Ирыстоны бабæрæг кодта
Дыгургом, æмæ йын ам, Нары хъæумæ æввахс, фенын
кодтой Сосланы ингæн, гыццыл дарддæр та - Нарты ныхас.
Куырттаты комы Дзывгъисы хъæумæ æввахс ын фенын
кодтой Нарты ингæнтæ29. Уымæй уæлдай ма уын Лæцы
27 Абайты В.И. Амынд чин. - 211 ф.
28 Тугъанты Махарбег. Амынд чин. - 132 ф
29 Миллер В.Ф. Кавказско-русские параллели. - М., 1892. - 8 ф.
^, 13 ь^
хъæуы фенын кæндзысты нæртон адæмы бынæттæ: Нарты
ныхас, раздæр ма дзы уыд Уырызмæджы дурын бандон дæр
æ. аф.д.
Нарты кадджытæй куыд зонæм, афтæмæй Хуыцау
æркалдта æртæ цæссыджы Нарты Батрадзы мардыл, æмæ
сæ равзæрд æртæ кувæндоны: Реком, Таранджелос æмæ
Мыкалгабыртæ. Зындгонд у уый дæр, æмæ Стыр Дыгуры иу
мыггаг кæй хæссынц Нарты Хæмыцы ном - Хæмыцатæ.
Кæсæгмæ дæр ис ахæм нæртон бынæттæ. Теберда
æмæ Хъубаны дæттæ кæм баиу вæййынц, Хумаринскаяйы
хъæумæ æввахс, уым ис Суаны гæнах, хонынц æй нарт
Гилястарханы гæнах. Ам ма ноджы фенæн ис Сосланы бæхы
фæдтæ дæр.
Абхазæгтæм дæр ис ахæм бынæттæ Калдахвары комы:
Нарт кæй амардтой, уыцы уæйгуытæ - Адуты ингæнтæ.
Цæцæнмæ Нярты кæнæ Орхустойты хæцæн бынатыл
нымад у Балчайы ком, дон Ассæ кæм кæлы, уыцы бынат. Ам
хъæу Накисты цур фенæн ис цъай, равзæрд Соска-Солсайы
бæхы цæфхæдты фæдты бынæй.
Ж.Дюмезиль зæгъы, уæлдæр ранымад бынæттæм гæсгæ
кæй нæй Нарты «фыдыуæзæг» сбæрæггæнæн. Зæгъæн ис,
«... татары Кавказских гор, явившиеся сюда позднее других,
заимствовал и свои нартовские сказания у черкесов, чеченцы
же, видимо, взяли их у осетин; таким образом, только два
народа и могут оспаривать друг у друга отцовские права на
этот фольклор - черкесы и осетины»30.
Термин «Нарт» иртасыны истори. Кавказаг нарты
эпос бæркадджын у сюжеттæ æмæ хъайтартæй, баиу дзы
сты алыхуызон кадджытæ, рауад дзы иу эпикон цикл.
Алы национ эпосы дæр хонынц «нæртон». Термин «Нарт»
зындгонд у кавказаг адæмтæн Сау денджызæй Хъаспы
денджызы онг, фæлæ термин «Нарт» цы амоны, уый тыххæй
ис алыхуызон хъуыдытæ. Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ,
æрмæстдæр иу адæмы æхсæнæй рацыд термин «Нарт» æмæ
сын у оригиналон, иннæ адæмтæн та - райсгæ ном, уымæ
Дюмезиль Ж. Амынд чин. - 222 ф.
гæсгæ ахсджиагыл банымадта йæ нысаниуæг раиртасыны
хъуыддаг31.
Термины нысаниуæг раиртасыныл архайдта Тугъанты
Махарбег. Уый йæ уац «Кто такие нарты?»-йы фыссы, нарт
кæй сты рагон ир («древние осетины»), дзырд «нарт»
та амоны «нæ арт» («наш огонь» или «наша присяга»)32.
Зындгонд кæсгон æхсæнадон архайæг Шора Ногмов амыдта,
дзырд «Нарт» кæй у дыууæ дзырдæй арæзт - нар-ант, ома
«анты цæст», антытæ та кæй уыдысты кæсæг33.
1930 азы мыхуыры рацыд зындгонд ахуыргонд Æлборты
Барысбийы куыст «Термин «Нарт». Уый фыссы, ацы термины
фæзынд кæй у «Нарты эпос»-имæ баст, «... а этот последний
в основе своей создан не мелкими горскими народностями
Кавказа, разобщенными друг с другом и говорящими
на разных языках, а певцами и сказителями большого
политического образования «нартæ», интересовавшимися
генеалогией правителей своей I страны, своего класса,
военными столкновениями их с другими странами и
классами», зæгъы, термин «Нарт» кæй у Чысыл Азийы
бæстæ Наирийы номимæ баст34.
В.Б.Пфаф дæр æрхаста, наукон бындур кæмæн нæй,
ахæм æвдисæн: Нарт сты, рагзаманты Хъаспы денджызæй
хуссарырдæм цы адæмыхатт - Мард цард, уыдон35.
Зындгонд кавказиртасæг Л.Лопатинский дыууæ хуызы
æмбарын кæны термин «Нарт»-ы нысаниуæг. Фыццаг:
Нарт - мард абарста персайнаг мард æмæ сомихаг
мард - «адæймаг». Дыккаг: Нарт ирайнагау амоны нар
«нæлгоймаг». Йæ хъуыдымæ гæстæ, мыр м рахызт н-мæ:
мард - нар36. Фæлæ ацы дзырдты æхсæн иумæйагæй
ницы ис. Æрмæстдæр зæгъæн ис, Л.Лопатинскийы дыккаг
31 Абайты В.И. Амынд чин. - 264 ф.
32 Тугъанты Махарбег. Амынд чин. — 128 ф.
33 Ногмов Ш.Б. История адыгейского народа. -Тифлис, 1861.
34 Алборов Б.А. Термин «Нарт». — Владикавказ, 1930. - С.261.
35 Сборник сведений о Кавказе. Т.1. 1871. - 146 ф
36 Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа.
XXII (1897).-263 ф.
хъуыдымæ фæстæдæр кæй æрцыдысты ахуыргæндтæй
бирæтæ: ома, Нарт у ирайнаг дзырд нар-æй арæзт -
«нæлгоймаг» (Ж.Дюмезиль, Н.Трубецкой, Г.Бейли æ. æнд.).
Н. Трубецкой кавказаг æвзæгтæ хорз зыдта, уымæ гæсгæ
æрцыд ахæм хатдзæгмæ: термин «Нарт»-ы нысаниуæгæн
нæй раиртасæн иу цæгаткавказаг æвзаджы дæр, арæзт у
ирайнаг нарт ал1а-йæ:«æхсарджындæр»,«хъæбатырдæр»
(«мужественнейший»), арæзту ирайнаг нар -æй уæлахизон
бæрцы - «мужчина».
АбайтыВасоН.Трубецкойыхъуыдыимæразынæууымæн
æмæ ирон æвзаджы историон фонетикæйы æвдисæнтæм
гæсгæ нартама-йæ ирон æвзаджы рауадаид нарт нæ, фæлæ
нæрдæн.
Ж. Дюмезиль нарты эпосы тыххæй йæ фыццаг куысты
фыссы, зæгъгæ, чи зоны, термин «Нарт»-æн ис ариаг уидаг
нрт-, нарт - «кафын», нæртон адæм кафынмæ æмхиц кæй
уыдысты, уымæ гæсгæ37. Афтæ куы уыдаид, зæгъы Абайты
Васо, уæд нрта-йæ рауадаид нæрд кæнæ нард, крта-йæ
кард куыд рауад, афтæ38.
Фæстæдæр Ж. Дюмезиль фæбæлвырддæр кодта йæ
хъуыды æмæ зæгъы, Нарт цы амоны, уый æмбæрстгонд
нæма у, чи зоны, йæ бындуры æвæрд ис индоирайнаг уидаг
нар - «нæлгоймаг»39. Абайты Васо разы нæу ацы хъуыдыимæ,
уымæн æмæ ирайнаг нар амоны «нæл» («самец»),
«нæлгоймаг» («мужчина») æмæ ацы нысаниуæгимæ
баззад ирон æвзаджы - «нæл». Уымæй уæлдай дунеон
фольклоры нæй иу æвдисæн дæр, æмæ эпос хæсса ахæм
ном - «нæлгоймæгтæ». Нарты эпосы ирдæй зынынц
матриархаты дуджы æвдисæнтæ. Эпосы централон бынат
ахсы сылгоймаг Сатана, уæд хъуамæ цы хуызы хуыйной
эпосы адæм «нæлтæ» кæнæ «нæлгоймæгтæ»? Васо ацы
фарстæн йæхæдæг дзуапп дæтты:
37 Дюмезиль Ж. Осетинский эпос и мифология. - М., 1977. - 66 ф.
(фиппаинаг).
38 Абайты В.И. Амынд чин. — 266 ф.
39 Дюмезиль Ж. Амынд чин. - 163 ф.
— ^ 16 ^
1. Термин «Нарт» æвæрд у бирæон нымæцы æмæ дих
кæны бындур нар æмæ бирæон нымæц æвдисæг ш-йыл.
2. Термин «Нарт» арæзт у ирон мыггæгты формæйыл
æмæ амоны «Нары цот», «Нары байзæддæгтæ».
3. Элемент нар мангойлагау амоны «хур», уымæ гæсгæ
Нартæ сты «Хуры цот»40.
Нарт хуры цот уыдысты, уымæн æвдисæн сты Нарты
кадджытæ:
Фæлæ иу дуджы зæххæй арвастæу
Сау пиллон кодта, æмдзæхæр фестад.
Уыцы зынг арвæй йæхи уæд фехста,
Денджызмæ’рттивгæ йæхи раппæрста
Æмæ денджызы йæхи байсæрста.
Бæсты-сæры-тых уырдыгæй равзæрд,
Уымæн фæдонæн цы фæдон рацыд,
Уымæ ныфсхаст лæг йæ ныфс нæ хаста,
Уымæн тыхгæнæгуæд тых нæардта41.
Кадæджы ацы эпизод æвдисы, Нартæ æрвон зынгæй кæй
равзæрдысты, уыцы мотив. Бæсты-сæры-тых та у Зынджы
бардуаг, фыццаг хуыцау, Нарты сфæлдисæг42. Бæсты-сæры-
тых чи уыд, уый бæрæг у ирон æмбисондæй дæр: «Хур бæсты
сæры тыху»43. Кæсæм «Нарты равзæрды æнусон кадæджы»:
«Дзырдтой намысон фыдæлтæ раджы, мæнг дуне, дам,
уыдис фынæй, æмыр, саудалынг, стæй цъæх арвы зылдыл
фæзындис хуры цалх, мæйы зынг, стъалыты æрттывд,
сæуæхсид æмæ нывæндгæ Æрфæны Фæндаг. Стæй сæ рухсы
æндæрг фæрдыгау цæхæртæ ацагъта цъæх арт, æмæ арвæй
фесхъиудта зынджы стъæлфæн, уый фæстæ фестадис
саумылазон фæнык зæххы цъарыл... Æмæ куы æрхаудта
40 Абайты В.И. Амынд чин. - 267 ф.
41 Нарты кадцжытæ. 6 т. - Дзæуджыхъæу, 2011, - 25 ф.
42 Уый дæр уым. Редактор Джыккайты Шамилы фиппаинæгтæ. -
456 ф.
43 Ирон æмбисæндтæ. Æрæмбырд сæ кодта æмæ чиныг сарæзта
Гуытъиаты Хъ. - Орджоникидзе, 1976. -293 ф.
^ 17 ^—
уæд арвæй цæхæркалгæ судзгæ арты зынджы æртдих, уæд
сау фæнык фестади зæххыл. Уый фæстæ Хуыцау сфæлдыста
уыцы цæхæр æрвон арты фæныкæй Нарты»44.
II. КАДÆГГÆНДЖЫТÆ, СÆ АИВАД
ÆМÆ СÆ ДÆСНЫЙАД
Ирон адæмы стырдæр хæзна - Нарты эпос нæм
фæлтæрæй фæлтæрмæ æнусты фæлмæй æрхæццæ кодтой
кадæггæнджытæ æмæтаурæгъгæнджытæ. Бирæты нæмттæ
дзы сбæрæг кодтой ирон фольклор æмбырдгæнджытæ:
Абайты Васо,Æлборты Барысби,Æмбалты Цоцко, Гуыриаты
Гагуыдз, Дзагуырты Гуыбади, Къубалты Алыксандр,
Тугъанты Махарбег æ. æнд. «Кадæггæнджытæн сæ фылдæр
уыдысты «ирон Гомертæ», - зæгъы Джыккайты Шамил.
- Сæ курдиаты руаджы нæм ис, ирон адæм номдзыд æмæ
сæрыстыр кæмæй сты, уыцы хæзна - Нарты эпос»45. «Певцы
... были настоящими народными бардами. Они мастерски
владели словом, знали, как правило, разные жанры
народного творчества», - зæгъы Хæмыцаты Тамарæ46.
Куыд зонæм, афтæмæй ирон зарджытæн сæ фылдæр
(мифологион, хъæбатырон, чындзæхсæвы æмæ фынджы
зарджытæ) зарыдысты къордтæй, æнæ музыкæйæ.
Алкæмæндæрйæбонуыдбазарын,бахъырнын.ФæлæНарты
кадджытæ афтæ никуы зарыдысты. Æвæццæгæн, уымæн
фæзындысты ирон адæммæ хицæн дзырдтæ - «кадæг»
æмæ «зарæг». Кадæг уыд эпикон таурæгъ, зарыд æй иу
адæймагхъисынкæнæдыууадæстæнонфæндырыл,æмæйæ
44 Ирон адæмон сфæлдыстад. II том. Сарæзта йæ Салæгаты 3. -
Дзæуджыхъæу, 2007,-4 ф.
45 Джыккайты Шамил. Разныхас. Нарты кадджытæ. I том. —
Дзæуджыхъæу, 2003. - 9 ф.
46 Хамицаева Т.А. Сказители осетинского нартовского эпоса /
Осетинский героический эпос втрехкнигах. КнигаЗ.-М., 1991.— 137 ф.
■^, 18 ^
хуыдтой «кадæггæнæг» (певец-сказитель). «Рассказывать
о нартах мог всякий рядовой осетин, слышавший с самого
детства напевы сказаний, но именоваться сказителем... мог
не всякий: лучших сказителей народ знал хорошо, и поэтому
они на всех кувдах (пиршествах}, свадьбах и общественных
празднествахпользовалисьособымпочетомиуважением»47.
Дзанайты Иван 1946 азы фыста, Нарты кадджытæ кæй
сты æххæст композицион æгъдауæй, се ’взагæн кæй нæй
æмбал: хъæздыг æмæ сыгъдæг, цыргъ æмæ æнцонæмбарæн,
нывæфтыд æмæ ахорæнджын48.
Зындгонд музыкæиртасæг, фольклорист Цхуырбаты
Ксения фыста: «Напевы осетинских нартовских сказаний,
сохранившиеся до настоящего времени, представляют собой
яркие образцы древнейших пластов народной музыкальной
культуры»49.
Хæмыцаты Тамарæ йæ амындгонд уацы куыд фыссы
(137 ф.), афтæмæй Нарты эпосы фæзынды рæстæгæй
(VII æнус нæ дуджы размæ) кæрæдзийы раивтой
кадæггæнджыты 80 фæлтæры бæрц; алы фæлтæр дæр
йæ репертуар лæвæрдта дарддæр иннæ фæлтæрмæ;
зæрдæргъæвддæр кадæггæнджытæ куыстой текстыл æмæ
йын ноджы аивдæр кодтой йæ мидис.
ЦæгатИрыстоны1917азмæзындгондуыдысты28кадæг-
гæнæджы. Фæстæдæр Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны нау-
кон-иртасæн институтты кусджытæ активонæй архайд-
той ирон фольклор æмбырд кæнын æмæ фыссыны хъуыд-
даджы. 1920-æм азты сбæрæг кодтой 46 кадæггæнæджы,
1930-40-æм азты сæ нымæц схæццæ 232-мæ. Хæмыцаты Та-
марæ куыд сбæрæг кодта, афтæмæй ХХ-æм æнусы кæронмæ
сбæрæг 333 кадæггæнæджы номы50.
47Туганов М.С. Новое о нартовском эпосе. - ИЮОНИИ. Вып.1-5. -
Сталинир, 1946.- 172 ф.
48 Нигер. Уацмыстæ. - Цхинвал, 1988. - 454 ф
49 Цхурбаева К.Г. О напевах осетинских нартовских сказаний. В кн:
Нарты. Книга 3. - М., 1991. - 120 ф.
50Хæмыцаты Т.А. Амынд чин. - 138 ф.
Кадæггæнджыты тыххæй зонинæгтæ мыхуыры уагъта
Хæмыцаты Тамарæ, фыстой сыл журнал «Мах дуджы»,
газет «Рæстдзинад»-ы фæрсты. Цыбыр зонинæгтæ кадæг-
гæнджыты тыххæй æрхæсдзыстæм уыцы æрмæджытæй.
Фыццаг хатт кадæггæнæджы фæлгонц равдыста
Къубалты Алыксандр йæ уацмыс «Æфхæрдты Хæсанæ»-йы:
Гъе, хъæздыг куырм Бибо!.. Гъе, тыхджын зæронд лæг!..
Радта дын Уастырджи сау хъисæй хуыйысæр,
Радта дын зæрдæргъæвд, радта дын дзырдамонд.
Фыдæлты кадджытæ се ’ппæт дæр куы зоныс,
Се ’ппæт дæр куы цæгъдыс сау хъисын фæндырæй51.
Уый уыд зындгонд кадæггæнæг Зыгъуытаты куырм
Бибо.
Кадæггæнджыты хистæр фæлтæрæй иу уыд Текъоты
Хъуыбады. 1910 азы йыл цыди 100 азы бæрц. Райгуырд
æмæ цард Задалескы хъæуы. Нарты кадджытæ базыдта
кадæггæнæг, Лезгоры цæрæг Тайсауты Газийæ, уый та сæ
фехъуыста æмæ райста Бериты æфсымæртæй Дæхцыхъо
æмæ Дзæгъæстугæй. Хъуыбады хорз зыдта Нарты эпосы
циклты се ’ппæты дæр, фæлæ фылдæр дзырдта Сосланы
кадæг. Хъуыбадыйæ фольклор æмбырдгæнджытæ ныф-
фыстой 15 нæртон кадæджы, иу историон зарæг æмæ
историон таурæгъ.
Дзыхæйдзургæ сфæлдыстады дæснытæй иу уыд Сланты
Гаха. Райгуырд 1836 азы Хуссар Ирыстоны Брытъаты
хъæуы. Дыууадæстæнон фæндырыл цæгъдын æй сахуыр
кодта йæ фыдыфсымæр Есе. Гаха æрдзæй уыди дзыхарæхст
æмæ цыргъзонд. 1920 азы, меньшевиктæ Хуссар Ирыстонмæ
куы ныббырстой, уæд Сланты Гаха дæр ралыгъд Цæгат
Ирыстонмæ æмæ æрцард Ногиры. 1921-1922 азты Дзагуыр-
ты Гуыбади æмæ Гуыриаты Гагуыдз Гахайæ ныффыстой
40 кадæджы, аргъауы æмæ таурæгъы, уыдонæй 17 уыдысты
нарты кадджытæ. Гаха тынг хорз зыдта йæ адæмы эпос -
Нарты равзæрдæй се сæфты онг. Йæ репертуары ис, хæрз
51.Къубалты Алыксандр. Уацмыстæ. - Орджоникидзе, 1978. - 24 ф.
стæм цы кадджытæ сты, ахæмтæ: «Сослан æмæ Гуымаг лæг».
«Созырыхъо æмæ Сырдон цæмæн сызнаг сты».
Зындгонд кадæггæнæг Джусойты Кудза райгуырд 1853
азы. Йæ фыдæлтæ уыдысты Цоны хъæуæй, цæргæ та кодта
Дзалабеты хъæуы, гуырдзиаг хъæутæм æввахс, уымæ гæсгæ
хорз зыдта гуырдзиагау дæр. Нарты кадджытæ базыдта
йæ мадыфсымæр Джиоты Додтайæ. Кудзайæ фыст æрцыд
15 нæртон кадæджы. Йæ репертуар æххæстæй ныффыссын
нæ бантыст, 1925 азы æвиппайды кæй амард, уый фæдыл.
Кудза йæ фæстагæттæн ныууагъта цымыдисаг кадджытæ,
уыдонæй иу - «Куыд фесæфтысты Нарт».
Ирыстоны зындгонд уыдысты Андиаты кадæг-
гæнджыты нæмттæ - фыд Теба (Тепсарыхъо) æмæ йæ фырт
Баса (Барис}. Теба райгуырд 1860 азы Куырттаты комы
Андиаты хъæуы. 1910 азы æрцард Дзæуджыхъæуы, фæлæ
йын бирæ ацæрын нал бантыст: йæ атард фосы фæдыл
тухæнтæ кæнгæйæ фæрынчын æмæ 1925 азы амард. 1940-
æм азы кæрон, Нарты бригадæ арæзт куы æрцыд, уæд
Тебайы фырт Басайæн бахæс кодтой, цæмæй, йæ фыдæй
цы тексттæ фехъуыста, уыдон бацæттæ кæна мыхуырмæ.
1942 азы Хуссар Ирыстоны рацыд чиныг «Нартæ», æмæ
фылдæр тексттæ арæзт уыдысты Андиаты Басайы текстты
бындурыл. Ацы чиныг æрæджы рацыд æхсæзæймаг томæй
Дзæуджыхъæуы52.
Номдзыд кадæггæнæг Саулаты Дзæрæх райгуырд
Уæлладжыргомы Уæллаг Мызуры 1850 кæнæ 1860 азты.
Сидзæр лæппу хъомыл кодта йæ хомæ Æрыдоны, стæй та йæ
мадыфсымæрмæ Чырыстонхъæуы. Дзæрæх авдаздзыдæй
дзуарæй фæрынчын æмæ бакуырм, æмæ уæд йæ хиуæттæ
бацархайдтой, цæмæй сахуыр уа кадджытæ æмæ зарджытæ
хъисфæндырæй цæгъдыныл. Йæахуыргæнджытæуыдысты
Стыр-Дыгуры цæрæг Гобеты Баде æмæ чырыстонхъæуккаг
Лолаты Сослан. Фæстæдæр ацыди Ручъы хъæумæ зындгонд
кадæггæнæг Томайты Бибомæ. Дзæрæхы ныхæстæм гæсгæ,
Бибо кадджытæ цагъта дыууадæстæнон фæндырыл. Уыцы
Нарты кадджытæ. 6 т. - Дзæуджыхъæу, 2011.- 544 ф
фæндырыл уæд цыди 300 азæй фылдæр. Томайтæн æй
балæвар кодтой сæ туджджынтæ стыр æхцайы ныхмæ,
куы фидыдтой, уæд. 1909-1910 æмæ 1916 азты Дзагуырты
Гуыбади Дзæрæхæй ныффыста 30 уацмысы, уыдонæй
12 - нарты кадджытæ. 1894 азы Тугъанты Махарбег
Дзæрæхæй ныффыста фыццаг историон зарæг «Задалески
Нана».
Курдиатджын кадæггæнджыты æмрæнхъ лæууы
чырыстонхъæуккаг Гатуты Дабег. Райгуырди 1854 азы. Иæ
цард-цæрæнбонтыникуыфæцухйæхъисфæндырæй.Аразгæ
дæр æй скодта йæхæдæг. Кадæггæнæджы дæсныйадыл
фæцалх йæ фыдыфсымæртæй - Гъуыллæ, Челемет æмæ
Тугъанæй. Кадджытæ фылдæр базоныны тыххæй-иу абалц
кодта Куырттаты коммæ номдзыд кадæггæнæг Гуыриаты
Аслæмырзæмæ, Уæлладжыры коммæ 90-аздзыд Габолаты
Хъæвдынмæ æ. æнд. Гатуты Дабегæй кадджытæ, зарджытæ
æмæ таурæгътæ ныффыстой Дзагуырты Гуыбади æмæ
Хъазыбегты Хъазыбег,уыдоны æхсæн -12 нæртон кадæджы.
Се ’хсæн зындгонд сты: «Нарты Акола-рæсугъд æмæ
Хæмыцы фырт Батрадз», «Нарты Уырызмæг æмæ Къандзы
фырт Сæууай», ««Сосланы мад». Дабег алы курдиатджын
кадæггæнджытимæ кæй æмбæлдис æмæ музыкæ хорз кæй
æмбæрста, уый руаджы йæ кадджытæ уыдысты æвзагæй
хъæздыг æмæ поэтикон.
Дзырддзæугæ кадæггæнæг, зарджытæ æмæ мелодиты
автор Хъалæгаты Иналдыхъо уыди стыр курдиаты хицау,
дæсныуыдтаурæгътæдзурынмææмæзарынмæ.Иналдыхъо
райгуырди 1865 азы Дæргъæвсы комы Джимарайы. Сабийæ
фæстæмæ бирæ уарзта бæхыл бадын. Йæ царды бонты
архайдта 40 дугъы, иу хаттæй фæстæмæ æдзухдæр ахста
фыццаг бынæттæ. 1895 азы Иналдыхъо ирон барджытимæ
ацыд Парижмæ Æппæтдунеон равдыстмæ. Афæдзы дæргъы
æвдыста йæ арæхстдзинад. Ирон фæндырыл цæгъдын дæр
Иналдыхъо сахуыр йæхæдæг. Иæ ахуыргæнджытыл нымадта
джимарайаг Дзанæгаты Гобайы æмæ сыбайаг номдзыд
цуанон Зораты Дзотдзæйы. Иналдыхъойæ кадджытæ æмæ
зарджытæ ныффыстой 1921 азы Дзагуырты Гуыбади æмæ
Æлборты Барис, уыдонимæ 20 нæртон кадæджы.
«Ирон эпос чи сфæлдыста, уыдонмæ уыд сæхи
бæрзонд культурæ - уды культурæ: æхсар, æфсарм æмæ
уæздандзинад», - зæгъы Джыккайты Шамил53.
III. НАРТЫ КАДДЖЫТÆÆМБЫРДГÆНДЖЫТÆ
ÆМÆ МЫХУЫРЫ УАДЗДЖЫТÆ
Ирон адæмы нарты эпосы тыххæй фыццагдæр ныффыста
Штедер, Уæрæсейы паддзахы администрацийы минæвар
Ирыстоны (XVIII æнусы дыккаг æмбис). Уый Дыгургомы
цы рагон кадджытæ фехъуыста, уыдоны схуыдта сагæтæ,
хъæбатырты та - рыцарьтæ.
Ирон адæммæ сæхи эпос ис, уый тыххæй Х1Х-æм æнусы
райдиан фыста зындгонд ориенталист, академик Юлиус
Клапрот йæ куысты «Путушествие на Кавказ и Грузию»,
рацыд 1812 азы немыцаг æвзагыл. Урупы доны тыххæй
фысгæйæ зæгъы: «У этой реки, видимо, старая крепость,
именуемая в осетинском героическом эпосе «Уарпы фидар»
(крепость Уарп), которая была удивительным образом
завоевана героем Батерасом, сыном Хамица...».
Нарты кадджытæ æмбырд кæныны æмæ фыссыны
хъуыддаг фæрæвдздæр XIX æнусы æхсайæм азты. Уыцы азты
фæзындысты ирон интеллигенцийы фыццаг минæвæрттæ:
Цорæты Васили, Шанаты Дзантемыр æмæ Гацыр. Цорæты
Василийы цардвæндаджы тыххæй бæстон ныффыста
историон наукæты доктор Бзарты Руслан йæ уацы «Пионер
осетинской фольклористики»54.
Цорæты Елдзарыхъо (йæаргъуыды ном Васил и) райгуырд
1827 азы рагон ирон хъæу Фыдхуызы (ныры Редант), йæ
ныййарджытæ ардæм æрлыгъдысты Джимарайæ. Васили
53 Джыккайты Шамил. Ныхасы фарн. - Дзæуджыхъæу, 1996. - 106 ф.
54 Сб. Осетинская филология: история и современность. Вып.П. -
Владикавказ, 1995. -4 ф.
ахуыр кодта Дзæуджыхъæуы дины училищейы (1836 аз),
1841 азы - Тифлисы семинары. Йæ хорз ахуыры тыххæй
Василийы арвыстой дарддæр ахуыр кæнынмæ Сергиев
Посады Мæскуыйы дины Академимæ. Йæхи ныхæстæм
гæсгæ, йæ зæрдæ нæ тырныдта дины куыстмæ æмæ
дыууæ азы фæстæ, 1848 азы, йæхи рацух кæнын кодта
Академийæ йе ’нæниздзинад фæцудыны æфсонæй. Уыцы
аз ацыд Петербургмæ, императорон университеты йæ
ахуыр адарддæр кæнынмæ. Экзаментæ раттын æппæт
предметтæй йæ бон нæ бацис, æмæ йын сæмгъуыд кодтой
1850 азмæ, фæззæгмæ, фæлæ йæ æнæнхъæлæджы арæнтыл
æрцахстой жандармтæ (Пруссийы арæнтыл цæмæн
февзæрд, уый бынтон бæрæг нæу], æмæ Васили, паддзахы
бардзырдмæ гæсгæ, ссис 3-аг фистæг корпусы салдат.
Уæдмæ 1852 азы райдыдта Хъыримаг хæст, æмæ Василийы
бахъуыд туркæгты ныхмæ хæцын. Фæстæдæр архайдта
Турчы, Англисы, Францы æмæ Сардинийы ныхмæ хæстыты,
ссис унтер-афицер, хорзæхгонд æрцыд майдантæй.
Æрмæстдæр 1859 азы бацис йæ бон отставкæйы ацæуын.
Æрцард Тифлисы, куыста ирон æвзаджы ахуыргæнæгæй
семинары æмæ дины училищейы. Уæд райдыдта æмбырд
кæнын ирон фольклорон тексттæ. Æххуыс ын кодта
гуырдзиаг фыссæг Даниил Чонкадзе. Академик А.Шифнер
се ’мбырдгонд тексттæ уырыссаг æвзагмæ ратæлмац кодта
æмæ сæ рауагъта 1868 азы Наукæты Академийы Фыстыты.
Нарты эпосæй дзы уыд дыууæ кадæджы Батрадз æмæ
Уырызмæджы тыххæй. Цорæты Васили йæ царды фæстаг
азтæ арвыста Ольгинскæйы хъæуы. Амард 1884 азы, ныгæд
ис Дзæуджыхъæуы Иры уæлмæрдты.
XIX æнусы 70-80-æм азты зындгонд уыдысты ирон
интеллигенцийы минæвæрттæ, æфсымæртæ Санаты
Теккайы фырттæ Дзантемыр, Гацыр æмæ Гуыцыры
нæмттæ. Дзантемыр æмæ Гацыр ирон фольлористикæйы
баззадысты куыд фольклор æмбырдгæнджытæ. Сæ ирон
фыстытæ фесæфтысты, фæлæ уырыссаг æвзагмæ сæхи
тæлмацгонд фольклорон текстты иу хай мыхуыры рацыд
1871, 1873, 1876 азты «Сборник сведений о кавказских
горцах»-ы, иннæ хай рацыд 1925 азы уагъд фольклорон
текстты æмбырдгонды «Памятники народного творчества
осетин»-ы 1-аг рауагъды.
Уырыссаг ахуыргæндтæй академик А.Шифнеры фæстæ
нарты эпосмæ йæ хъус æрдардта В.Пфаф. Зындгонд
барадиртасæг Вольдемар Пфаф XIX æнусы 70-æм азты
цард Дзæуджыхъæуы, æмбырд кодта этнографион æмæ
историон æрмæг. Зындгонд у йæ куыст «Материалы по
древней истории осетин»55. Нарты эпосы тыххæй цы æрмæг
æрæмбырд кодта, уыдон рауагъта 1871 азы «Сборник
сведений о Кавказе»-йы I рауагъды. Пфафы хъуыдымæ
гæсгæ, Нарт уыдысты незаманты цæрæг адæм.
Зындгонд уырыссаг ахуыргонд, лингвист æмæ
фольклорист, академик В.Ф.Миллер стыр хæрзты бацыд
ирон адæмæн. Йæ «Ирон этюдтæй» сæвæрдта фидар бындур
ирон æвзаг, этнографи æмæ истори иртасыны хъуыддаджы.
В.Миллеры мыхуыргонд ирон фольклорон текстты
сæрмагонд бынат ахсынц нарты кадджытæ («Осетинские
этюды», ч. I 1881, ф. 1-79; «Осетинские сказки» (Сборник
материалов по этнографии. 1885; 113-117, 128-140 ф. æ.
ин.]. В.Миллеры куыстытæ тынг сразæнгард кодтой
ирон интеллигенцийы минæвæртты фольклор æмбырд
кæнынмæ, уыдонимæ: Собиты Инал, Гарданты Михал,
Гуыриаты Гагуыдз, Туккаты Солæман æмæ Тугъанты
Махарбеджы.
1910 азы Дзæуджыхъæуы мыхуыры рацыд Тугъанты
Махарбеджы, фыццаг чиныг «Дигорон кадæнгитæ».
Сæйраг бынат дзы ахсы «Ацæмæзи зар». Махарбег йæхи
мысинæгтæм гæсгæ, «Ацæмæзы таурæгъ» ссардта йæ фыды
гæххæттыты æхсæн йæ амарды фæстæ. Къорд азты фæстæ
Ацæмæзы кадæг æнæхъæнæй фехъуыста кадæггæнæг
Хъуыбадты Сосланæй æмæ йæ уый ныхæстæй ныффыста.
Ацы кадæг Абайты Васо схуыдта «Нарты кадджыты
налхъуыт-налмас»56.
55 Сборник сведений о кавказских горцах. Вып. 4.5. 1871.
56 Тугъанты Махарбег. Куыд куыстон нарты кадджытыл // Мах дуг,
2011. 8 номыр. - 21 ф.
1920-æм азты Нарты эпос уадзыны хъуыддаг фæрæв-
дздæр. 1925-1930-æм азты Дзæуджыхъæуы рацыдысты
«Памятники народного творчества осетин», бацæттæ сæ
кодтой Цæгат Ирыстоны æмæ Хуссар Ирыстоны наукон-ир-
тасæн институттæ.
1940 азы Цæгат Ирыстоны наукон-иртасæн институты
арæзт æрцыд Нарты комитет, йæ сæрдар Абайты Васо,
афтæмæй. Комитеты уæнгтæ - Багаты Никъала, Боциты
Барон æмæ Епхиты Тæтæри. Цы æрмæг бацæттæ кодтой,
уый мыхуыры рацыд Дзæуджыхъæуы 1946 азы - «Нарты
кадджытæ». Уыдис дзы 8 нæртон циклы 70 кадæгимæ.
Комитет æдæппæт бацæттæ кодта 634 кадæджы, фæлæ
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты уавæрты сæ рауадзыны фадат
нæ фæцис57. Нарты комитет арæзт æрцыд Хуссар Ирыстоны
дæр 1940 азы. Ие ’ххуысæй Хуссар Ирыстоны 1942 азы рацыд
нарты кадджыты чиныг «Нартæ». Чиныгæн йæ дзæвгар
хай арæзт у кадæггæнæг Андиаты Тебайы кадджытæй,
фыст æрцыдысты йæ фырт Барисы къухæй. Уымæй уæлдай
чиныджы мыхуыргонд æрцыдысты А.Шифнер, В.Миллер,
Санаты Дзантемыр æмæ Гацыр, Тугъанты Махарбег æмæ
æндæрты æмбырдгонд тексттæ.
1961 азы Дзæуджыхъæуы рацыд «Ирон адæмон сфæл-
дыстад» дыууæ томæй (2007 азы та - йæ дыккаг баххæст-
гонд рауагъд). Йæ саразæг у Салæгаты Зоя. Фыццаг томмæ
бахаста 127 нæртон кадæджы.
Нарты эпосы ног æртæтомон мыхуырмæ бацæттæ кодта
Цæгат Ирыстоны гуманитарон институты фольклор æмæ
литературæйы хайад, йæ сæргълæууæг Хæмыцаты Тамарæ,
афтæмæй. Мыхуыры рацыд Мæскуыйы 1990 азы. «Эпос
уагъд æрцыд наукон бындурыл, кæрæй-кæронмæ йæ арæзт,
йæ нывæст, йæ амонæнтыл зыны дæсны, профессионалон
æрмдзæф», - зæгъы Джыккайты Шамил58. 2001 азæй 2011
57 Бязырты Алыксандр. Нарты таурæгъты истори. - Дзæуджыхъæу,
1992.-9 ф.
58 Джыккайты Шамил. Нарты ног фæзынд. Осетинская филология:
история и современность. Сб. научных трудов. Вып. 11. - Владикавказ,
1995.-199 ф.
азмæ ирон адæмы стырдæр хæзна рухсмæ рацыд æхсæз
томæй æххæст æмæ бæстон нывæстæй. Мыхуырмæ сæ
бацæттæ кодта Хæмыцаты Тамарæ, зонадон редактор сын у
Джыккайты Шамил. Мыхуыры сæ рауагъта Цæгат Ирыстоны
Абайты Васойы номыл гуманитарон æмæ социалон
иртасæнты институт.
IV. НАРТЫ КАДДЖЫТÆ ИРТАСÆН
КУЫСГЫ ИСГОРИ
1. В.Ф. Миллеры куыстытæ - эпос иртасыны зона-
дон бындур. Нарты кадджытæ наукон бындурыл иртасыны
хъуыддаг баст у В.Ф.Миллеры номимæ. Уырыссаг былинæтæ
æмæ æндæр индоевропæйаг адæмты мифологи иртасæг
хорз зыдта йæ размæ æвæрд хæстæ. Фыццаг хатт Ирыстон-
мæ В.Миллер ссыди сæрды 1880 азы. Йæ дыккаг балцы ны-
саны тыххæй Ирыстонмæ В.Миллер фыста: «Цель моей по-
ездки в Осетию была лингвистическая и этнографическая...
Познакомившись теоретически с осетинским языком по
грамматике акад. Шегрена и текстам, изданным академи-
ком Шифнером, поставил себе задачей - изучить на месте
диалекты осетинского языка и записать в текстах произ-
ведения народной словесности, прежде всего т.н. нартов-
ские (богатырские) сказания. Затем песни, сказки, местные
предания и тому подобное»59. Йæ балцы В.Миллерæн æх-
хуысгæнæг уыд Дзæуджыхъæуы реалон училищейы ахуы-
ргæнæг Кокиты Сæууай (Саввæ], фæстæдæр ныффыста эт-
нографион уац «Записки о быте осетин» æмæ æндæр уацтæ
газет «Терские ведомости»-йы. Алагиры Гатуты хæдзары
базонгæ ирон уазæджы æгъдæуттимæ, уырдыгæй дарддæр
ацыдысты Садонмæ, ам сæмбырд кодтой бирæ нарты æмæ
даредзанты кадджытæ, ардыгæй ахызтысты Дыгургоммæ.
Къæмынты хъæуы ныффыста дыгурон ныхасыздæхты дæн-
цæгтæ, таурæгътæ, аргъæуттæ, ракъахта алайнаг ингæнтæ.
59В.Миллер. В горах Осетии. Русская мысль, 1881. Кн.1Х.
Уыдис Махческы, Сырх-Дыгуры, ардыгæй фæстæмæ рацыд
Садонмæ, æрфыста Нузалы аргъуан æмæ Рекомы кувæндон.
Ацы балцы рæстæг В.Миллер сæмбырд кодта хъæугæ æр-
мæг йæ «Ирон этюдты» фыццаг хаймæ.
Æртыккаг хатт В.Миллер Ирыстоны уыдис сæрды 1881
азы, цыппæрæм хатт - сæрды 1883 азы. Йемæ ссыд уырыс-
саг ахуыргонд М.Ковалевский. В.Миллеры фæстаг ссыд Цæ-
гат Кавказмæ уыд 1886 азы. В.Миллеры нарты эпосыл фыст
куыстытæн стыр ахадындзинад ис наукæйы, уыдонимæ йæ
уац «Черты старины в сказаниях и быте осетин» (журнал
Мин.Нар.Просв., август 1882 г. - 191-207 ф.). Нарты эпосыл
кусгæйæ скодта бирæ хъæугæ хатдзæгтæ. Фыццагдæр уал
кæрæдзийыл абарста нарты кадджыты æмæ скифаг-сæр-
мæтаг цардыуаджы иудзинæдтæ: сæрдзарм стигъыны
æгъдау скифтæм (Геродот IV, 64) æмæ Нарты Сосланы
сæрдзæрмттæй æмæ рихидзæрмттæй хуыд кæрц; марды
æгъдæуттæ ирæттæм æмæ скифтæм; къæцæлтыл дæс-
ныфæрсджытæ ирæттæм æмæ скифтæм; Уацамонгæ Нарт-
мæ, кады нуазæн скифтæм (Геродот IV, 66).
В. Миллер ма ахæм абарстытæ сарæзта Нарты эпос æмæ
уырыссаг былинæты æхсæн. Зæгъæм, бæгъатыр Святогор
æмæ Тары фырт Мукарайы фæлгонцты иумæйаг мотивтæ;
«хызын зæхмæ æлвасыны» мотив: Святогоры бон куыд нæу
зæххæй хызын сисын, афтæ нæртон Батрадз дæр хордзен-
тыл схæцгæйæ йæ уæрджыты онг зæххы афардæг æ. æнд.
В.Миллер ма раиртæста ирайнаг æмæ Нарты эпосы æхсæн
иудзинæдтæ: Уырызмæджы æнæном фырт æмæ «Шах-
Наме»-йы хъайтар Рустемы фырты æнæбары фæмард сæ
фыдæлты къухæй æ. æнд.
Уымæй уæлдай фыццагдæр В.Миллер скодта Нарты эпо-
сы цыртдзæвæнты кой Ирыстоны зæххыл: Дыгургомы Нары
хъæумæ æввахс - Сосланы ингæн, гыццыл дарддæр - Нар-
ты Ныхас; Махческы хъæумæ æввахс уыд Сырдоны хæдзар.
Куырттаты комы Дзывгъисы хъæумæ æввахс уын бацамон-
дзысты бирæ нæртон ингæнтæ æ. аф.д.
Всеволод Миллер ирон адæмы минæвæрттæй бирæты
æрбангом кодта адæмон сфæлдыстад æмбырд кæнынмæ,
уыдонимæ Собиты Инал, Гарданты Михал, Гуыриаты
Гагуыдз, Æмбалты Цоцко æ. инн. В.Миллеры стыр лæггæдтæ
рох не сты ирон адæмæй.
2. Францусаг мифолог Жорж Дюмезилы (1898-
1986) куыст Нарты эпосыл. В.Ф.Миллеры фæстæ Нарты
эпосы абаргæ-фольклористикæйы фарстатыл бирæ
рæстæг ничи куыста. Æрмæстдæр 1930 азы Парижы
рацыд зындгонд францусаг ахуыргонд Жорж Дюмезилы
куыст «Сказания о нартах». Ж. Дюмезиль тынгдæр йе
’ргом аздæхта абаргæ мифологи, дины уырнынады истори
æмæ кавказаг мифологи иртасыны фарстатæм. «Мифтæн
бамбарæн нæй, чи сæ сфæлдыста, уыдоны цардæй сæ куы
фæиппæрд кæнай, уæд»60, - дзырдта Ж.Дюмезиль. Дунеон
наукæйы Ж.Дюмезиль хъуыстгонд у куыд индоевропæйаг
адæмты дины уырнынад æмæ мифологи иртасæг,
зындгонд æртæфункционалон теорийы бындурæвæрæг.
Индоевропæйаг адæмтæн рагзамантæй фæстæмæ зонгæ
уыдысты ацы æртæ социалон функцийы: дингæнджытæ,
æфсæддонтæ æмæ бæркадхæсджытæ. Фыццæгты
минæвæрттæуыдысты динамонджытæ (жрецы), дыккæгты
- хæстон фæтæгтæ, æртыккæгты - зæхгуыстгæнджытæ
æмæ æрмдæснытæ. Ж.Дюмезиль йæ концепци уæлдай
лæмбынæгдæр раиртæста рагон ромаг, скандинаваг,
индоарийаг, рагон ирайнаг æмæ скифаг-ирон мифологи
æмæ эпосы бындурыл. Ж.Дюмезиль уæлдай фылдæр æргом
аздæхта ирон нарты эпосмæ. Фыста: «Именно у осетин и,
конечно, отчасти уже у их далеких предков сформировалось
ядро нартского эпоса и наметились его главные герои ... в
основе своей Нартский эпос - осетинский»61.
Ж.Дюмезиль 1926 азы уыд Мæскуыйы арæзт Советон
Цæдисы скæсæн адæмты фольклор æмæ фыссынады рав-
дысты. Ам æркаст 1925 азы уагъд чиныгмæ - «Памятни-
ки устного народного творчества осетин» (I том) æмæ уæд
Дюмезиль Ж. Скифы и нарты. - М., 1990, - 225 ф.
Дюмезиль Ж. Осетинский эпос и мифология. - М., 1977. - 161 ф.
— —^ 29 ^—~
банкъардта, индоевропæйаг бындурон бынтæ иртасыны
хъуыддаджы стыр бынат кæй бацахсдзæн ирон адæмон
сфæлдыстад62. Зындгонд сты Ж.Дюмезилы «Фондз мифоло-
гион очеркы» (йæ амынд куыст «Сказания о нартах»-ы)63.
Фыццаг мифологион очеркы Дюмезиль æрхаста æв-
дисæнтæ скифтæ, алантæ æмæ ирæтты цардыуагæй æмæ сæ
абарста нæртон адæмы цардыуагимæ, спайда кодта Геродо-
ты, Аммиан Марцеллины æмæ æндæрты куыстытæй64.
1). Нæртон адæмы балцытæ ахæццæ вæййынц Дон æмæ
Волгæйы былгæрæттæм. Аммиан Марцеллины æрфы-
стытæм гæсгæ, алантæ дæр дард балцыты цыдысты суанг
Киммериаг Боспормæ, ахæццæ-иу сты Сомих æмæ Мидимæ.
2). Нæртон адæмы царды стыр бынат ахсы бæх, ахæм
аргъ кодтой бæхæн алантæ дæр.
3). Нæртон адæм сты хъæбатыр, нæ тæрсынц мæлæтæй.
Хистæрæн кад кæнынц, хæстхъом æмæ ма тыхджын куы
вæййы, уæд. Аммиан Марцеллин дæр фыста, алантæ се ’гуы-
дзæг зæрæдтæн аргъ кæй нæ кодтой.
4]. Кадæг «Сосланы кæрц»-ы уынæм, Сослан йæхицæн
кæрц кæй бахуыйын кодта сæрдзæрмттæ æмæ рихидзæрмт-
тæй. Геродотмæ дæр кæсæм (IV, 64}, скифтæм дæр сæрдзарм
кæй уыд кады нысан: знаджы сæр-иу паддзахмæ чи æрба-
хаста, æрмæстдæр уымæн уыд хай сæ иумæйаг тæлæтæй.
Сæрыцъар-иу æрыстыгътойæмæ-иудзы сарæзтой къухсæр-
фæнтæ. Йæ бæхы фарсыл-иу ахæм къухсæрфæнтæ фылдæр
кæмæн уыд, уый нымад уыд æппæты æхсарджындæрыл.
5). Адæмон сфæлдыстады арæх фембæлæн вæййы, уæл-
дайдæр кавказаг, ирайнаг æмæ уырыссаг былинæты, ахæм
нывимæ: саби йæ мадæн æвзарын кæны рис, хъизæмар,
цæмæй йын зæгъа йæ фыды марæджы ном. Дюмезиль зæ-
гъы, нарты кадджыты ацы темæйæн кæй ис æндæрхуызон
формæ65. Батрадзы дæр базонын фæнды йæ фыды марæджы
ном. Æрбацыд Сатанамæ. «Арт бандзæрста къæйы бын,
62 Дюмезиль Ж. Скифы и нарты. - М., 1990. - 9 ф.
63 Дюмезиль Ж. Осетинский эпос и мифология. - М., 1977. - 34-85 ф.
64 Дюмезиль Ж. Амынд чин. - 34 ф.
65 Амынд чин. - 39 ф.
— -^ 30 ^
эемæ къæй уайтагъд сырх-сырхид адардта»66. Сатана йын
йæ фыды марæджы ном куы нæ хъæр кодта, уæд æм Ба-
традз фæлæбурдта æмæ йын йæ риу къæймæ ныддардта.
Æрмæстдæр ын уæд схъæр кодта йæ фыды марæджы ном.
Ацы нæртон ныв Гиппократ бары савроматаг сылгоймæгты
æгъдауимæ: нæй сын рахиз риутæ, уымæн æмæ сын сæ сæ
мадæлтæ сыгътой тæвд æрхуы кусæнгарзæй. Ахæм æгъдау
ма уыд амазонкæтæм дæр (Страбон, XI, 5; Диодор Сицилий-
ский, 11,45).
Ж.Дюмезиль ма йæ фыццаг мифологион очеркы æрхаста
æндæр цымыдисаг дæнцæгтæ дæр: марды æгъдæуттæ
ирæттæм, скифтæм æмæ Нартмæ; Нарты Уацамонгæ æмæ
скифты цыты нуазæн; ард хæрыны æгъдæуттæ скифтæм
æмæ ирæттæм æ. æнд.
Дыккаг мифологион очерк «Предание о царевне
Сатиник». Ацы очеркы Ж.Дюмезиль нарты Станайы фæлгонц
абарста, сомихаг таурæгъты цы аланты паддзахы чызг
Сатиникы кой ис, уыимæ. Чи уыдис Сатиник, уый тыххæй
нын фехъусын кодта сомихаг историк Моисей Хоренский (V
æнус]67.
Уый уыд I æнусы 70-æм азты. Алантæ бабырстой Сомих-
мæ. СомихыпаддзахуæдуыдТрдат(Тиридат) I, сомихагэпо-
сы йæ хонынц Арташес. Алайнаг паддзахы фырт уацары ба-
хауд Арташесмæ. Фæлæгъстæ кодта аланты паддзах, цæмæй
йын йæ фырты суæгъд кæна, ард хордта, алайнаг фæсивæд
стæры кæй нал цæудзысты Сомихмæ, фæлæ йæм Арташес
нæ байхъуыста. Уæд доныбыл уæлкъуыппыл куы алæууы
алайнаг паддзахы чызг Сатиник æмæ Арташесы æфсадмæ
куы ныдздзуры: «Дæумæ у мæ ныхас, æхсарджын Арташес,
дæумæ, хъæбатыр алантыл фæуæлахизæуæвæгмæ, рацу,
мемæ сразы у, аланты рæсугъддзæст чызгимæ, æмæ суæгъд
кæн лæппуйы. Уымæн æмæ афтæ уæвæн нæй, æмæ, масты
фæдыл цæугæйæ, цард байсай хуыцæуттæй рацæуджытæн,
кæнæ та сæ цагъайрæгтæ саразай, æмæ уымæй дыууæ æх-
66 Нарты кадджытæ. 3 т. - 314 ф.
67 Моисей Хоренский. История Армении // Дарьял, 2000. № 2.-238 ф.
сарджын адæмы æхсæн хæстытæ цæуа». Ахæм зонынджын
ныхæстæ фехъусгæйæ Арташес рацыд Курайы доны иннæ
былгæронмæ, ауыдта хæрзконд чызджы æмæ йæ бауарзта.
Фæстæдæр Сатиник ссис Арташесы цардæмбал. Ж.Дюме-
зиль йæ очеркы цыбырæй æрхаста М.Хоренскийы фыст ца-
утæ, Сатиникы хоны эпикон æмæ адæмон хъайтарон фæл-
гонц, æрхаста дæнцæгтæ Нарты эпосæй Уырызмæг æмæ
Сатанайы циклæй, зæгъы, алантæ æнусты райдианы кæй
кодтой эпикон таурæгътæ Сатанайыл куыд эпосы хъайта-
рыл, хуыцауыл нæ фæлæ.
Æртыккаг мифологион очерк «Арвнæрды мифтæ».
Кæд æмæ Уырызмæг æмæ Сатана социалон типтæ сты, уæд
Батрадзы фæлгонцы бындур у мифологион, уыд рагон дины
хуыцау кæнæ та цавæрдæр зæд68. Дюмезилы хъуыдымæ
гæсгæ, Батрадзы кадджыты ис «арвнæрды мифологийы»
баззайæццæгтæ. Батрадз йæ гуырцæйу æндон, Сауденджы-
змæ йæхи куы фехста, уæд та ссис æхсыст æндон. Уый тынг
хæстæг лæууы арты, зынджы фæлгонцмæ, уымæн æмæ ра-
гон уырнынадты арвæрттывд хуыдтой дурын, æфсæйнаг,
уæлдайдæр та æндон хæцæнгарз. «Батрадз у уыциурæстæг
герой дæр, æмæ хæцæнгарз дæр», - зæгъы Ж.Дюмезиль69.
Цыппæрæм мифологион очерк «Хурон мифтæ». Ацы
очеркы Дюмезиль зæгъы, арвнæрды хуыцæуттæн цæрæн
кæй нæй æнæ хурæй. Батрадзы фарсмæ мах уынæм Созы-
рыхъойы. Нарты эпосы æрмæстдæр Созырыхъойы циклы
уынæм хуры культ. Созырыхъо хурмæ æмхиц кæй у, уымæн
æрхæссæн ис дæнцæгтæ: Созырыхъо ракуырдта Хуры чы-
зджы; йе знæгтыл фæтых вæййы æмбисбон. «Полдень -
вершина победного шествия солнца», - зæгъы Дюмезиль70.
Созырыхъойы мæлæт дæр æрцыд Барсæджы цалхæй - Хуры
цалхæй. Сосланы мæлæты архайы (æндæр варианты) Ойно-
ны цалх («фыд Иуане»), йæ бон хауы сæрдыгон хурхæтæн-
мæ.
Дюмезиль Ж. Амынд чин. - 58 ф.
Амынд чин. - 62 ф.
Амынд чин. - 70 ф.
Фæндзæм мифологион очерк «Персæй Уæрæсейы æх-
сæн». В.Миллер, М.Ковалевский æмæ æндæр ахуыргæндты
хъуыдымæ гæсгæ, ирайнаг цивилизаци æмæ маздеизмы
дин сæ фæд ныууагътой Кавказы æмæ ма Цæгат Кавказы
æгъдæуттæ æмæ таурæгъты дæр. Ууыл разы у Дюмезиль
дæр, фæлæ бынтон афтæ кæй нæу, уый тыххæй йæ хъуы-
дытæ загъта ацы очеркы. Йæ хъуыды баххæст кæнынæн
дæнцæгтæ æрхаста ирон марды æгъдæуттæй; Сатана Уыры-
змæджы ус куыд бацис, уыцы таурæгъы бындурыл; æмба-
рын кæны æрдуйы хиды нысаниуæг алы мифты æ. аф.д.
Фылдæр хæстæгдзинад Дюмезиль уыны Нарты эпос
æмæ уырыссаг былинæты æхсæн. Йæ хъуыды баххæст кæ-
ныны тыххæй пайда кæны В.Миллеры иртасæн куыстытæй.
Уымæй уæлдай, Ж.Дюмезиль йæхæдæг дæр раиртæста
цалдæр иудзинады Нарты эпос æмæ уырыссаг былинæты
æхсæн.71 Ахæм иудзинæдтæн, йæ хъуыдымæ гæсгæ, уыдис
кæнæ иу ратæдзæн, кæнæ та сты иумæйаг райсгæ (заим-
ствование).
Йæ иннæ иртасæн куыст «Локи»-йы Дюмезиль ирта-
сы нарты æмæ скандинаваг эпосты бастдзинæдтæ Сырдон
æмæ Локийы фæлгонцтыл æнцой кæнгæйæ. Ахуыргонды
хъуыдымæ гæсгæ, кельтаг, гермайнаг æмæ ирæтты (кæнæ
скифты) кадджыты тематикон æнгæсдзинад баст у сæ иу-
хуызон цардыуаджы æууæлтимæ: æхсидгæ коллективон
цард, хистæр æмæ кæстæры ахастдзинæдтæ, хъæзтытæ,
ерыстæ; хæстон дружинæтæ, цуаны æмæ стæры цæуын æ.
æнд. Гъе, уымæ гæсгæ, Дюмезилы хъуыдымæ гæсгæ, æнгæс
сты Сырдон æмæ Локийы фæлгонцтæ дæр72.
Ж. Дюмезилы наукон куыстытæ стыр æвæрæн бахастой
ирон Нарты эпос раиртасыны хъуыддагмæ. Фæстæдæр йæ
куыстытæ рацыдысты Мæскуыйы æмæ стыр ахъаз сты Нар-
ты эпос иртасджытæн: «Осетинский эпос и мифология» (М.,
1977) æмæ «Скифы и нарты» (М., 1990).
Амынд чин. -81 ф.
Амынд чин. - 86 ф.
————^. 33 ^
3. Абайты Васойы бындурон иртасæн куыстытæ.
«Ирон адæм Хуыцауæй арфæгонд сты. Нудæсæм æнусы нын
уыд Къоста, ссæдзæм æнусы нын ис Васо. Къоста йæ адæмæн
сфæлдыста аивад, Васо та - наукæ...», - зæгъы Джыккайты
Шамил73. Абайты Васо уыд профессор, филологон наукæты
доктор, Уæрæсейы наукæты Академийы академик, Англисы
Азиаг Къаролон æхсæнады уæнг, Хельсинкæйы Финноугой-
раг æхсæнады уæнг-уацхæссæг, Советон Цæдисы Паддзаха-
дон премийы лауреат, Къостайы премийы фыццаг лауреат,
Республикæ Цæгат Ирыстоны æмæ Гуырдзыстоны Респу-
бликæйы наукæты сгуыхт архайæг.
Абайты Васо йæ зындгонд цыппартомон «Ирон æвзаджы
историон-этимологион дзырдуат»-ыл куыста æхсай азæй
фылдæр, спайда дзы кодта 180 æвзагæй фылдæрæй.«... Ше-
грены «Ирон грамматикæ», Миллеры «Ирон этюдты» фæстæ
Абайы-фырты «Ирон æвзаджы историон-этимологион дзы-
рдуат» у æртыккаг ахсджиаг куыст ирониртасынадон исто-
рийы», - зæгъы академик Исаты Мæхæмæт74. Нарты эпос
иртасыны хъуыддаджы Абайты Васо стыр æвæрæн бахаста
йæ наукон куыстыты: «Нарты эпос» (1945] æмæ «Ирæтты
нарты эпос»(1982]. Бæстон сæ раиртæста эпосы циклтæ,
сæ сæйраг æууæлтæ æмæ сæ хъайтарты характерон фæл-
гонцтæ; историон æрмæгæй пайда кæнгæйæ раиртæста,
нарты эпос кæд æмæ кæм равзæрд, йæ рæзты афон æмæ йæ
уавæртæ, йæ мифологион бындуры ратæдзæн; амыдта, эпос
иртасгæйæ æнæмæнг кæй хъæуы йæ истори æмæ теорийыл
бакусын, эпосы гуырц кæй хъæуы агурын хъайтарон, мифо-
логион æмæ аргъæутты хуызы сфæлдыстгонд таурæгъты;
эпосы генезис иртасын хъæуы, æхсæнад куыд рæзт, уыцы
къæпхæнтæм гæсгæ: фыццагон адæмты царды рæстæг,
кълассон дихдзинад æмæ феодализмы эпохæйы рæстæг.
Уымæй уæлдай Абайты Васо эпос иртасыны вазыгджын
73 Джыккайты Ш. Нæ дуджы цырагъдар / Молодой коммунист, 1990,
20 октябрь.
74 Исаты М. Абайты Васойы наукон фæндаг / Рæстдзинад, 1995, 8
декабрь.
хæстæй иуыл нымадта эпосы поэтикæ, йæ аивадон мад-
зæлттæ, композицион арæзт, йæ ритмикæ æмæ метрикæ ра-
иртасын, сбæлвырд кæнын, цы хуызы æрхæццæ эпос, цавæр
музыкалон хуыз ын уыд75.
Тотемон мифты æндæвдад эпосы. Абайты Васо йæ уац
«Опыт сравнительного анализа легенд о происхождении
нартов и римлян»-ы раиртæста, Æхсар æмæ Æхсæртæджы
кадæджы бындуры кæй ис тотемон миф æвæрд, у Ромул
æмæ Ремы таурæгъы хæрзæнгæс, ома, Æхсæртæггаты мыг-
гаг дæр равзæрд бирæгъæй76. Уымæн æвдисæн Æхсар æмæ
Æхсæртæджы фыды ном Уæрхæг, амоны «бирæгъ» (рагон
ирайнаг æвзаджы хъуыст варка). Дыууæ легендæйы мотив-
ты иудзинад нымайы канд типологионыл нæ, фæлæ исто-
рионыл дæр: латинæгты рагфыдæлтæ æмæ скифтæ рагза-
манты астæуккаг æмæ скæсæйнаг Европæйы кæрæдзимæ
хæстæг цардысты. Дыууæ легендæйы иудзинæдтæ сты:
бирæгъ - мыггаджы ратæдзæн; фаззæтты бастдзинад до-
нимæ; æфсымæр æфсымæры амарыны мотив.
Солярон мифтæ. Васо разы у Дюмезилы хъуыдыимæ,
нарты Сосланы фæлгонц кæй у солярон мифтимæ баст.
Фыццаджыдæр, Сослан райгуырд дуры гуыбынæй, уый у
хурон хуыцæутты характерон миниуæг. Сослан Хурмæ æм-
хиц кæй у, ууыл дзурæг у, Хуры чызджы кæй ракуырдта,
уый дæр. Йе знæгтыл фæтых вæййы æмбисбонмæ. Уæлдай
бауырнинагдæр у Балсæджы цалхы æмхицдзинад хурон
мифтæм. Дыгурон вариантты Балсæджы цалх хуыйны «Ой-
ноны цалх», ома, «сыгъдæг Иоанн», баст у Хуры культимæ,
йæ бæрæгбон дæр вæййы сæрдыгон хурхæтæны.
Дыгургомы Нары хъæумæ æввахс ис Сосланы ингæн. Ам
алы сæрд дæр кодтой Сосланы бæрæгбон, куырдтой, цæмæй
сын радта хорз бон. Уый дæр дзурæг у ууыл, æмæ Сослан
кæй у Хуры культимæ баст. Уымæн ма æвдисæн у арвæрды-
ны дыгурон ном дæр - «Сослани æндурæ».
75 Абаев В.И. Избранные труды. Религия, фольклор, литература. -
Владикавказ, 1990. - 140 ф.
76 Амынд чин. - 302 ф.
Адæмы истори æмæ эпос. Абаргæ анализы фæрцы
В.Миллер æмæ Ж.Дюмезиль раиртæстой ирон нарты эпосы
бастдзинад скифаг-сæрмæтаг æмæ алайнаг адæмты царды-
уагимæ. Афтæ кæй у, уымæн ма æвдисæн у, нæртон нæмт-
тæн - Уæрхæг, Æхсар, Æхсæртæг, Уырызмæг, Сырдон - кæй
ис ирайнаг бындур. Абайты Васо дарддæр иртасы ирон
эпос æмæ æндæр адæмты эпосты хъайтарты бастдзинæд-
тæ историон æмæ сæ рæстæджы цаутæ хынцгæйæ. Нарты
æмæ кельтаг эпосты Сослан - Кухулин, Сырдон - Брикренæй
уæлдай ма ахуыргæндтæ ножыдæр бафиппайдтой дыууæ
фæлгонцы иудзинад: Батрадз - Артур. Васо ацы хъуыды-
имæ разы у: дыууæ фæлгонцы дæр баст сты донимæ; «Тым-
был стъолы» хъайтартæ сæ царды бирæ рæстæг æрвитынц
цады. Номдзыд Ланселон схъомыл дæлдон фидары, нарты
хъайтартæй иуæй-иуты хуызæн; рыцарь Гавейнæн йæ тых
рæзы райсомæй æмбисбонмæ æмæ йын хуры аныгуылдмæ
фесæфы, нарт Созырыхъойы тыххæй дæр афтæ дзырдæуы
ирон эпосы; Артур æмæ Батрадз сæ мæлæты размæ бахæс
кæнынц сæ кæрдты денджызмæ баппарын, æмæ денджыз
сызнæт вæййы æ. аф. д.77
Скифаг-сæрмæтаг мыггæгты ахастдзинæдтæ Боспо-
ры паддзахадимæ ирдæй æвдыст сты нарты эпосы. Истори-
йы бæрæгу, Боспоры паддзæхтæ скифаг-сæрмæтаг знæмты
кæрæдзийыл куыд ардыдтой, цæмæй сæ тых сæфа æмæ сын
батых кæнын хъом ма уой. Эпосы иу варианты Æхсæртæг-
гатæ фæуæлахиз сты Борæтыл цавæрдæр Кæфты-сæр-
Хуандон-Æлдары руаджы. Нартæ-аланты рæстæг уыд æр-
мæстдæр иу боспораг паддзах, йæ къухы уыд Пантикапейы
(Кæфты фæндаг), абоны Керчы донбахизæн. Чи зоны йæ
хуыдтой «Кæсæгты хицау дæр» 78.
Тюркаг-мангойлаг знæмтимæ ахастдзинæдтæ зын-
гæ фæд ныууагътой ирон нарты эпосы. Абайты Васо эпосы
хъайтартæй бирæты нæмттæ бæтты мангойлаг æмæ тюркаг
æвзагæй æрбайсгæтыл: Батрадз, Хæмыц, Сослан, Елтагъан,
Амынд чин. - 302 ф.
Амынд чин. - 216 ф.
Сайнæг, Мæргъуыдз, Нарт æ. æнд. Йæ хъуыдымæ гæсгæ, нар^
ты æртæ персонажы - Сатана, Сослан æмæ Батрадз баст сты
аланты историон зындгонд адæмимæ: Сатеник, Дауыт-Со-
слан æмæ Ос-Бæгъатыримæ79.
Нарты сæфты символон нысаниуæг - муртаг æмæ чы-
рыстон динты тох. Алайнаг историон цаутæй нарты эпосы
ирдæй зыны муртаг æмæ чырыстон динты æхсæн тох. Со-
слан æмæ Батрадз сты муртаг дины рæстæджы хъайтартæ,
уымæ гæсгæ фæмард сты чырыстон дины Хуыцау æмæ йе
’ххуысгæнджыты ныхмæ тохы. «Капитуляция Батраза перед
св. Софией (Софиайы зæппадз) - это капитуляция языче-
ской Алании перед византийским христианством», - зæгъы
Васо80. Нарты эпопея фæцис Нарты сæфтæй: æгады царды
бæсты равзæрстой æнусон цард. Васойы хъуыдымæ гæсгæ,
уый уыд зæронд, примитивон муртаг натурализмы поэти-
кон тохы равдыст ног чырыстон культы ныхмæ81.
Нарты нæмтты равзæрд Васомæ гæсгæ82.
1). Уæрхæг - Æхсæртæггаты мыггаджы сæр. Ном равзæрд
рагон цæгатирайнаг дзырд «варка»-йæ(«волк), фæстæдæр
æм бафтыд суффикс -æг. Ахæм нысаниуæгимæ дзырд ис
авестæйаг, рагон персайнаг, санскриты, уырыссаг æмæ æн-
дæр æвзæгты.
2). Æхсар - рагон ирайнаг ном. Йæ ном амоны «æлда-
риуæг», «хицауиуæг», фæлæ йын уыд космосон æмæ куль-
тон нысаниуæг дæр. Ирон æвзаджы ма йын ис иумæйаг ны-
саниуæг «æхсар», «лæджыхъæд».
3). Æхсæртæг - арæзт у «Æхсар» номæй суффикс -æг-ы
руаджы. Йæ номæй рацыдысты Æхсæртæггатæ. «... Æхсар,
хистæр æфсымæр, уыд æхсарджын, Æхсæртæг та, кæстæр
æфсымæр - Æхсарæй æхсарджындæр», - кæсæм кадæг «Æх-
сар æмæ Æхсæртæджы райгуырды»-ы83.
79 Амынд чин. -217 ф.
80 Амынд чин. - 215 ф.
81 Амынд чин. — 204 ф.
82 Амынд чин. - 243 ф.
83 Нарты кадджытæ. - Дзæуджыхъæу, 1995. - 8 ф.
4). Бурæфæрныг - Борæты мыггаджы сæр. Йæ ном
амоны «фарнæй хъæздыг», ома, «уæларвон фарн», дзырд
«фарн» раздæр амыдта «арв», «рухс», «цæхæр». Дзырд Бурæ,
Борæ, æвæццæгæн, амыдта, абон ын иронау æмæ дыгуронау
цы нысаниуæг ис, уый: «бур», «бургомау».
5). Уырызмæг - хæстæг лæууы ирайнаг ном Вараз-
ман-мæ. Дзиццойты Юрий йæ уац «Старость нарта Урузма-
га»-йы84 иртасы нарты кадджыты варианттæй иуы сюжет.
Ном «Уырызмæг»-æн ацы варианты ис иумæйаг нысаниуæг
дæр æмæ амоны «хицауиуæггæнæг»(«правитель»), «бал-
хон», «раздзог» («предводитель»). Уымæ гæсгæ, зæгъы
Дзиццойты Юрий, сæрмагонд ном «Уырызмæджы» ныса-
ниуæг æмбæрстгонд у. Ацы хъуыды баххæст кодта англисаг
ахуыргонд Г.Бейлийы этимологийæ: ном «Уырызмæг» у ра-
гон ирайнаг дзырд æмæ амоны «размæ хонæг».
6). Сатана - хæстæг лæууы алайнаг паддзахы чызджы
ном Сатиник-мæ, фæлæ йын нæй ирайнаг ратæдзæн. Ва-
сойы хъуыдымæ гæсгæ, чи зоны, алайнаг ном у.
Челæхсаты Руслан йæ уац «Сатана - Шашана»-йы æрдзы-
рдта, Сатана ном чи куыд раиртæста, ууыл, æмæ йын дæтты
йæхи этимологион нысаниуæг (журнал Дарьял, 2007, № 1.
- 230 ф.). Г.Бейли Сатана ном бæтты авестæйаг Сатар-имæ
- «барджын хицау» («властелин»). Бязырты Алыксандры
хъуыдымæ гæсгæ, персайнаг дзырд Сат баст у дзырд сат-
гин-имæ, ома, «уарзон дзаума». Гуыриаты Тамерлан зæгъы,
Сатана номы бындур Сатн - кæй у ирайнаг æмæ зындгонд
уыд скифаг дуджы. Суффикс -ан-ы руаджы арæзт дзырд Сат-
танос, амоны «амондджын», «хъæлдзæг».
Э. Сафина ном дих кæны æртæ хайыл: Шат-и-ана. «Шат»
санскриты, ирайнаг æмæ тюркаг æвзæгты амоны «амонд»,
«хъæлдзæг», «ана» та - мад, ома, Шатана у амонды, хъæл-
дзæджы мад85. Кодзаты Петр Сатанайы ном æмæ фæлгонц
бæтты аккадаг мифологийы «хуыцæутты бардарæг» ус-хуы-
84 Историко-филологический архив. - Владикавказ, 2004. - 6 ф.
85 Сафина Э. Нартский эпос и Древний Восток. - Владикавказ, 2002.
-11 ф.
цау Иштары номимæ. Ацы ном равзæрд рагон ном «астар»-
æй, скæсæйнаг семиттæм амыдта «ус-хуыцау» («богиня»),
хуссайраг семиттæм та уыд ус-хуыцауы сæрмагонд ном -
«Астрата»86. Челæхсаты Русланы хъуыдымæ гæсгæ, ном Са-
тана йæ фонетикон æмзæлад æмæ нысаниуæгмæ гæсгæ
æмхуызон у ахæм дзырдтимæ: согъдаг стн, авестæйаг фста-
на, рагон индийаг стана, сомихаг стин æмæ амоны «сыл-
гоймаджы риу». Уый ма бæрæг у уырыссаг «стан»-æй дæр:
«тасгæ-уасгæ астæу», «тасаг гуыр», «гуырвидауц». Руслан
йæ хъуыды баххæст кодта нарты кадджыты дæнцæгтæй:
Сатана уыд нарты мад æмæ сæ дарæг («кормилица»].
7). Хæмыц - мангойлаг номæй арæзт - Хабичи. Абайты
Васо зæгъы, зæгъгæ, Хæмыц æмæ Батрадзы нæмттæ уы-
даиккой иу ном «Хабичи-батур», æмæ сæ ирон адæм эпосы
сарæзтой дыууæ номы.
8). Батрадз - йæ номы ратæдзæн у мангойлаг-тюркаг.
«Батыр» амоны «хъæбатыр», «æхсарджын». Бынтон æмбæр-
стгонд нæу дзырды дыккагхай - адз. Рклицкийы хъуыдымæ
гæсгæ, амоны «богатырь асский», В.Миллеры хъуыдымæ
гæсгæ - «богатырь осский»87. «Батрадз» ном цы амоны,уый
тыххæйма ис цалдæр хъуыдыйы. Джыккайты Шамилы ра-
иртæстмæ гæсгæ, Батрадзы ном сæвзæрд манголты фæзын-
дæй раздæр - X æнусы размæ. Хатдзæг кæны: ном Батраз -
Батрадз нысан кæны Батр уаз, Батр уадз (сыгъдæг) - Батр
святой88. Шамилы хъуыдымæ гæсгæ, дзырд Батыр арæзт
у Индийы мифты хъайтар Индрæйы дыккаг номæй - Ври-
траг - ган: вртр - батр - батыр, номмæ бафтыд эпитет «уадз»
(«уаз») æмæ дзы рауад: Батруаз - Батраз - Батрадз.
Горвард Рид йæ чиныг «Артур - король драконов»-ы фыс-
сы, англисаг æвзаджы Оксфорды дзырдуаты Батрадз ном
кæй амоны «ватрасхиан» - «относящийся к отряду бесхво-
86 Кодзаев П. Аланы - Арии. - Владикавказ, 1998. - 293, 322 ф.
87 Абаев В.И. Амынд чин. - 249 ф.
88 Джыккайты Ш. Нарты Батрадз - скифаг хуыцау. Чин. Ныхасы
фарн. - Дзæуджыхъæу, 1996. - 46 ф.
^ 39 ^
стых земноводных жаб и лягушек», зæгъы, уымæй кæй у
бæрæг, Батрадз йæ мады ’рдыгæй кæй у донимæ баст89.
9). Сослан. Гуырдзиаг азфысты руаджы нæм æрхæццæ
Сослан ном. Хаста йæ XIII æнусы цæрæг, ирон паддзахы фырт,
гуырдзиаг ус-паддзах, ирон хæрæфырт Тамары цардæмбал
Дауыт-Сослан. Васойы хъуыдымæ гæсгæ, ном «Сослан» нæу
ирайнаг. Куыд бирæ ирон нæмттæ, афтæ уый дæр у тюркаг.
Абарæм ногъайаг суслан «тызмæг, карз уæвын».
Фыццагдæр Сослан ном раиртасыныл архайдта Н.Я.
Марр: Сос-алан. Сос - равзæрд дзырд Сос-ре-ква-йæ, ома,
Сосы фырт. Сос нымайы рош-ты (рус-ты] мыггагон номыл90.
Гуыриаты Тамерланы хъуыдымæ гæсгæ, Дауыт Сослан эпо-
сы ссис нарт Сосланы прототип. Сослан Цæразонтæй кæй
уыд, уымæ гæсгæ йæ ном равзæрд алайнаг Цæзарон, кæнæ
Цæразон, кæнæ æндæр ахæмæй91.
10). Сырдон. Иуæй-иу ахуыргæндты хъуыдымæ гæсгæ,
Сырдоны райгуырд донимæ баст кæй у, уымæ гæсгæ йæ
номы дыккаг хай арæзт у «дон»-æй (Рклицкий). Ацы хъуы-
дыимæ разы нæу Васо. Дзырд арæзт у ирон дзырд «сырд»-æй
(«зверь») æмæ суффикс - оны руаджы.
Абайты Васо йæ наукон куыст «Ирæтты нарты эпос»-ы
бæстон равзæрста иннæ нæртон адæмы нæмтты этимоло-
гион нысаниуæг, эпосы аивадон мадзæлттæ, сæ ахадындзи-
над ирон адæмы царды.
4. Нартологийы иртасæн куыстытæ фæстаг азты. Ив-
гъуыд æнусы 60-70-æм азты Нарты эпос иртасыны хъуыд-
даг фæрæвдздæр. Фæзындис ног ахуыргæндтæ, ног хъуы-
дытæ, ног иртасæн куыстытæ. Абайты Зарæ йæ иртасæн
куыстыты фылдæр æргом аздæхта нарты эпосы историон
ахадындзинады фæрстытæм, уыдонимæ эпосы æртæ исто-
рион сюжетмæ: Моисей Хоренскийы Сатана-Сатеник, сæр-
89 Рид Г. Артур — король драконов. Варварские истоки величайшей
легенды Британии - М.,2006. - 298 ф.
90 Марр Н.Я. К определению племенного происхождения Георгия,
сына Тамары // Известия АН СССР, 1926, № 6. -474-475ф.
91 Гуриев Т.А. Антропонимия осетинского нартовского эпоса. -
Орджоникидзе, 1981.-29 ф.
—^ 40 ^-
мæтаг-боспораг ахастдзинæдтæ æмæ Кæфты-сæр-Хуандон-
æлдар, Гуры фидары райст (Абаева З.В. К историзму нарт-
ского эпоса осетин. ИЮО НИИ, Вып. XIII. - Цхинвал, 1964. -
187 ф; Этюды по нартовскому эпосу. - Цхинвал, 1978. - 23 ф.].
Гаглойты Юрий историон абарстыты руаджы раиртæста
эпосы иуæй-иу терминтæ æмæ кадджыты историон ахадын-
дзинад92. Йæ уацы «Трехфункциональное деление в этниче-
ской культуре осетин» Юрий иртасы скифаг-ирон этногра-
фион иудзинæдтæ сæ цардыуаджы, бæстон æвзары Нарты
æртæ æхсæнады ахадындзинад, сæ историон ратæдзæн93.
Йæ иннæ уацы «Осетинско-вайнахские параллел и» Гаглойты
Юрий иртасы ирон Сатана æмæ вайнахты легендæты Сели
Сата-йы райгуырд, сæ иудзинæдтæ æмæ хицæндзинæдтæ94.
Нартæ æмæ тæтæр-манголы эпосты бастдзинад йæ нау-
кон куыстыты иртасы Гуыриаты Тамерлан. Разы у Абайты
Васойы хъуыдыимæ, нарты эпосы иуæй-иу нæмтты кæй
ис раиртасæн тæтæр-манголы ханты историон нæмттæ:
Хъæндзæргæс - Чингис-хан, Сайнæг-æлдар - Батый-хан
(Саин-хан). Тамерланы хъуыдымæ гæсгæ, ахæм нæмттæ ма
эпосы сты: Бæлгъæ - Берке-хан, Тары фырт Мукара - Сы-
гъзæрин Ордайы хан Нокар95. Гуыриаты Тамерлан нарты
эпосы фæрстытæ иртасы йæ иннæ куыстыты: «К проблеме
генезиса осетинского нартовского эпоса». (0 монгольских
влияниях]. - Орджоникидзе, 1971; «Антропонимия осетин-
ского нартовского эпоса». - Орджоникидзе, 1981; «К методи-
ке изучения ономастики эпоса». Чин. Проблемы осетинского
языкознания. Вып.1 - Орджоникидзе, 1984. - 155 ф. æ. æнд.
Гуыриаты Тамерланы хъуыдыимæ разы нæу В.А. Кузне-
цов, зæгъы, æрмæстдæр мангойлаг тæваг агурын нæ хъæуы
нарты эпосы, фæлæ мангойлаг-тюркаг, уымæ гæсгæ сын,
92 Гаглойты Ю. Некоторые вопросы историографии нартского эпоса.
-Цхинвал, 1977.
93 Сборник «Проблемы этнографии осетин». - Орджоникидзе, 1989.
-11 ф.
94 Амынд чин. 135 ф.
95Гуриев Т.А. Наследие скифов и алан. - Владикавказ, 1991.-82 ф.
чи зоны, уыд иумæйаг бындурон æвзаг96. Гуыриаты Тамер-
ланы иртæстмæ гæсгæ Батрадзы ном арæзт у мангойлаг
багатарæй - «богатырь», «герой», «витязь», дыккаг хай ас
та мангойлагау амоны ас - асут, манголтæ афтæ хуыдтой
ирæтты - асты (аланты) ХШ-Х1У æнусты. Ацы хъуыдыимæ
дæр разы нæу В.А.Кузнецов, зæгъы, ном Батыр - ас мангой-
лаг нæ, фæлæ тюркаг кæй у, чи зоны, болгайраг кæнæ хазай-
раг97. В.А.Кузнецов йæ куысты дарддæр иртасы нарты эпо-
сы историон ратæдзæн, эпосы географион бынæттæ (Уарп,
Хыз, Гум) æ. æнд.
1993 азы Дзæуджыхъæуы рацыд Бязырты Алыксандры
чиныг «Нарты таурæгъты истори». Автор бæстон æрдзырд-
та скифаг, сæрмæтаг, алайнаг, тюркаг æмæ æндæр адæмты
ахастыты тыххæй нарты эпосы. Мæхъæл æмæ цæцæны ра-
гон фыдæлты хонынц «вейнах». Нартологтæ вейнахы адæ-
мон эпосы хъайтарты адих кодтой дыууæ къордыл. Фыц-
цаг къордмæ хауынц бынæттон национ хъайтартæ Колой,
Охкир, Баркамхой, Пхагал Бяри, Ахмед Эшк, Наур, Гожак æ.
æнд. Сты кусаг, удыхъæдæй уæздан, хъахъхъæнынц сæ би-
нонты, сæ фæллой, сæ бæстæ æддагон стæронты æрбабыр-
стытæй. Ацы нæмттæ сты æрмæст вейнахы нæртон эпосы.
Дыккаг къордмæ хауынц Солсæ æмæ нарт-орстхойтæ (Æх-
сæртæггаты нæртонтæ) - æртиссæдз стæронæй. Лæбурынц
фыццаг къорды хъайтартæм - сæ сылгоймæгтæм, фосмæ,
фæллоймæ, фæлæ сын уыдон ныхкъуырд раттынц. «Со-
ска Солсæ æмæ Гожай»-ы таурæгъы Солсæ йæ орстхойты
балимæ ацыдысты авд хохы сæрты æмæ Гожайы фос рас-
къæрдтой сæхимæ, йæхи та йын бæстытæй ныууагътой»98.
«Пхагал Бяри»-йы таурæгъты иу нарт-ортсхойон уазæджы
æфсон бацыди Бярийы хæдзармæ æмæ йын йæ рæсугъдусы
раскъæфта, фæлæ йын æй уæддæр Бяри байста99.
96 Кузнецов В.А. Нартский эпос и некоторые вопросы истории
осетинского народа. - Орджоникидзе, 1980. - 23 ф.
97 Амынд чин. - 25 ф.
98 Долгат У.Б. «Героический эпос чеченцев и ингушей». — М., 1972.
-ЗЮф.
99 Малсагов А.О. «Нарт-орстхойский эпос вейнахов». - Грозный,
1970.-94 ф.
Нартологтæ Д.Д. Мальсагов æмæ Х.Д.Ошаев фыссынц:
«Нарт-орстхойские сказания чеченцев и ингушей представ-
ляют особый интерес. При изучении этих сказаний кажется,
что они отражают смутное воспоминание о некоем сильном
народе, проживавшем в глубокой древности в центральной
части Кавказа или занявшем его»100. Уыцы адæм уыдысты
скифтæ-алантæ, хъобайнæгтæ æмæ Орстхой - Æхсæртæджы
стæронтæ.
Бязырты Алыксандр дарддæр нарты эпосы иртасы даге-
стайнаг авартæ æмæ аланты хæлар ахастыты æвдисæнтæ.
Зæгъæм, таурæгъ «Болат Хæмыц»-ы Сослан ракуырдта
авайраг рæсугъды. «Сослан æмæ Хæмыцы фырт»-ы таурæ-
гъы Батрадз Аварийæ Нартмæ æрбаласта сæдæ уæрдоны
хъуымац æ. аф.д101. Алантæ æмæ дагестайнаг аварты лымæн-
дзинады æвдисæн у иу историон факт. 1106 азы Дербенты
цæрæг иу æнæбæрæг историк ныффыста чиныг «Дагеста-
ны истори» æмæ дзы æрхаста цымыдисаг хабар. Мæхæмæт-
пехуымпар Мединæ горæт куы бацахста (622 азы), уымæй
200 азы куы рацыди, уæд (822 азы) Сирийæ рацыдысты
2000 æфсæддоны æд бинонтæ æмæ бабырстой Аваримæ.
«Царь аварцев Бейер Нуцал обратился в бегство и прибыл
в страну Туш... По прошествии долгого времени... Амир-сул-
тан сын Нуцала попросил в помощь войско аланов... Большое
войско было собрано... Он провел его тайно в темную ночь
в округе Хамз, туземцы приняли участие в его коварстве,
скрыли всех воинов в своих домах... На следующую ночь не-
верные (ома, чырыстон алайнæгтæ, автор пысылмон уыди]
напали на Амир-Ахмата до рассвета и умертвили его. Тогда
Амир-султан вступил на престол отца...»102. Бязырты Алык-
сандр дарддæр йæ чиныджы иртасы Ныгуылæн Аланыстон,
абхазæгтæ, адыгейæгтæ æмæ кæсгон адæмы ахастыты æв-
дисæнтæ нарты эпосы историон цаутимæ бастæй.
100 Мальсагов Д.Д., Ошаев Д.Д. Очерк чечено-ингушской литературы.
-Грозный, 1963.- 240 ф.
101 Амынд чин. - 80 ф.
102 Амынд чин. - 80 ф.
Цоциты Аланы хъуыдымæ гæсгæ, нарты кадджыты ерыс
кæнынц дыууæ ныхмæвæрд райдайæны (два начала) -
сылон (женское начало) æмæ нæлон (мужское начало).
Æрмæстдæр фыццагон адæмты мыггагон царды рæстæг
фæзындысты ацы дыууæ къорды: сырдон æмæ нæртон,
æрдтæм гæсгæ дих кæнын куы райдыдтой, уæд. Нæртон
къордæн сæ райдайæн у бирæгъæй (Уæрхæг), сырдоны
къорды сæйраг фæлгонцтæ сты рувас æмæ сылгоймаг. Алан
куыд зæгъы, афтæмæй сырд хъуамæ уа сурт - «сылгоймаг»103.
Зæгъæн ис, æмæ сурт/нарт-ы ныхмæлæуддзинад нысан
кæны сылгоймæгтæ/нæлгоймæгтæ. Бирæон нымæц бæрæ-
ггæнæг -т куы аппарæм, уæд нæм рауайдзæн сур - нар, або-
ны ирон æвзаджы амонынц сул - нæл - «сылгоймаг - нæлго-
ймаг», «сыл/нæл» («самка/самец»).
Ж.Дюмезиль йæ уæлдæр амынд чиныг «Осетинский
эпос и мифология»-йы (252 ф.) фыссы, зæгъгæ, нарты эпо-
смæ цымыдисдзинад фыццаджыдæр сæвзæрд йæ æртæ-
функционалон структурæйы тыххæй. Ирон адæм уыцы
структурæйы хъуыдыкæнынад иттæг хорз равдыстой эпо-
сы, фæлæ, зæгъы, ныр дыууæ мин азæй фылдæр нал ис сæ
социалон цардыуаджы. Ж.Дюмезилы ацы хъуыды раст кæй
нæу уый тыххæй йæ уацы фыссы Бзарты Руслан104. Исто-
рион цаутыл æнцойгæнгæйæ, Бзарты Руслан иртасы Иры-
стоны мыггагон æхсæнадты равзæрд. Тæтæр-манголы æр-
бабырсты фæстиуджыты фæстæ ХУ-ХУН æнусты хæхбæсты
равзæрд цалдæр мыггагон æхсæнады: Тæгиатæ, Куырттатæ,
Уæлладжыр, Дыгургом, Туалгом, Урс Туалтæ, Къуыдар, Дзау,
Чысан, Хъуд æмæ Тырсыгом. Алы ран дæр Ирыстоны уыд
граждайнаг æхсæнадтæ (община), сæ арæзт уыд рагон индо-
ирайнаг социалон-политикон æхсæнады хæрзæнгæс: ариаг
идейæ космосы æртæ зонæ æмæ æртæ социалон функцийы
бындурыл арæзт. Æхсæнады цæрæг адæм дих кодтой æртæ
103Чочиев А.Р. Нарты-арии и арийская идеология. - М, 1996. - 263 ф.
104 Бзаров Р.С. Социальная история осетин и теория Ж.Дюмезиля //
Осетинская филология: история и современность. Вып.З.-Владикавказ,
1999.-299 ф.
къабазыл, алкæмæ дæр дзы хауд йæхи цæрæнбынаты хай.'
Æхсæнады идеологон бындуры æвæрд уыд æртæ къабазы
равзæрды таурæгъ иу фыдæлæй. Ацы æртæ къабазы бын-
дурыл арæзт уыд ирæтты фыдæлты æхсæнадон цард дæр:
таурæгъ скифты паддзахад æмæ скифты равзæрд Таргитай
æмæ йе ;ртæ фыртæй; Нарты æртæ æхсæнады æмæ се ’ртæ
сыхы. Дарддæр Бзарты Руслан ацы æртæфункционалон тео-
ри иртасы Уæлладжыры æхсæнады цардыуаджы бындурыл,
суанг XIX æнусмæ чи бахъахъхъæдта ариаг æртæфункцио-
налон системæ. Уæлладжыргом дих кодта æртæ къабазыл:
Къусæгонтæ, Цæразонтæ æмæ Сидæмонтæ. Таурæгъты
куыд дзырдæуы, афтæмæй ацы æртæ къабазы рацыдысты
сæ иумæйаг фыдæл Ос-Бæгъатырæй æмæ хуындысты йæ
фыртты номæй. Ариаг социалон функциты дихмæ гæсгæ,
Къусæгонмæ хауд динамонджытæ æмæ тæрхонгæджыты
функцитæ, Цæразонтæ уыдысты хæстхъом æмæ æхсарджын,
Сидæмоны бындартæм хауд кондады куыст (производи-
тельный труд) æмæ хъæздыгдзинады функцитæ. Бзарты
Руслан дарддæр ариаг æртæфункционалон системæйы
æвзары Ирыстоны иннæ мыггагон æхсæнадты бындурыл
дæр.
Фæстаг азты ирон нарты эпос цымыдис æвзæрын кæны
фæсарæйнаг ахуыргæндтæм дæр. Жоэль Грисвар йæ уац
«Мотив меча, брошенного в озеро: смерть Артура и смерть
Батрадза»-йы иртасы къарол Артур æмæ нарт Батрадзы
мæлæты бастдзинад сæ кæрдтимæ105. Артур бахæс кодта,
цæмæй йын йæ кард Эскалиборы ныппарой цады, дыууæ
хатты йæ асайдтой, нæ-иу æй ныппæрстой, æртыккаг хатт
ын куы загътой, кард ныппаргæйæ цадæй фæзынд къух,
кардмæ фæлæбурдта, æртæ хатты йæ ныттылтда æмæ стæй
æрбайсæфт, зæгъгæ, уæд Артур базыдта, йæ мæлæт кæй
æрхæццæ. Ирон нарты эпосы дæр Батрадз, цалынмæ йын йæ
105 Грисвар Ж. Мотив меча, брошенного в озеро: смерть Артура и
смерть Батрадза. Францаг æвзагæй йæ ратæлмац кодта Хъамболты
Тамерлан // Дарьял, 2004, № 2. - 162 ф.
кард денджызы нæ баппæрстой, уæдмæ нæ мард106. Дарддæр
Грисвар йæ уацы бæстон иртасы нарт Батрадз æмæ ирлан-
диаг Кухулины райгуырд, сæ фæлгонцты иудзинæдтæ. «Тож-
дество Артур = Кухулин = Батрадз можно потвердить тем,
что однородны характеры и функции, которые определяют
эти персонажи, а также тем, что это тождество дублируется
некоторым числом других аналогий, тем, что оно относится
к однородным эпическим мирам, в рамках которых каждый
герой находится в сходной ситуации», - хатдзæг кæны Гри-
свар107.
Зындгонд францусаг ахуыргонд А. Кристоль абаргæ-
историон аспекты бындурыл иртасы нæртон æмæ бердзенаг
эпосты иудзинæдтæ Сырдон æмæ Одиссейы фæлгонцтыл
æнцойгæнгæйæ йæ уацы «Сырдон и Одиссей»108. Уыцы иу-
дзинæдтæ нымайы иумæйаг индоевропæйаг æндæвдадыл.
«Однако прочие соответствия более объяснимы, если пред-
положить длительное сосуществование протогреков и про-
тоиранцев», - зæгъы А.Кристоль (уый дæр уым).
Англисаг антрополог æмæ Скæсæн æмæ Ныгуылæны
сусæгдзинæдтæ иртасæг Говард Рид Къарол Артуры таурæ-
гъты ратæдзæн агуры скифаг-сæрмæтаг адæмты æхсæн109.
Кард Экскалибур, Сыгъдæг Грааль, залиаг кæлмытæ (дра-
кон) æмæ рыцарты хъæбатырдзинæдты тыххæй зонинæг-
тæ Говард Рид ссардта скифаг-сæрмæтаг æмæ уыдоны бай-
зæддæгты нарты эпосы. Уыцы бастдзинæдтæ иртасы Рим
æмæ сæрмæтты æхсæн хæстон историон цауты бындурыл.
Дарддæр ацы темæ рапарахат кодтой К.Скотт Литтлтон
æмæ Линда А.Малкор: «Основываясь на параллелях с совре-
менными осетинскими фольклорными сюжетами о герое
Батразе и его рыцарях-нартах, мы утверждаем, что эти ко-
чевники, говорившие на северо-восточном иранском диа-
106 Нарты кадджытæ. III т. - Дзæуджыхъæу, 2005. - 599 ф.
107 Амынд куыст. - 208 ф.
108 Кристоль А. Сырдон и Одиссей //Альманах Осетия XX век. Вып. 1.
- Владикавказ, 1996. - 145 ф.
109 Рид Г. Артур - король драконов. Варварские истоки величайшей
легенды Британии. - М., 2006. - 360 ф.
-^ 46 ^
лекте, внесли первоначальный вклад в формирование того,
что позднее составило ядро преданий о короле Артуре, ры-
царях Круглого стола и Святом Граале»110.
Нарты эпосы сусæгдзинæдтæ æххæст иртæстгонд нæма
сты. Алы адæмты минæвæрттæ дзы агурынц сæ ратæдзæн,
сæхи историон сусæгдзинæдтæ. Дарддæр дæр фæзындзæн
ног чингуытæ, ног ахуыргæндты нæмттæ, ног æнтыстытæ.
110 Литтлтон К.Скотт, Малкор Линда А. От Скифии до Камелота. -
Владикавказ, 2007. - 9 ф.
ИСГОРИОН-ХЪÆБАТЫРОН
ЗАРДЖЫТЫ РАВЗÆРД
Разныхас. Ирон адæмон сфæлдыстады уæлдай зын-
гæдæр бынат ахсынц хъæбатырон зарджытæ. Зындгонд
композитор Виктор Долидзе йæ уацхъуыд «Ирон адæмон
музыкæ»-йы фыста: «Фыццаг хатт куы фехъуыстон къорд
ирон адæмон зарæджы, уæд мæ уырнгæ дæр нæ кодта, ахæм
хæдбындур мелодитæ адæмæн сæхи æхсæнæй рацыдысты,
уый». («Мах дуг», 1989, 7 №). Рухс идеалтæ, карз тох знæг-
тимæ, хъæбатырдзинад æмæ лæгдзинад - ахæм у зарджыты
мидис, сæ хъуыды.
Ирон адæм абон кæд армыдзаг йеддæмæ не сты, уæд ра-
гзаманты Уралæй Хъырымы онг хæццæ кодтой йæ арæнтæ.
Х-ХИ æнусты нæрыд аланты стыр æмæ тыхджын паддзаха-
ды ном. Кæд нæ фыдæлтæ сæхæдæг никæмæ лæбурдтой,
уæддæр суанг IV æнусæй фæстæмæ æвзæрстой фыдбонтæ:
ныккалдысты сыл хæддзугæнæг гуннтæ, УН-1Х æнусты - ха-
зартæ æмæ араббæгтæ, ХШ-Х1У æнусты Чингисханы, стæй
та Къуылых Тимуры æнæбасæтгæ æфсæдтæ. XV - XVIII æну-
сты, ирон адæм хохы цъассыты хъизæмарæй куы мардысты,
уæд та сын сæ уæзæгыл барджын систы кæсгон къниæзтæ.
XVI -XVII æнусты нæм лæбурдтой Иран, Турк æмæ Хъырымы
хантæ. XIX æнусы райдиан рапарахат Уæрæсейы паддзахы
колониалон политикæ, йæ фæстиуджытæй иу уыд нæ фы-
дæлты иу хайы алыгъд Туркмæ. Гъе æмæ уыцы историон
цауты бындурыл æвзæрдысты ирон историон æмæ хъæба-
тырон зарджытæ.
Адæмон зарджытæ æмбырдгæнджытæ. Æнусæй-æнус-
мæ, фæлтæрæй-фæлтæрмæ нæ фыдæлтæ цы зарджытæ
фæкодтой, уыдон се ’ппæт фыст не ’рцыдысты, сæ фыл-
дæрæн нæм не ’рхæццæ сты сæ мелодитæ дæр. Мыхуыры
фыццагдæр ирон зарджыты кой скодта Петербурджы ге-
ографион æхсæнады уæнг Александр Яновский. Уый 1752
азы йæ уацхъуыд «Осетия»-йы фыста, зæгъгæ, ирæттæм ис
сæхи зарджытæ, зарынц сæ балалайкæйы хуызæн тымбыл
музыкалон инструментыл.
1857 азы Петербурджы мыхуыры рацыд барон Август
Гакстгаузены чиныг «Закавказский край». Барон фыссы,
ирæттæй цы зарджытæ фехъуыста, уыдон кæй сты тынг
зæрдæмæдзæугæ, европæйаг зарджыты мелодиты æнгæс.
Фæлæ, хъыгагæн, уыцы мелодитæ фыссæг нæ фæцис.
Ирон зарджыты мелодитæ фыццагдæр ныффыста
мæскуыйаг композитор С.И.Танеев. Уый 1886 азы рабалц
кодта Сванетимæ. Йæ фæндаг уыд Кæсæгыл. Ам фембæлд
кæсгон къниаз Урусбиевимæ æмæ йын йæ зарджытæй
ныффыста иу-цалдæры. Се ’хсæн уыд æртæ ирон зарæджы:
«Онай», «Æфсати», «Хъуыбадты зарæг».
Хетæгкаты Къоста тынг бирæ уарзта адæмон зарджытæ,
зыдта сæ æмæ сæ зарыдис. Арæх æм цыдысты, ирон
зарджытæ чи æмбырд кодта, уыцы композитортæ. Уыдонæй
иу уыд зындгонд гуырдзиаг композитор Д.Арахишвили.
Йæ мысинæгтæм гæсгæ, 1902 азы сæмбæлд Къостаимæ
æмæ дзы фонографыл ныффыста авд зарæджы, стæй сæ
Мæскуымæ аласта.
Зындгонд композитор Петр Мамуловы сфæлдыстадон
фæндаг дæр райдыдта адæмон зарæгæй. Арæх хъуыста
Къостайы зардмæ. Петербурджы консерваторийы
къæсæрæй куы бахызт, уæддæр роялыл акодта, Къостайæ
цы зарджытæ фехъуыста, уыдон. Консерваторийы студент
уæвгæйæ, ахуырæй уæгъд рæстæг Петр Дзæуджыхъæуы
сарæзта фыццаг ирон зарæггæнджыты къорд. Йæ раз-
амындæй 1902 азы Дзæуджыхъæуы эстрадæйæ фыццаг хатт
райхъуыстысты ирон адæмон зарæджы зæлтæ.
^ 49 *,
4
Цымыдисаг сты венгриаг ахуыргонд Б. Мункачийы æм-
бырдгонд зарджытæ. Ныффыста сæ фыццаг дунеон хæсты
рæстæг, Цæгат æмæ Хуссар Ирыстонæй уацары цы ирæттæ
бахауд, уыдонæй. 1932 азы мыхуыры рацыд йæ чиныг «Со-
брание осетинской народной поэзии». Ацы æмбырдгонды
уыдысты Тотиты Акимы, Тлаттаты Чермены, Дриаты Антъ-
оны, Пухаты Никъалайы æмæ æндæр зарджытæ.
Ирон адæмон зарджытæ æмбырд кæныны хъуыддаг
фæрæвдздæр дыууынæм азты кæронæй æртынæм азтæм.
1927 азы фыццаг хатт æмбырдгондæй фæзындысты «Па-
мятники народного творчества осетин». Фæстæдæр ирон
зарджытыл бакуыстой зындгонд композитортæ Галаты Ба-
рис, Е.Колесников, В.Долидзе, Кокойты Тæтæрхъан, Плиты
Христофор, Хаханты Дудар æ. инн.
Ирон зарæггæнджытæ æмæ кадæггæнджытæ. Спайда
кæндзыстæм журнал «Мах дуджы» мыхуыргонд уацхъуыд-
тæй Сланты Гаха, Зыгъуытаты Бибо, Саулаты Дзæрæх æмæ
иннæты тыххæй. «Сланты Гаха уыд ирон дзыхæйдзургæ
сфæлдыстады дæснытæй иу, - фыссы йæ уацы Хæмыцаты
Тамарæ «Мах дуджы» (1987, 6 №). - Райгуырди Хуссар Иры-
стоны Брытъаты хъæуы. Йæхæдæг куыд дзырдта, афтæмæй
уыди 1836 азы гуырд. Йæ цардæй ахицæн 1924 азы... Гаха
иттæг хорз зыдта йæ мадæлон æвзаг, кадджытæ дзырдта
тынг аив æмæ æнæ къуылымпыйæ. Бахъуаджы сахат-иу
исты цыргъзонд таурæгъ кæнæ æмбисонд æнæ ракæнгæ
нæ фæци». Гаха цагъта дыууадæстæнон фæндырыл. Дза-
гуырты Гуыбади æмæ дзы Гуыриаты Гагуыдз ныффыстой
40 кадæджы, аргъауы, таурæгъы.
Хæмыцаты Тамарæ йæ иннæ уац ныффыста Саулаты
Дзæрæхыл («Мах дуг», 1989, 4 №]. Дзæрæх райгуырди Уæл-
ладжыргомы, Уæллаг Мызуры 1850 - 1860 азты. Сидзæрæй
баззадис æмæ хъомыл кодта Æрыдоны йæ хомæ, стæй та Чы-
рыстонхъæуы йæ мадыфсымæр Сихъоты Будзимæ. Авдазд-
зыдæй бакуырм, йæ хиуæттæ йæ фæцалх кодтой зарджытæ
æмæ кадджытæ хъисфæндырæй цæгъдыныл. Дзæрæхæй
бирæ зарджытæ æмæ кадджытæ ныффыста Дзагуырты
Гуыбади, Тугъанты Махарбег та - фыццаг историон зарæг
«Задæлески нана». «Дзæрæх уыд æцæг курдиатджын кадæ-
ггæнæг. Зыгъуытаты куырм Бибойы фæстæ Дзæрæх кадæг-
гæнджыты æхсæн æрцахста фыццаг бынат...», - зæгъы Тугъ-
анты Махарбег.
Зыгъуытаты куырм Бибойы тыххæй кæсæм Къубалты
Алыксандр æмæ Тугъанты Махарбеджы уацхъуыдтæ жур-
нал «Мах дуджы» фæрстыл (1922, 6 №). «80-æм азты кæрон
Ирыстоны амарди фæстаг адæмон зарæггæнæг Зыгъуыта-
ты куырм Бибо, - фыссы Махарбег. - Уый йæ рæстæджы йæ
къах кæм не ’рывæрдта, Иры дзыхъы ахæм бынат нæ уыд,
æмæ Гомерау хорз зыдта адæмон эпопейæ. Уый уыд æцæг
адæмон «бард». Иæ зарæджы мыртæ, йæ хъисын фæндыры
хъæлæс кæцы бæрæгбонæй, кæцы куывдæй нæ райхъуыст!
Йæ кадджытæ, йе ’мбисæндтæ, йæ хъæлдзæг ныхæстæ æмæ
таурæгътæ уыдысты «уæле исгæ - бынæй ахадгæ».
Къубалты Алыксандр йæ уацы фыссы Бибойы курдиат
æмæ царды хабæртты тыххæй. Хъуыста йын йæ зардмæ, æмæ
йæ зæрдæйы арф ныххызт: «...Адæм фæхъус сты, - фыссы
Алыксандр. - «Ды хæссыс Хуыцауы ном, саугуырм мæ бакод-
тай, - зарыд Бибо, - цæмæй ма уынон арвы цъæх, цæмæй ма
уынон зæххы сау, уымæн та радтай цæстырухс, лæджыхъæд,
ацы хатт дæр та йæ мæлæтæй бахызтай». Алыксандр ма йæ
федта хъазæн чындзытимæ архайгæ дæр. «Сæ сусæгдзинад
сын йæхицæй дарддæр ничи зыдта, - фыссы Алыксандр. -
Сасиры быныл тыгъд уыди царм. Ууыл фегуырдысты кафæг
лæппу æмæ чызг». Дарддæр Алыксандр радзырдта Бибойы
царды хабæрттæ. Саби ма куы уыд, уæд дзуарæй фæрынчын
æмæ бакуырм. Цард Бæтæхъойыхъæуы (Зæронд Бæтæхъой-
ыхъæу), фæлæ йæ уæлмæрд нал сбæрæг ис. Кæсæм скъуыд-
дзæгтæ Къубалты Алыксандры æмдзæвгæ «Куырм Бибо»-
йæ æмæ кадæг «Æфхæрдты Хæсанæ»-йы разныхасæй.
«Куырм Бибо»:
Уый цагъта фæндырæй бæрæгбон æмбырдты;
Уæрæх кæрт сæрдыгон уыд адæмæй дзаг.
Сæ фысым фæрнæйдзаг, разы уыд йæ цардæй,
Æмæ йын йæ нуазæн уый радта фыццаг.
«Куырм Бибо, - дзырдта йын, - хæтыдтæн æз бирæ
Кæсæджы, Цæцæны, Мæхъæлы, - уæддæр
Нæ федтон дæ хуызæн, нæ федтон æз уым дæр,
Куырм Бибо, дæ цагъдæй, дæ зардæй хуыздæр...»
«Æфхæрдты Хæсанæ» (разныхасæй):
Гъе хъæздыг куырм Бибо! Гъе тыхджын зæронд лæг!
Радта дын Уастырджи сау хъисæй хуыйысæр,
Радта дын зæрдæргъæвд, радта дын дзырдамонд.
Фыдæлты кадджытæ се ’ппæт дæр куы зоныс,
Се ’ппæт дæр куы цæгъдыс сау хъисын фæндырæй.
Фыццаг историон зарæг
Нæ рагзаманты историон зарджытæй нæм æрхæццæ æр-
мæстдæр иунæг - «Задæлески нана». Ахуыргæндтæ куыд
нымайынц, афтæмæй ацы зарæг фæзынд XV æнусы райди-
ан. Йæ бындуры æвæрд сты Х1Уæнусы кæроны историон ца-
утæ: астæуккагазиагэмирТимуры ныббырстАланыстонмæ.
Пайда кæнæм чиныгæй «История Северо-Осетинской АССР»
(1 хай), журнал «Мах дуджы» мыхуыргонд цаутæй.
1206 азы Скæсæны баиу сты мангойлаг адæмыхæттытæ,
сæ сæргъы Чингисхан, афтæмæй. Адæмтæн ралæууыды-
сты сæ фыдæвзарæн бонтæ. Мангойлаг-тæтæйраг æнæ-
нымæц мæлæтхæссæг тыхтæ сæ ных сарæзтой Цæгат æмæ
Ныгуылæнмæ. Уæдмæ, XIII æнусы райдианмæ, аланты
тыхджын паддзахад фæцудыдта мидтохы азымæй. Хъы-
рымы, Сау денджызы цæгатварс æмæ Доны цæрæг алантæ
схæццæ сты иннæ адæмыхæттытимæ, фехæлд сæ бастдзи-
над Цæгат Кавказы адæмтимæ. Фæлæ уæддæр Чингисхан
йæ тæссагдæр знæгтæй иуыл нымадта аланты. Дыууæ æну-
сы дæргъы мангойлаг-тæтæйраг лæбурджытæ сыгътой нæ
фыдæлты бæстæ. Алантæй иутæ Венгримæ фæлыгъдысты,
йннæтæ æрцардысты Манголийы, чи дзы фæсхохмæ фæлы-
гъд, сæ фылдæр хай та хæхбæсты æрæнцад.
1395 азы Аланыстоны туджы зæйты бын фæкодта
астæуккагазиагтыхгæнæгТимур. Йæ ном æлгъыстагæн баз-
зад адæмы зæрдæты, фæлтæрæй-фæлтæрмæ йæ нæ байрох
кодтой: дзырдтой æмæ йыл скодтой таурæгътæ, æмбисæнд-
тæ, сæвæрдтой йыл нæмттæ «Тимур-ленг», «Ахсахъ-Темур»,
«Къуылых Тимур». «Ахсахъ-Темурæн ба æфсæн базуртæ ад-
тæй ’ма бонæ арвбæл æртæ зилди кодта, - афтæ райдайы
дыгурон таурæгъ «Ахсахъ-Темур». - Æгас дуйнетæ дæр уой
къохи адтæнцæ. Æрæгиау ба ма йин мах хуæнхтæ æнæсаст
адтæнцæ, æма ардæмæ устур æфсæдти хæццæ ранæхстæр
æй. Махмæ идард цардæй, ’ма, мæ надбæл ку фæррæдуйон,
зæгъгæ, йе ’фсад куд цудæй, уотæ æ косгутæ ба уони фæсте
бурау къахгæ цудæнцæ. Дигорæмæ æрбацудæй, ’ма адæми
фулдæр уой тугъди цагъд фæцæнцæ, сæ нецæй хузæн хауæ-
ггаг ба син æ хæццæ фæххаста Китаймæ ’ма си уоми хецæн
гъæутæ искодта; æхуæдæг ба арвмæ исцудæй ’ма уоми æс-
тъалуй хузи бацудæй».
Газет «Рæстдзинад» 1991 азы 1 октябры номыры ным-
мыхуыр кодта Цагъаты Тотрадзы уацхъуыд «Задæлескæ».
Æрхæсдзыстæм дзы скъуыддзаг: «...Гъæути цæргутæ
исистадæнцæ Тимури нихмæ устурæй, минкъийæй. Алантæ
тадæнцæ, зæнхæ сæ æхемæ иста æма мæрдтæбæл æфту-
дæнцæ... Мæрдти астæу еу силгоймаг еунæгæй зилдæй. Ке
агурдта? Ка ин бацæй мæрдти хай? Терки донæрдæмæ ку ба-
цудæй, уæд æ гъостæбæл рауадæй сувæллæнтти кæун, еци
’рдæмæ бацудæй, æма æ размæ фæцæй сувæллæнтти къуар,
æ дууæ къохи исиста уæлæмæ: «0, устур Хуцау, ма фесафæ
Аланти муккаги, уæддæр аци сувæллæнттæ дæ иуазæг».
Сылгоймаг йæ цæссыгкалгæ рамбырд кодта сывæллæтты
æмæ сæ тагъд-тагъд ахуыдта Дыгургоммæ. Ам Моргы лæ-
гæты цæрынтæ байдыдтой, стæй æрбафтыдысты Задæле-
скы хъæумæ. Хъæуы цæрджытæ дисгæнгæ кастысты сæ
уазджытæм: сывæллæттæ сæ ирвæзынгæнæг мады хуыдтой
«нана». Бæзиты Саулох йæ фыды таурæгътæй куыд фехъуы-
ста, афтæмæй уыцы сылгоймаджы мыггаг уыдис Æрцагъ-
æстæй. Нана «Нихаси адæмæн æрдзурдта, Терки билтæбæл
"^ 53 ^
алайнаг гъæутæ куд бабун æнцæ къулух Тимури æфсæдти
хæццæ тохи». Сылгоймаджы уæздандзинад æмæ йе стыр
хъару дисы бафтыдтой адæмы, «Аланти исæвди зæрдихалæн
хабар адæми бафтудта устур сагъæси». Афтæ уыцы стыр са-
гъæсæй райгуырд зæрдæриссæн хъарæг-зарæг «Задæлески
нана». Цæстытыл ауайынц æвирхъау нывтæ: туджы зæйтæ,
сыгъд хъæутæ æмæ горæттæ, сидзæр сывæллæттæ...
Тогуарæ æркодта, тогуарæ æркодта
Тъæпæн Дигорбæл, Тъæпæн Дигорбæл!
АхсахъТимури æфсæнцъух борæтæй
Сæ цъæх будуртæ ку батар æнцæ,
Æфсæнбид кауæй æнгомдæр, федардæр
Сæ фалæбулай æртеголе ’нцæ.
Тъæпæн Дигорæн сæ финдзцæуæг адæм,
Сæ хъал фæсевæд лæгæй лæг хуæздæр
Се знæгти къохæй тог лæсæн кæнунцæ,
Кунæг кæнунцæ, мæрдтæмæ евгъуйунцæ.
Фæстаг лæги уæнгæмæ бæргæ тохунцæ,
Фал бунцагъд фæцæнцæ Тъæпæн Дигорæ!
Уæд сугъдæ ку схæцуй, цъæх арт ку сгъазуй
Тъæпæн Дигорæн се ’вулд гъæутæбæл.
Сæ байзайæггаг дæр: силæй дæр, нæлæй дæр
Хасти ку фæцæнцæ!
Ку бабун æнцæ Тъæпæн Дигорæ,
Æвæстаг ку фæцæнцæ; кæугæ, дзиназгæ
Уæд байзайунцæ дзæгъæл сувæллæнттæ
Сæ сугъд бундорбæл, сæ сау фунукбæл.
Уæд ма разиннуй дзилли амондæн
Силистæг дуйнебæл æма седзæрти
Æ разæй ку скæнуй фусти къуари хузæн.
Æсæвæй, бонæй сæ гъæуай ку кæнуй
Гъæддаг сирдæй дæр, фудгæнæгæй дæр,
Будурæй гъæдæмæ, гъæдæй æрдозæмæ,
Дигори Æфцæгмæ йе рух ку раттуй.
Цæгатбæл бахезуй æма æд сувæллæнттæ
Задæлески сæри ку ’рбунат кæнуй.
Алли зайæгойтæй сæ хæссун ку байдайуй,
Хæссын ку байдайуй. Ку растур унцæ,
Сæ еумæйаг мадæ Задæлески нанай мард
Кадæ, цити хæтдзæ уæд ку байвæрунцæ
Задæлески фалдзос Морги лæгæти.
Нанайы бирæ цот нæ байрох кодтой сæ ирвæзын-
гæнæджы ном, алы аз дæр ын кодтой номарæн хист. Куыд
фæстагмæ Нана ссис Дыгургомы рухс дзуар. Абон дæр фæн-
даггон куы фæцæйцæуы Моргы лæгæты рæзты, уæд скувы:
«Фæндараст мæ фæкæн, Задæлескы нана!».
XV æнусы быдираг æмæ хæхбæстаг аланты тох
адæмон сфæлдыстады
VIII æнусæй XIV æнусмæ Ирыстоны равзæрд цыппар мы-
ггагон комы: Уæлладжыргом, Дыгургом, Куырттаты ком
æмæ Тæгиатæ (Санибагом, Хъобангом, Дайраны ком). Алы
комæн дæр уыд йæхи историон равзæрд, йæхи æлдæрттæ.
Кæмтты зæххытæ æмæ хизæнуæттæ уыдысты тыхджын
уæздæтты къухы. Фæлæ ХШ-Х1У æнусты, мангол-тæтæры
æрдонгтæй хæхбæстæм цы быдираг алантæ алыгъд, уыдон
карз быцæу самадтой хæхбæстаг уæздæттимæ зæхх æмæ
æлдарадыл. Уыцы историон фæзынд арф фæд ныууагъта
адæмон сфæлдыстады. Уæды таурæгътæ æмæ зарджыты
адæм фылдæр кодтой Хæмыцатæ æмæ Цæргæсаты карз бы-
цæуы кой, Бадел æмæ йæ байзæддæгтыл арæзтой алыхуы-
зон таурæгътæ се ’рбацыды фæдыл Дыгургоммæ.
Бирæ таурæгъты Хохы Дыгур нымад сты тыхджын Ди-
гор-Хъабаны байзæддæгтыл, бадилатæ та - æрбацæуæг-
тыл. Баделийы кой адæмон сфæлдыстады фæзынд Х\А-Х^1
æнусты. Дыгургоммæ куыд æмæ кæцæй æрбафтыдис, ууыл
алыхуызон таурæгътæ ис. Бадилатæ сæхæдæг сæхи хуыд-
той венгриаг Маджарæй, фæсденджызæй æрбацæуæгтыл.
Афтæ хъуыды кодтой ахуыргæндтæ С.Броневицкий, К.Крас-
ницкий, Н.Дубровин дæр. Растдæр у, æвæццæгæн, В.Милле-
ры æмæ М.Ковалевскийы хъуыды: «Бадел æрбацыд, ман-
гойлаг-тæтæйраг тыхгæнджытæ ХП1-Х1У æнусты аланты
зæххыл цы горæт сарæзтой Маджар, зæгъгæ, уырдыгæй»
(ныртæккæйы Стъараполы крайы Прасковеяйы хъæумæ
хæстæг). ХУ-ХУ1 æнусты горæт æдзæрæгæй баззад æмæ за-
ууатмæ æрцыд.
Уыцы цаутыл арæзт таурæгътæй æрхæсдзыстæм скъ-
уыддзæгтæ. «Бадилаты фыдæл Дыгургоммæ æрбафтыд
Маджарæй, - загъдæуы «Бадилаты таурæгъы»-ы. - Ам æй
хорз суазæг кодтой. Уый размæ дыгур хæцæнгарз æмæ топ-
пыхос нæ зыдтой æмæ хæцыдысты сагъадахъæй. Бадиламæ
уыдис топп, æмæ-иу дыгуры фос исчи куы атардта, уæд-иу
сæ байста». Иннæ таурæгъ - «Бадилатæ»-йы Бадели нымад
у гуырдзиаг æнæхæдзар лæгыл. Цард Мызуры. Адæмы фи-
дистæй куы стыхст, уæд фæлыгъд Дыгургоммæ. Таурæгъты
куыд загъдæуы, афтæмæй Баделы байзæддæгтыл нымад
уыдысты Тугъантæ, Хъуыбадтæ æмæ Абысалтæ. Фæлæ ма
сæм XIX æнусы бафтыдысты Хъарадзаутæ, Хъабантæ, Че-
гемтæ æмæ Батутæ.
Баделийы царды хабæрттæ хорз æвдыст сты адæмон
зарджыты. Уыдонæй иу - «Дигор-Хъабани фурт Айдарухъи
зар». Дыгургомы Айдарыхъæй кадджындæр æмæ ном-
дзыддæр лæг нæ уыд. Кæсæгмæ-иу куы фæцыд, уæд-иу æм
кæсгон къниæзтæ ракæсын дæр нæ уæндыдысты:
Устур æлдар и ’фсини гъæуи цардæй
'Ма имæ ракастæй æхуæдæг, æрæйфестæг кодта,
'Ма ’й сæ уæлнихтæ бахастонцæ æлдæрттæ...
Кæстæреуæг кæнæг ба ин æ хæтдзæ адтæй Бадели:
Едонæбæл хуæцæг ’ма æ æгъдинцойнæбæл хуæцæг,
Йе ’ххуырст куд адтæй, уотæ.
Ку ’рбацудайдæ,
Мæхчески æмбурд ку кæнионцæ, уæдта ’й æмбурди
Кæрони бæхбæттæнæн дардта Баделий.
Гъенур ба Айдарухъ базæронд æй
'Ма æмбурдмæ нæбал цæуй,
Кæсæнцæстæй ракæсуй ’ма Баделий ниууидта:
Æмбурди дуййех кæнгæ исцудæй æнæ ’рфестæгуогæй.
Еци бон Айдарухъ загъта:
«- Æ, уæууæй, уæууæй, Дигорæ, Айдарухъ уин базæронд æи.
Æз æй бæхбæттæнæн ку дардтон,
Нур ба уин фестæг дæр ку нæбал кæнуй.
Æцæг уæмæ ку некебал ес, Дигорæ».
Уæдæй фæстæмæ Айдарухъ
Æмбурдмæ æ фур мæстæй нæбал цудæй.
Ацы зарæгæн ис цалдæр варианты. Алы варианты дæр
Бадел нымад у æрбацæуæгыл:
Фурæскъæттаг Дигор-Хъабан нигъгъæр кодта:
«Сумахæн æфцæггæс ка бацæуа,
Уæхæн лæг мæммæ æрцудæй иуазæг,
Мазайраг, æ ном Бадели».
Æмæ кæд Бадел æрбацæуæг уыд, уæддæр тагъд рæстæг-
мæ йæ къухы бафтыд Дыгургомы уæздæттыл йæхи баны-
майын. Йæ байзæддæгтæ та фæстæдæр систы стыр æлдæрт-
тæ æмæ хъалонисджытæ.
Турк, Иран æмæ Хъырымы хантимæ тох
ХУ1-ХУШ æнусты Кавказмæ сæ ных сарæзтой Турк æмæ
Ираны тыхгæнджытæ. Сæ дæлбар баисты Сомих æмæ Гуы-
рдзы, лæбурдтой Цæгат Кавказы адæмтæм. 1707 азы, тур-
каг султаны бардзырдмæ гæсгæ, хъырымаг хан Каплан-Ги-
рей ацархайдта Кæсæджы бакæнын Турчы дæлбар, фæлæ
йæхæдæг дæр лидзæг фæцис: Кæсæгæн баххуыс кодтой
ирæттæ æмæ балхъайрæгтæ.
Ирæтты хъæбатырдзинад хъуыстгонд уыд уыцы азты
Кавказы. Къахеты паддзах Арчил, гуырдзиаг паддзах Геор-
гий Х1-ы æфсымæр, ирайнаг шахы æфсæдтæй арæх æмбæхст
Ирыстоны хæхты: зыдта, знæгтæ ардæм кæй не ’рбауæнд-
дзысты, уымæн æмæ дыууæ ироны бон схæцын уыд мин
знагимæ.
^ 57 ^
&=&^
1681 азы Тифлисмæ æрцыд сауджын-католик Диониджо
Карло. Уый фыста, зæгъгæ, паддзах Георгий XI йæ чызджы
радта ирон æлдарæн, уымæн æмæ зыдта, ирæттæ кæй сты
сæрыстыр æмæ сæрибаруарзаг адæм, бахъуаджы сахат йæ
бон кæй уыдзæн шахы æфсæдтæй йæхи бааууон кæнын
Ирыстоны.
Ирон адæмон сфæлдыстады сæ фæд ныууагътой XVI-
XVII æнусты историон цаутæ: «Дзывгъисы лæгæт», «Цъа-
мад æмæ сахы æфсæдты хæст», «Гæлиатæ æмæ Уазы мыггаг
сахы æфсæдтимæ куыд хæцыдысты», «Сах Гæлиаты хъæу
куыд бацахста» æмæ æндæр таурæгъты.
«Сахы паддзах, зæгъы, куы бабырста Куырттаты коммæ,
уæд Дзывгъисы хъæу бацыдысты ацы лæгæты æмæ йыл
уыцы фидæрттæй тох самадтой, - афтæ райдайы таурæгъ
«Дзывгъисы лæгæт». - Сахы паддзах йæ сармадзантæ Дзы-
вгъисы бакомкоммæ Цуды бæрзондыл æрæвæрдта æмæ сæ
уырдыгæй æхсын райдыдта. Сармадзантæй фæкалдта Дзы-
вгъисы фидæрттæй иуæй-иу рæтты, фæлæ уæддæр ирон
адæм сæхи нæ лæвæрдтой».
Таурæгъ «Цъамад æмæ сахы æфсæдты хæст»-ы дзы-
рдæуы: «Иу рæстæг, Цъамады мæсыгæй чи хæцыд, уы-
донмæ нæмыг, топпыхос нал уыд. Æрмæст ма хæцыдысты
армы дурæй. Сахы æфсæдтæ-иу сæ сæрыл кау сæвæрдтой,
афтæмæй фæцæйбырстой мæсыгмæ. Уæд сæм-иу хæцджытæ
дуарæй даргъ хъайван рауагътой, йæ бырынкъыл æфсæн
конд, афтæмæй. Каумæ-иу æй быцæу фæдардтой æмæ-иу ыл
рахæцыдысты, афтæмæй-иу сахы æфсæдтæ былæй ракал-
дысты».
XVIII æнусы 70-æм азты Турк æмæ Хъырымы хан ногæй
хæст ракъахтой. Хъырымы æфсæдты ныхмæ хæцыд ирон
æфсæддон къорд дæр. Сæ намысы кой баззад ирон зарджы-
ты: «Хъæрæми æфсæдти зар», «Йелбердухъи зар», «Хъарабу-
гъати минги Хъарабугъа» æ. æнд.
Уалæнмæ Тауйгъанти хуарз Йелбердухъ
Дигоргомбæл хæдзаргай рахаттæй, -
загъдæуы «Хъæрæми æфсæдти зар»-ы:
- Фæдес, фæдес, Дигорæ!
Далæ нæмæ Хъæрæми хантæ
Истур æфсади хæтдзæ æрбацæунцæ!..
Фæдесæнттæ раздахтæнцæ
Хъæрæми хантæн сæ тонаути хæтдзæ;
Истур цагъд син никкодтонцæ.
Тугъанты Елбердухъ Хъырымы ханы æфсæдтимæ тохы
хъæбатырæй фæмард, йæ цард радта йæ бæстæйы сæрап-
понд:
Туйгъанти хуарз Йелбердухъ
Дигори астæу ку разæгъуй:
«Æз сумах фæндтитæмæ нæбал кæсун,
Дигори сæрбæлтау мæ Хуцау фæккæнæд!»
Знагимæ тохы фæсте нæ баззад Хъарабугъаты минги Хъ-
арабугъадæр:
«Дигори астæу Туйгъанти Йелбердухъ
Кæми нæбал æй,
Уоми мæнæн дæр цæрæн нæбал ес», -
зæгъы Хъарабугъа æмæ фæцыд хæстмæ, Хъырымы ханы
æфсæдты ныхмæ тох кæнынмæ.
Хъарабугъайыл конд зарæджы æндæр варианты ис ахæм
рæнхъытæ:
Истур Дигори хонхæй сау сунт ратахтæй;
Сау сунт н’ адтæй, -
Хъарабугъати минги Хъарабугъай адтæй.
Адæм рохуаты никуы ныууагътой сæ сæрæнгуырдты. Се
сконд зарджыты æмæ сын таурæгъты сныв кодтой сæ на-
мысы фæндæтгтæ, сæ аив фæлгонцтæ. Ахæм намысы фæн-
дæгтыл Ирыстонæй Болгаримæ фæцыд 1877 азы ирон ди-
визион - се ’мдин сербаг æфсымæрты туркаг цагъарадæй
фервæзын кæнынмæ.
Ирон дивизионы кой айхъуыст дардыл. Инæлар И.В.Гур-
ко Дунайы хæсты быдырæй Тифлисмæ фехъусын кодта, кав-
казæгтæн тыхгæнæг тых кæй нæ ары, уæлдайдæр ирæттæн.
Хъуамæ ирæттæн раттын кæна Георгийы тырыса. Ноджы
инæлар куырдта, цæмæи иын Дунайы хæстмæ фылдæр рар-
витой ирон хæстонтæ.
Дунайы хæсты ирон хъæбатырты нæмттæ зындгонд
сты Ирыстоны: Хъараты Дудар, Шанаты Индрис, Гайттаты
Иналыхъ, Хоранты Созырыхъо, Есиаты Аслæмырзæ, Цæлы-
ккаты Данел æмæ бирæ æндæрты. Уыцы хæсты хъæбаты-
ртæ сæхæдæг зарæг кæуыл скодтой, уыдонæй иу уыд рукъ-
аг Томайты Тæтæрхъан. Йæ хъæбатырдзинады кой кæны
дæлбулкъон Цæллагты Мамсыр йæ чиныг «На войне Дунай-
ской»-ы.
Уый уыд 1878 азы 1 январы. Ирон бæхджынты къорд
Гайттаты Иналыхъ æмæ Томайты Тæтæрхъаны разамын-
дæй схæцыдысты туркаг æнæнымæц хæстонтимæ. Дати-
ты Гаппо бæхджынты разæй фæцис æмæ знæгты астæу
февзæрд йæ бæхыл. Цæгъды æнауæрдонæй Гаппо, фæлæ
йæхæдæг дæр фæцæф. Хæст бацайдагъ. Туркæгтæ «алла-ал-
ла» хъæргæнгæ æнæрынцойæ æхсынц хъазахъхъы. Гап-
пойæн феххуыс кæнынмæ батагъд кодта йæ хорз æмбал
Тæтæрхъан. Знæгты хъамайæ цæгъдгæ бахæццæ Гаппомæ.
Бæхыл æй авæрдта, фæлæ, йе ’намондæн, сармадзаны срæ-
мыгъдæй бæх фæтарст æмæ Гаппойы ахаста хъазахъхъы
’рдæм. Тæтæрхъан ма сæм йæ худ тылдта, цæмæй цæф хæ-
стоны тохы быдырæй аласой, фæлæ йæхи Томайты хъæба-
тыр нал бахъахъхъæдта.
- Тæтæрхъан, фæстæмæ ракæс! - йæ размæ згъоргæ ма
йæм бæргæ хъæр кодта Иналыхъ, фæлæ байрæджы: туркæг-
тæ «алла-алла» хъæргæнгæ Тæтæрхъаны систой сæ джебо-
гътыл.
Уыцы бон уыдис туркæгты хъаймæты бон. Ирæттæ
сарæзтой семæ карз тох æмæ райстой Тæтæрхъаны туг.
Датиты Гаппо йе ’мбалы мæлæт куы базыдта, уæд йæ цæф
абæттын кодта æмæ карз тохмæ фæцагайдта. Сæ тохы
фæстæ Шанаты Индрисуæлдæр хицауадæн фехъусын кодта:
- Ист æрцыд 300 уæрдоны æд мулк, 600 сæры стурвос.
Мæрдты нымæц бæрæг кæнынц. Бирæтæ дзы миты бын фе-
сты. Уацайрæгтæ нæй.
- Цы фесты уацайрæгтæ? - дисгæнгæйæ фæрсы инæлар
Черевин
- Уацары нæ истам, дæ бæрзонддзинад: знагæй райстам
Томайты Тæтæрхъаны туг.
Цы хъуамæ загътаид инæлар? Кавказаг лæг знагæн йæ
маст никуы ныххатыр кодта... Уыцы æхсæв æртыты рухсмæ
ирон хæстонтæ Тæтæрхъаныл скодтой зарæг:
0, ой, уартæ хъæддзау
Иу цæфæн дыууæ бæласы калы,
Дыууæ бæласы калы, ой тох.
Ой, уый Датиты Гаппо
Тæтæрхъаны тыххæй
Иу æхстæн дыууæйы мары, ой тох.
Ирон адæм Тæтæрхъаныл скодтой цалдæр зарæджы:
Уæ, уæ-уæй, Асийы дон æмæ, зæгъы,
Дунайы дон талатæ куы ласынц, Тæтæрхъан!
Уæй, дзæнæты фæбадай, Томайты æфсæддон!
Ей, уæй тох!
Уæй æмæ, дæ тохы бон æрцыди, Томайты æфсæддон!
Ей, уæй тох!
Уæй, дзæнæты мын фæбадай, Томайты æфсæддон!
Ей, уæй тох!
Æндæр варианты рæнхъытæ:
Гъей, Дунайы дон, дам, хæтæлтæ фæласта,
Ой тох, тох-тох!
Ацы дзуттаг, дам, хъаматæ фæласта Дунайы хæстмæ.
Дзуццаты гуыдыр, дам, дæгъæлæй бачынди,
Дæ сау ныййарæг, дам, Ручъы ’хсæн дзæгъæлæй баззади.
Фыййауы далыс, дам, уæтæрыл сæмбæлд.
Елхоты дон æмæ Сæнайы дон
цæугæ-зилгæйæ баззадысты,
Мæнæн мæ мад æмæ мæ хотæ
кæугæ-ниугæйæ баззадысты.
1991 азы апрелы 3 номыры газет «Рæстдзинад»-ы
мыхуыргонд уыд Къозонты Махарбеджы уац: «Томайты
Мæхæмæт æмæ Тæтæрхъан». Зæгъы, зындгонд кæй сты ацы
дыууæ æфсымæры нæмттæ: Тæтæрхъан хæцыдис Дунайы
хæсты, Мæхæмæт- паддзахы колониалон политикæйы ных-
мæ. Махарбег йæ уацы мыхуыр кæны Рукъгомы фæсивæды
зарæг дыууæ æфсымæрыл. Ис дзы ахæм рæнхъытæ:
Уæй тох, Ручъы сæрмæ, дам, мын кæд æмæ хæрисæй дзæнгæрæг.
Ойтæ, уæрæйдæ, хæрисæй дзæнгæрæг.
Уæй, рухс дзæнæты фæбадай, Томайты Тæтæрхъан, гъей.
Уой тох, ой, Мæхæмæт бадзуры, Дунайы хæстæй
фæцыдис фæдисы хъæргæнæг.
Уырыссаг-ирон ахастдзинæдтæ
адæмон сфæлдыстады
XVIII æнусы астæу рапарахат сты уырыссаг-ирон ахаст-
дзинæдтæ. Цалдæр æнусы хæххон зынвадат уавæрты ирон
адæм стыхстысты æнæ зæххæй æмæ сфæнд кодтой се стыр
тыхджын сыхаг Уæрæсейæ æххуыс бацагурын.
1749 азы фыццаг ирон минæвæрттæ Дыгуры, Уæл-
ладжыры æмæ Куырттаты кæмттæй ацыдысты Петербург-
мæ паддзахимæ фембæлынмæ, сæ сæргъы зæрæмæггаг
Магкаты Зураб, афтæмæй. Фыццагдæр уыдон байгæрстой
фæндаг Уæрæсеимæ баиу кæныны хъуыддаджы. Фæлæ уæд
Уæрæсейы паддзахуыцы курдиат фæстæдæрмæ аргъæвта,
Турк æмæ Хъырымы хан ацы баиудзинады ныхмæ кæй тох
кодтой,уый фæдыл.
1770 азы тæгиаты æлдæрттæ сæхи хъæппæрисæй ныф-
фыстой курдиат Уæрæсейы паддзахмæ, цæмæй сæ бакæна
йæ дæлбар. Уыцы аз сын сæ курдиат сæххæст кодтой: Уæрæсе
сын радта хъæугæ гæххæтт, тæгиатæ баисты Уæрæсейы
дæлбар.
Уæдмæ фæцис уырыссаг-туркаг хæст (1768-1774 азтæ),
æмæ1774 азы октябры мæйы Мæздæджы фидары ирон
адæмы æмæ Уæрæсейы паддзахады минæвæрттæ сфи-
дар колтой Уæрæсеимæ баиу кæныны гæххæтт. Ирыстоны
минæвæрттæ уыдысты 19, уыдонимæ: Есиаты Бахтындже-
^^ 62 ^
ри, Саулохты Аба, Къарджиаты Бахъар, Гуыриаты Джага;
Агънаты Гиуæрги æ. инн.
1787 азы ма Ирыстонæй минæвæрттæ уыдис Хъырымы,
сæ сæргъы нарыхъæуккаг Мамиаты Хъарадзау, афтæмæй. Ам
фембæлдысты ус-паддзах Екатеринæ П-имæ: фæндыдис æй
хæстæгдæр базонгæ уæвын йæ дæлбар кавказаг адæмтимæ.
Æппæт ацы историон цаутæ сæ бынат ссардтой адæмон
сфæлдыстады. Зындгонд сты таурæгътæ: «Магкаты Зура-
бы таурæгъ», «Мамиаты Хъарадзауы хабар», «Куырттаты
кадæг» æ. æнд. Зындгонд у ацы цаутимæ баст «Куырттаты
зарæг» дæр. Фыццагдæр уал спайда кæнæм историон æрмæ-
гæй æмæ таурæгътæй.
Рагзаманты Куырттаты комыл арæзт уыд сæудæджер-
гæнджыты фæндаг Фæскавказмæ. Ардыгæй-иу ахызтысты
Уæлладжыры коммæ æмæ Хуссар Ирмæ. 1783 азы гуырдзи-
аг паддзах Иракълий II дæр йæхи бакодта Уæрæсейы дæл-
бар. Хæстон-гуырдзиаг фæндагыл абырджытæ кæй сарæх
сты, уымæ гæсгæ Уæрæсе æмæ Гуырдзыйы ахастдзинæд-
тæ фæкарз сты. Уæрæсейы паддзахадæн зындгонд уыдис
Куырттаты комыл фæндаг, æмæ сфæнд кодта ацы фæнда-
гæй спайда кæнын. Гуырдзыимæ йæ бастдзинæдтæ сфидар
кæныны тыххæй баныхас кодта куырттатæгтимæ, цæмæй
Уæрæсейы минæвæртты сæрæгасæй æмбæлын кæной Гуыр-
дзымæ æмæ фæстæмæ. Куырттатæгтæ сразы сты, баххуыс
кодтой Уæрæсейы паддзахæн уыцы хъуыддаг сæххæст кæ-
нынæн. Се стыр æххуысы тыххæй сын паддзах ракодта стыр
лæвæрттæ æмæ сын загъта, алы аз дæр куыд цæуой пад-
дзахмæ сæ лæвæрттæ исынмæ.
«Куырттатаг кадæг» æмæ «Куырттаты зарæг» комы
фæндагимæ баст кæй сты, уый тыххæй фыста зындгонд
композитор Галаты Барис дæр йæ чиныджы «Осетинские
народные песни».
Авд азы нал ацыдысты куырттатæгтæ сæ лæвæрттæ
исынмæ, æмæ сæм уæд паддзах сæрвыста «хъулон чиныг»,
ома фыстæг. «Чиныгмæ ракæс-бакæс кодтой, æмæ дзы чи цы
бамбæрстаид!» - загъдæуы таурæгъ «Куырттаты цагъд»-ы.
Стæй æрæмбырд сты, кæмæн æй бакæсын кæнæм, зæгъгæ.
Хъуыстгонд уыди Мамиаты Хъарадзау, чиныджы зонæг, Уы-
рысмæ цæуæг лæг, æмæ сфæнд кодтой, уымæ йæ фæхæс-
сæм æмæ нын æй уый бакæса, зæгъгæ. Фæцыдысты Нармæ
Куырттаты æрвыст лæгтæ. Хъарадзау сын бакаст сæ хъулон
чиныг æмæ сын загъта, паддзах сæм кæй сиды йæхимæ сæ
лæвæрттæ ласынмæ. Мамиаты Хъарадзау æмæ дыууиссæдз
куырттатаг барæджы фæцыдысты паддзахмæ. «Дыууиссæдз
хъæдын уæрдоны сарæзтой уыцы ран Куырттатæ. Сæ хæзна
бафснайдтой, фарастыссæдз галы сын балæвар кодта пад-
дзах» («Куырттаты кадæг»). Дарддæр таурæгъты æвдыст
сты трагикон цаутæ, Фæстæмæ цæугæйæ сыл амбæлдысты
кæсгон къниæзтæ Биаслантæ æмæ сæ бадомдтой æмбæлæ-
ггаджы хай. Кæсæджы минæвар Айдаболы-фырт дыууæ
адæмы кæрæдзийыл сардыдта, æмæ куырттаты минæвæрт-
тæ бынцагъд фесты. Куырттатæгтæ сæ бæлццæттыл скод-
той зарджытæ, нæ ферох кодтой Хъарадзауы ном дæр. Æр-
мæст зындгонд у, Мамиаты Хъарадзау кæй уыд Хъырыммæ
минæварады разамонæг, фæлæ йыл уæддæр ирон адæм
скодтой уыцы сæфты зарджытæ дæр:
Уæздан Куырттатæ, уæ-уæй,
Уæ паддзах уæм, зæгъ, хъулон пакет куы сæрвыста!
Уæй тох, мардзæ, уæйт æмæ тох, рира, уæй!
Уæй-рæйдæ, уæ-рæйдæ мæ уæ-рира, гъей!
Чи, дам, бакæсдзæн нæ хъулон пакет?
Уæ-рæйдæ, уæ, дуне, уæйт æмæ рирассæ, гъей!
Уæй-рæйдæ, уæ-рæйдæ мæ рирассæ, гъей.
Мамиаты, зæгъ, Хъарадзау, уæдæ, уæздан мын Куырттатæ!
Уæй, тох, мардзæ, уæйт æмæ тох, рира, гъей!
Уæ-рæйдæ, уæ-рæйдæ мæ рирассæ, гъей!
Æндæр варианты:
Æрæмбырд ут, Куырттатæ, агъуысты ныхасмæ.
Дæлæ нæм нæ мæнгард паддзах хъулон пакет сæрвыста.
Ой, æмæ куы æрæмбырд вæййынц Куырттатæ,
Лæгæй æвзæрст æмæ бæхы хорзæй.
^Л^к
Ирон-кæсгон ахастдзинæдтæ адæмон
сфæлдыстады
XV æнусы, мангойлаг-тæтæйраг æмæ Тимуры
лæбурджытæй ма нæ фыдæлтæй чи аирвæзт, уыдон сæхи
хæхты хъæбысы бааууон кодтой. Сæ тыгъд быдыртæ
æдзæрæгæй баззадысты, æмæ сын сæ ХУ-ХУ1 æнусты
кæсгон къниæзтæ Таусултантæ æмæ Биаслантæ бацахстой.
Кæсæг уæдмæ, XVI æнусы, баиу сты Уæрæсеимæ, истой
дзы хæцæнгарз æмæ топпыхос, æмæ сын тагъд рæстæджы
тыхгæнæг тых нал ардта. Сæ уæздæттæ-иу дзырдтой,
Эльбрусы-хохы онг адæмтæ кæй сты сæ цагъайрæгтæ,
уырдыгæй фалдæр та - сæ дæлбар адæмтæ, уыдонимæ
Дыгургомы адæм дæр. Сæрдыгон-иухос кæрдын афон кæсгон
къниæзты дæлбар сæхи бакодтой Ирыстоны иннæ кæмтты
цæрджытæ дæр. Ирыстон Кæсæджы дæлбарадæй схицæн
ис, Уæрæсеимæ куы баиу ис, уæд. Уыцы историон цаутæ
сæ фæд ныууагътой адæмон сфæлдыстады: «Хъайтыхъы-
фырт Сар-Аслæнбег», «Донифарси Хъанухъти Устур Есей
зар», «Сари-Аслæнбеги зар», Кодзырты Таймураз, Берозты
Тотырадз, Ларсаг Хъуыдайнат æмæ иннæ хъæбатыртыл
конд таурæгътæ æмæ зарджыты.
Чи уыдис Хъаныхъты Есе? Дыгургомы, Доныфарсы абон
дæр лæууы Хъаныхъты Есейы мæсыг. Есе зындгонд уыд йæ
тых, йæ хъару æмæ рæстдзæвинæй. Рагæй бæллыдысты
кæсæг Доныфарс сæ дæлбар бакæныныл, фæлæ сæ къухы
уыцы фæнд никуы бафтыд. Кæсгон къниаз Сар-Аслæнбег
йæ хъару бавзарынвæнд скодта Есеимæ. Къниазмæ уыдис
дыууæ стыр галы, æмæ сæ Доныфарсы сойджын хизæнуат
Тæторсмæ аскъæрынвæнд скодта: «Алы майрæмбоны дæр
сын хаста Сафар-Али цæхх заргæ. Уæд æй Дыгургомы цæрæг
Хъаныхъты Есе федта æмæ йæм хæтæлæй ныууасыд: «Иннæ
майрæмбоны сæ ам нал фендзынæ». Есе галты æртардта
æмæ сæ аргæвста. Се ’взист сыкъатæ сын дуарыл бакодта».
(«Хъайтыхъы-фырт Сар-Аслæнбег»).
—— 65 ^
5
Адæм Есейыл цы зарæг скодтой, уым ноджы ирддæрæй
æвдыст сты уыцы цаутæ:
Гъенур ба Сари-Аслæнбегмæ иуазæг исæмбалдæй, -
Хъарадзаути Муртаз-Али.
Загъти ин Сари-Аслæнбег йеци Муртаз-Алийæн:
«Дигорæмæ бацæун мæ фæндуй,
'Ма ци рæуонæй бацæуон, уой нæ зонун.
Игъосун: дессаг хъарæгун лæг æй Хъанухъти Есе,
'Ма мæ уой базонун фæндуй».
Муртаз-али ин загъта: «Уомæн æз мадзал амонун;
Дæ дууæ сау гали Тæторсмæ баскъæрæ,
'Ма уони рæуаги бацæудзæнæ».
«Донифарси Хъанухъти устур Есей зар».
Зарæджы дарддæр дзырдæуы, Сар-Аслæнбег галты ар-
гæвсты тыххæй куы базыдта, уæд йе ’фсæдтимæ Дыгур-
гоммæ æрбацыд. Æрлæууыд Задæлескы бын. Æфсады бæх-
тæ æхсæв-бонмæ кæй ацыдысты, уымæй æрзади хъæддаг
кæрдо бæлæстæ (бæхтæ уый размæ Кеты хъæуы бахордтой
хъæддаг кæрдотæ). Бирæ фенхъæлмæ каст кæсгон къниаз,
кæд æм рацæудзысты хатыр курынмæ доныфарсæгтæ æмæ
йын йæ хъалон кæд бафиддзысты. Фæлæ йæм зынæг нæ
уыд. Есе уыд зындгонд рæстдзæвин лæг.
Сæумæ ба Сар-Аслæнбег æхе гъуди рацудæй,
'Ма æ хъувгъан æ размæ æривардта,
Хъанухъи-фурт ин æй мæсуги сæрæй фехста,
'Ма ин æ хъувгъани раморæ кодта.
«Гъе мин мæхемæ ку гъавтайдæ,
Уæд мин мæхе дæр уотæ фергъавтайдæ.
'Ма мин уой хæтдзæ мæнæн тохгæ нæбал æй».
Бафидыдтой. Цы лæвар дæ хъæуы, зæгъгæ, къниазы Есе
фæрсы. Уый йын ракуырдта лæварæн йæ бæхы.
«Дæттун æй дзурдкондæй, - дзуры йæм Есе, -
Мæ колдуарæй æндæ билæ ку фæууа,
Фæстæмæ ци æрбахæсса,
Уæд уомæн раттæн нæбал йес нецибал æгъдауæй».
Хъыг куыннæ уыдаиккой уыцы ныхæстæ Сар-Аслæнбе-
гæн:
«Æз ба кæсгон æлдар уогæй
Куд мæ æрбахæсдзæни фæстæмæ,
Кæсгон лæг бæхбæл некæд исбадтæй?!»
Нозтджын къниаз бæхыл абадтис æмæ быдыртыл йæхи
аирхæфста, фæлæ йæ бæх уайтагъд фæстæмæ æрбахæццæ
кодта:
Сари-Аслæнбег цудæй æфсæдти хæтдзæ тухæ кæнунмæ
Есемæ,
Фал æхуæдæг фæстæмæ æлхæнуйнаг иссæй æ бæхгини
рæуаги.
Кæсгон къниæзтæн канд Дыгургомы адæм нæ, фæлæ ма
тæгиаты хъæутæй иуæй-иутæ дæр фыстой хъалон. Ирон
адæмæн зындгонд у Ларсаг Хъуыдайнаты ном. Таурæгъ-
ты куыд дзурынц, афтæмæй райгуырд Ларсы, фæлæ йæ
хъæубæстимæ нæ бафидыдта æмæ ралыгъд Ламардонмæ.
Хъуыдайнат нæ хатыр кодта кæсгон къниæзтæн. Иухатт,
йе ’рдхорд Еналдыимæ ламаз куыд кодтой, афтæмæй сыл
æрбамбæлдысты кæсгон къниæзтæ. Хъуыраны æгъдаумæ
гæсгæ, искæйы ламазгæнгæйæ бахъыгдарын уыд стыр
тæригъæд, нæ уыдис ныууадзæн ламаз кæнын дæр. Кæсгон
къниæзтæ фехæлдтой пысылмон дины æгъдау æмæ амард-
той дыууæ æмбалы дæр:
Æз, дам, Ларсаг куы уыдтæн, уæй-уæй,
Дзаххотты фырт Хъуыдайнат.
Уæй тох, дзæнæты фæбадай, гъей!
Дæлæ кæсгон æлдар, гъей, хъалон исынмæ æрбацæуы.
Уæй, дзæнæты фæбадай, гъей!
Уæ, Ларсаг Хъуыдайнат, гъей!
Ныр дын кæсгон æлдар куы рамара дæ дарæджы, уæдæ?
Уæй, рухсаг æрбауинаг, гъей!
Дзаххотты фырт Хъуыдайнат, гъей!
«Ларсаг Хъуыдайнаты зарæджы» иннæ варианты та
кæсæг се ’фсадимæ æрбацыдысты тох кæнынмæ:
Æз, дам, Ларсаг куы дæн,
0, ой, Ларсаг Хъуыдайнат.
Уæй тох, уæрæйдæ, ой, уæрæйдæ.
Ой, ой, Ларсаг, дам, Хъуыдайнат.
Дæлæ кæсгон æлдар,
0, ой, æрбацæуы, зæгъы,
Уæй тох, æд æфсад æрбацæуы.
Ой, ой, Ларсаг, дам, Хъуыдайнат, гъей.
Кæсæджы уæздæттимæ тохы фæмард Кодзырты Тайму-
раз дæр. Ирон адæм ыл сарæзтой хъæбатырон зарджытæ.
Иæ хъуыстгонд ном рохуаты нæ баззад: ссис адæмæн уарзон
æмæ абон дæр цæры фæлтæрты зæрдæты. Таймураз стох
кодта кæсгон хъалонисджыты ныхмæ. Йæ сæрмæ худинаг
не ’рхаста, бахъахъхъæдта ирон лæджы кад æмæ намыс.
«Нæ фыдæлты рæстæджы иу быдираг æлдар йæ фæс-
дзæуинтимæ хохмæ хъалон исынмæ бацыди æмæ Санибайы
Кодзырты Таймуразы кæрты æрхызтис, - афтæ райдайы та-
урæгъ «Кодзырты Таймураз». - Сæ бæхтæ хоры къутуйыл
бафтыдтой уæгъдæй, сæхæдæг хæдзары даргъ бандоныл
хицоны бадт æркодтой». Таурæгъæн ис цалдæр варианты.
Иу варианты Кодзырты Таймуразы фыд, туг исыны æгъда-
уæй тæрсгæйæ, Санибайæ алыгъд Цмимæ. Цми кæсæгæн
хъалон нæ фыстой, фæлæ сæм уæддæр хъалон исынмæ фæ-
зындысты.
Таймуразыл адæм скодтой цалдæр зарæджы:
Уæд дын Таймураз куы бадзуры:
- Сымах нæ куы фæсырдтат
Нæ рæсугъд быдыртæй
Ихсыд хæхты цъассытæм.
Ам дæр нæ цæрын куынæуал уадзут!
Дарддæр зарæджы Таймураз дзуры йæ мадмæ:
«Мæ тохы бон, дзыцца,
Кæсгон æлдарæн
Мæ топпы тæвд нæмыг
Йæ сæрыл куы сæмбæлд.
Ой, Хъобаны рагъыл мын
Кæд сау бал æрбацæуы, -
Ой; уый Кæсæджы ’фсæдтæ ’рбацæуынц
Арф комæн йæ нарæджы.
Тæрсгæ сæ ма кæн, дзыцца,
Лæджы мæрдтæ хæссæг сты».
Ой, Кодзырты хъæбатыр Таймураз!
Æндæр варианты:
«Дзыццамæ мын чи бадзурдзæн:
Хæрхы сæр дын, зæгъ,
Сæрджын саг рамардтон.
Цин дæр ыл ма бакæ,
Маст дæр ыл ма бакæ».
Уый сæрджын саг куы нæ рамардта
Цæхæрцæст Таймураз -
Кæсæгæн сæ тæккæ раздзог,
Сæ хъал æлдар куы уыди.
1870 азы Ирыстоныл айхъуыст Берозты Тотырадзы
хъæбатырдзинады кой. Ирон адæм ыл скодтой кадджытæ
æмæ зарджытæ. Фыссæг Хъуылаты Созырыхъо йыл ныф-
фыста йæ хуыздæр уацмыстæй иу - «Тотырадзы зарæг».
Адæмон сфæлдыстады алыхуызон варианттæ ис Тотырадзы
мæлæты тыххæй. «Тотырадзы таурæгъ»-ы загъд ис: «Иу бон
куы уыди, уæд ын мæхъæлы абырджытæ йæ фос давынмæ
бацыдысты. Тотырадз сæ базыдта, æхсынтæ сæ байдыдта.
Иу мæхъæлоны дзы амардта». Мæхъæлон ус афæдзы хисты
фæстæ бадомдта йæ лæджы туг райсын. Тотырадзы мæхъæл
расайдтой чындзхæссæджы æфсон, æмæ сын фæндагыл тох
бацайдагъ. Дыууæ мæхъæлоны ма сæ мæлæт ссардтой Тоты-
радзы къухæй, фæлæ йæхæдæг дæр мæлæтдзаг цæф фæцис.
Адæмы арæзт «Тотырадзы зарæджы» ис ахæм ныхæстæ:
Уалынмæ чындзхæсджытæ ’рбацыдысты,
Кæсгон фæсивæд, хæрзифтонг дарæсæй.
Сæ размæ дын иу ус уæд куы разгъордта.
Уынджы астæу сæм афтæ бадзуры:
«Ирон адæмæй мын мæ лæджы туг чи райса,
Уымæн куы ратдзынæнæ мæ чызджыты хуыздæры».
Иннæ вариант у æндæрхуызон. Кæсæг фæндагыл За-
манхъулы хъомгæс Тотырадзыл фембæлдысты æмæ йæ
семæ хуыдтой чындзхæсæг. Куы нæ сын бакуымдта, уæд
æй тыххæй бæхмæ баппæрстой. Тотырадз бæхы тæнтæ йæ
къæхтæй æрбалвæста, бæх йе згъорд фæсындæгдæр кодта,
æмæ Тотырадз фæстæрдыгæй кæсгон къниазы къæбут дам-
бацайæ ныццавта (сласта къниазы дамбаца) æмæ фæстæмæ
тæргæ бæхæй раздæхт. Фæлæ уыцы ран карз тохы фæмард:
Тотырадз дын уæд бæхы тæнтæ ’рбалвæста.
Барæг дын иннæты фæстæ куы аззадис,
Зæронд Тотырадз ын йæ дамбаца сласта
Æмæ йын æй йæ къæбутыл куы ныццавта.
Кæсгон æлдæрттæй уый æнхъæл чи уыд, æмæ ацы мæ-
гуыр лæг ахæм хъæбатыр разындзæн!.. Æлдæрттæй Тоты-
радз æхсæзы мæрдтæм барвыста. Мæлæт ссардта обауы
сæр Тотырадз, фæлæ йын уæддæр кæсæг йæ сæр ракæнын-
вæнд скодтой æвдисæнæн ахæссынæн. Сæ фæнд сæ къухы
нæ бафтыд: Заманхъулы хъæуы адæм фæфæдис сты, æмæ
кæсæг лидзæг фесты. Тотырадзæн та йæ кады зарæг айхъ-
уыст кæмттыл:
Уæй, уæ-уæй, Тотырадз, дæ сау уæрдон, зæгъ,
Хæдзар халы, уæдæ мæ!
Уæй, уæ-уæй, уæ, рухсаг уай, æмæ цы кæнон?
Гъей, Берозы-фырт мын, хъæбатыр, гъе мардзæ, Тотырадз.
Гъе, уæй тох!
Дыгурон текст «Тотæрази зар»-ы амынд ис, зæгъгæ,
«Тотæраз цардæй Къуссæй коми». Æмæ зарæг дæр дарддæр
фæвæййы ахæм ныхæстæй:
Хъæбæр хуарз хист ин искодтонцæ.
Уæлмæрдтæмæ ’й рахастонцæ, цирти ’й æривардтонцæ.
«Рохсаг уо, Тотæраз,
Дæ сабитæ бустон дзæгъæл нæ байзадæнцæ», -
Хъусати Хъасай ин загъта.
Æлдæрттæ æмæ кæвдæсæрдты æхсæн тох
ХУШ-Х1Х æнусты Ирыстоны стыхджын уæздæттæ æмæ
сæ кæвдæсæрдты æхсæн карз тох. Чи уыдысты кæвдæсæрд-
тæ æмæ номылустытæ.
XVIII æнусмæ Ирыстоны уыд цыппар социалон къорды:
æлдæрттæ, фæрссаг лæгтæ, кæвдæсæрдтæ æмæ цагъайрæг-
тæ. Уæлдай карздæр социалон хицæндзинæдтæ фæзынды-
сты бадилатæ æмæ тæгиаты цардыуагыл.
Ирыстоны цагъайраг дуг кæй нæ рапарахат, уымæ
гæсгæ æлдæрттæ куырдтой дыккаг устытæ сæхицæй дæл-
дæр социалон къордæй, цæмæй сын скæной цот: хæдзары
кусджытæ, сæ мулк хъахъхъæнджытæ æ. æнд. Æлдæрттæ
дыккаг устытæн дæр фыстой ирæд, фæлæ уæддæр хуынд
номылус (ома усы ном хаста). Æлдары кæвдæсард цот хастой
йæ мыггаг, йæ мæлæты фæстæ сын лæвæрдтой кæвдæсарды
хай йæ бынтæй. Адæймаг куы райгуыры, уæд æй фæфæнды
сæрибар цард кæнын. Йæ уавæртæ афтæ куы нæ амоной,
уæд та кæны карз тох йæ сæрибары сæрвæлтау Ахæм хъæ-
батыр тохгæнæг кæвдæсæрдты нæмттæ баззадысты адæ-
мы зæрдæты, уыдонимæ Тлаттаты Чермены æмæ Бæтæйы
фыртты нæмттæ. Цал æмæ сыя цал зарæджы скодтой ирон
адæм! Цал ирон комæй райхъуыстысты Чермен æмæ Аслæн-
бегыл конд зарджытæ!
Адæмæн уарзон Тлаттаты Бестолы кæвдæсард фырт
Чермен цард Дæллаг Хъобаны XVIII æнусы кæрон æмæ XIX
æнусы райдиан (Уæллаг Хъобаны цардысты Хъаныхъуатæ).
Бестолы амарды фæстæ йын æмбæлд раттын хай йæ фыды
бынтæй. Фæлæ йын йæ уæздан хъал æфсымæртæ «кæвдæ-
сарды хай бакодтой». «Тлаттатæ сæ зæххытæ уарыны фæнд
скодтой æмæ дзы саулæгæн (кæвдæсардæн) хай нæ код-
той, - афтæ райдайы таурæгъ «Тлаттаты Чермен». - Уыцы
рæстæджы Чермен балцы уыдис. Æрцыдис йæ хæдзар-
мæ, йæ мад æнкъардæй бадти, æмæ йæ бафарста: «Цæмæн
æнкъардæй бадыс, нана?» Йæ мад ын загъта: «Тлаттатæ
сæрвæттæ байуæрстой æмæ дзы дæуæн хай нæ бакодтой».
м& 71 ^— —
«Ма тæрс, мæ мад: хуссæрттæн мын сæ цæгæттæ ратдзысты,
цæгæттæн - сæ хуссæрттæ». Уый фæстæ Чермен, зæххытæй
йæ кæцы хъуыдис, уыдон иууылдæр байста æмæ сын дон-
дзау донмæ нал уагъта, куыройдзау - куыроймæ». Черменыл
цалдæр таурæгъы конд ис, уыдонимæ: «Черменæн - кæвдæ-
сарды хай», «Чермен Калакмæ чырæ ласынмæ куыд ацыд»,
«Чермен æмæ сомихаг». Дæнцæгæн æрхæсдзыстæм Черме-
ныл конд цалдæр зарæгæй скъуыддзæгтæ:
Уæй, Чермен, Тылаттатæ мын, зæгъы, байуæрстой,
Кæд æрнæджытæ, кæд гæмæхтæ, гъей, уæй!
Уæй, илæлæй, зæгъы, илæлæй, Чермен, гъей.
Уæй, Чермен, дæуæн, зæгъы, хай нæ бакодтой, Чермен,
Æрмæст кæд цъыфдзæстытæ, кæд къæдзæхтæ, гъей,уæй.
Уæй, Бестолы фырт, зæгъы, хъæбатыр Чермен, гъей.
Æндæр варианты:
Уой, Чермены тохы зарæг
Цы бæлццæттæ бакæной,
Уыцы бæлццæттæ, уæдæ,
Уой, фæндараст æрбауой!
Уой, уæдæ, хуссайраг бæлас
Макуы, дам, мын ракæла,
Уой, куы ракæла, уæд та
Макуы, дам, бамбийа.
Уæй, Чермены хуызæн гуырд,
Уой, макуы райгуыра, ой.
Уой, куы райгуыра, уæд та
Макуы, дам, нын амæла, ой.
Гæдиаты Секъайы фыст æмдзæвгæ «Чермен» дæр ссис
зарæг, æмæ йæ абон дæр ирон адæм зарынц:
Тылаттатæ байуæрстой
Æрнæджытæ, гæмæхтæ.
Черменæн хай равзæрстой
Цъыфдзæстытæ, къæдзæхтæ.
Уæд Чермен уыд хæтынмæ,
Лæбурдта-иу бирæгъау
Саухъулгъайы сæттынмæ,
Æрбатардта иу рæгъау.
Хъобайнаг æлдар Тлаттаты Бæтæйæн уыдис æртæ
кæвдæсард фырты: Аслæнбег, Будзи æмæ Асæдже (æндæр
варианты - Уæгъуыллæ). Таурæгъты куыд дзырдæуы,
афтæмæй Бæтæйы уæздан фырттæ æмæ йæ кæвдæсæрдты
æхсæн рауад стыр хъаугъа. Иу таурæгъы - «Бæтæйы
фырттæ» - загъд ис: «Бæтæйæн йæ кæстæр æфсымæр
куы амарди, уæд идæдз ус, пысылмон æгъдаумæ гæсгæ,
хъуамæ смой кодтаид æхсæз фыртæй искæмæй». Ус сразы
ис сахъ Аслæнбеджы, кæвдæсарды, ус суæвын. Уый фæхъыг
Бæтæйы фыццагусæй райгуыргæ фырттæн: Беслæн, Тъарас
æмæ Цорæйæн.
Иннæ таурæгъы - «Бæтæйы фырт Аслæнбег абырæг цæй
тыххæй ссис» - загъд ис, Бæтæйæн кæй уыд дыккаг усæй
иу чызг æмæ цыппар лæппуйы: Аслæнбег, Будзи, Бæдыг
æмæ Уæгъуыллæ. Сæ мад уыд Цæлойтæй. Аслæнбегæн
йæ ус курын афон куы æрцыд, уæд ракуырдта Цмийы
уæздæттæй Слонаты Хамбечеры. Тлаттаты уæздæттæм
уый тынг худинаг фæкастис: «Тлаттаты Цорæ Слонатæм
ныццыд æмæ сын афтæ зæгъы: «Нæ кусæджы фыртæн
чызг цæмæн радтат, ныр ма æз та кæй чызджы ракурон?»
Бæтæйы уæздан фырттæ сæ маст нæ ныууагътой æмæ сæ
кæвдæсард æфсымæрты цæрын нал уагътой, сæ мæнгард
митæй сæ фæлидзын кодтой сæ райгуырæн Хъобанæй. Сæ
ацы хабæрттæ баззадысты адæмон зарджыты дæр, уыдонæй
иу - «Бæтæйы фыртты зарæг»:
Ой, Хъобаны уæздæтты тыхмитæй
Бæтæйы фырттæ нал фæрæзтой.
Уæд иу бон куы бафæнд кæнынц:
- Тархъæдмæ фæлидзын хъæуы, -
Будзи дын Аслæнбегмæ бадзуры:
- Ам нын фæцæрæн куынæуал ис,
_—=__—-^. 73 $^—-——
Æмæ фæлидзæм, Аслæнбег, Куырттаты коммæ.
Æфхæрдæй цæрын нæ бон нал у, -
Ой, аппарæм нæ уæздæтты æфсондз!
- Ой, ме ’фсымæр, мæ уарзон Будзи,
Куырттатæ ныл сайдæй рацæудзысты,
Фæлæ уæртæ Уæлладжыргоммæ,
Цæй, æмæ фæцæуæм, ой,
Нæ мадырвадæлтæм - Цæлойтæм.
Ой, Будзи бадзуры Аслæнбегмæ, гъей!
- Ой, тæрсын, Цæлойтæ нæ
Цыма нæ бахъахъхъæндзысты, гъей!
- Ой, æмæ, ой, цæй тыххæй?
- Ой, æнæсæрæн авд æфсымæрæй
Адæджы бын куы фесты, гъей!
Гъей, нæхи бакæнæм
Стыр мыггаг Зæнджиаты уазæг.
Æфсымæртæ Иры кæмтты фæрахау-бахау кодтой,
стæй æрцардысты Мызуры зындгонд абырæг Зæнджиаты
Ахмæты хæдзары. Кæд æмæ Аслæнбег æмæ Будзи сæ бартыл
стох кодтой, уæд сæ сæ уæздан æфсымæртæ бар-æнæбары
абырджытæ рауайын кодтой. Нæ барстой сæ уæздан
æфсымæртæн дæр. Цы фос æмæ-иу мулк ратæлæт кодтой
уæздæттæй, уыдон-иу мæгуыртыл байуæрстой. Афтæмæй
байсæфтыстыдыууæхъæбатыргуырды.Будзи-иуварианты
- куыройы амбæхст, æмæ йæ фыййау банымыгъта йе
’фхæрæг уæздан æфсымæртæн. Ам семæ карз тохы фæмард.
Æндæр варианты: Хъобаны фос раскъæргæйæ йæ дзабыры
бос бæттыныл фæци æмæ æрфынæй, афтæмæй йыл кæсгон
къниæзтæ æрбамбæлдысты æмæ йæ фынæйæ амардтой.
Йе ’фсымæр Аслæнбег фæмард йæ балхъайраг æрдхорд
Айдаболты Саулохы нæмыгæй. Аслæнбегæн ма йæ фæстаг
ныхæстæ уыдысты: «Райсом боныцъæхтыл амæлдзынæн,
фос-иу мæгуыртæн байуарут».
Уæрæсейы колониалон политикæ Кавказы
1774 азы Ирыстон баиу Уæрæсеимæ, XIX æнусы райдиан
та йæ Уæрæсе бахаста йæ политикон-административон
хаймæ. Уыцы цыбыр рæстæгмæ Ирыстоны æрцыд стыр
историон цаутæ. XVIII æнусы Тæгиаты æлдæрттæ Хæстон-
Гуырдзиаг фæндагыл цæуæггаг истой хъалон. 1801-1803
азты паддзахы администраци бардзырд радта, цæмæй
Тæгиатæ Уæрæсейы къазнамæ хастаиккой сæрмагонд хай
уыцы хъалонæй. Тæгиаты æлдæрттæ не сразы сты паддзахы
бардзырдимæ. Цмийы хъæуы æлдар Дудараты Ахмæт
стох кодта Уæрæсейы администрацийы ныхмæ. 1802 азы,
Гуырдзыйы цы уырыссаг хæстон разамонæг уыд, Кнорринг,
зæгъгæ, уый Цмимæ рарвыста хæстон къорд, æмæ хъæу
басыгътой. Уыцы рæстæг Иран æмæ Турчы паддзахæдтæ
та сæхи цæттæ кодтой хæстмæ Уæрæсейы ныхмæ. Цмийы
цаутæй спайда кæнгæйæ, гуырдзиаг паддзахы фырттæ
Тæгиаты æлдæртты сардыдтой Уæрæсейы ныхмæ. Сæ фарс
рахæцыдысты Иран æмæ Турк дæр. Тæгиатæ сыстадысты
паддзахы ныхмæ, фæлæ уыцы сыстад пырхгонд æрцыд.
Турчы (1806-1812,1826-1828 азтæ) æмæ Ираны (1804-1813,
1826-1829 азтæ) ныхмæхæстытæ куы банцадысты,уæддæр
Тæгиаты æлдæрттæ æмæ сæ кусджытæ нæ ныууагътой
сæ тох паддзахы администрацийы ныхмæ. Уыцы азты
рапарахат паддзахы колониалон политикæ Кавказы. Йæ
азарæй басыгъдысты Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны хъæутæ.
Хуссары - Ренненкампф, Цæгаты - инæлар Абхазов (Цæгат
Кавказы æфсæддон хайы разамонæг) дæрæн кодтой ирон
адæмы, сыгътой сын сæ хъæутæ, æмризæджы сæ ризын
кодтой. Фæлæ уæддæр адæм тох кодтой сæ бартыл.
1830 азы 26 июлæй 4 августмæ Тæгиаты хъæуты,
Куырттаты æмæ Уæлладжыры кæмтты цыдысты карз тохтæ
Абхазовы ныхмæ. Ирон адæм хæстæй куы сфæлмæцыдысты,
уæд инæларимæ бафидыдтой. Фидыды фæстæ алы хъæуæн
дæр сæвæрдтой пъырыстыф хъалон исынæн. Фæлæ
уымæй ирон адæмы цард нæ фæхуыздæр. Декабрь куы
ралæууыд, уæд хæхбæстæгтæ хъалон нал фыстой, ома нæм
зымæгон фæндæгтыл цæй æфсад æрбацæудзæн, зæгъгæ.
Фæлæ фæрæдыдысты. Ирон адæмы фæтæрсын кæнынæн
Уæрæсейы администраци равзæрста хæстæгдæр хъæу
Хъобан æмæ йæм арвыста Абхазовы æфхæрæн экспедици.
Уый уыд 10 декабры 1830 азы. Уыцы историон цаутæ
æнустæм баззадысты адæмы зæрдæты, таурæгъты æмæ
зарджыты. Æнусон ссис уыцы цауты хъайтар, ирон нæртон
гуырд Алыккаты Хазбийы ном дæр. «Уыцы рæстæг Уыры-
сы паддзах бырсгæ сцæйцыд, - дзырдæуы таурæгъ «Хадзы-
бийы æмбисонд»-ы. - Уæд Хадзыби фæдис ныхъхъæр ласта:
«Дæлæ нæм тыхгæнæг гауыртæ ссæуынц, - зæгъгæ, - æмæ
нын нæ рæсугъд саухил чызджыты салдат-мæйттæн хæс-
дзысты, нæ фæсивæды та нын салдатæгтæн хондзысты.
Уый бæсты мæлæт хуыздæр у, - фæдис!»
«Ныр цы бакæнон? - Джызæлмæ арвитин, æмæ картоф
губакк кæнынмæ сты. Санибамæ барвитин, æмæ уыдонæн
Дзантион сабатисæг (хист) æрбахаста, æмæ сæ уымæй нæ
равдæлдзæн. Зæрæмæгмæ барвитиккам, æмæ уыдон та цы-
рагъ хæссынмæ ацыдысты». («Хазби æмæ Уæрæсейы пад-
дзах»).
Брытъиаты Елбыздыхъо йæ трагеди «Хазби»-йы равды-
ста, цæй азарæй фæхæрд сты ирон адæм уыцы цауты, уый:
«Фыдæй-фыртмæ ирон адæм кæрæдзийыл иузæрдион ни-
куы уыдысты. Сæфгæ уый тыххæй кæнынц. «Уæ зындзи-
над - мæ зындзинад, уæ кад - мæ кад, цомут иумæ!» Нæ кæ-
цыдæриддæрмæ ахæм зонд куы уаид, уæд... не знæгтæ нæ
алыварс не ’ртыхстаиккй, нæ нын байстаиккой нæ бæстæн
йæ дзаджджынтæ, нæ цæуæнтæ, нæ бартæ». Раст зæгъы
Хазби-Елбыздыхъо: ирон адæм иумæ не схæцыдысты, æмæ
Абхазов Хъобаны хъæу басыгъта, адæмæй ма æгасæй чи баз-
зад, уыдоны та Æрыдоны хутъырмæ фæтардта. Хъæбатыр
Алыккаты Хазбийы ном та ссис зарæджы аккаг:
- Гауыртæ та кæй хоныс? -
Дзурынц æм зæрæдтæ.
Хазби сæм дзуры:
- Гауыртæ та - тъæпæн худджынтæ,
Цыбыр дымæгджынтæ.
Æрбацæуынц нæ дзыллæйæн тых кæнынмæ,
Нæ рæсугъд цæрæнтæ пырх кæнынмæ,
Нæ бæрзонд мæсгуытæ сæттынмæ,
Цагъайрæгтæ хæссынмæ,
Мæ сæ æрбауадзæм.
Абон стыр хæсты бон
«Нæ фехъуыстон» мачи зæгъæд, мæ хистæртæ!
Дарддæр байхъусæн ис фонохрестоматийыл фыст «Хаз-
бийы зарæг»-мæ.
Ирыстоны уыцы азты хъайтартæй иу уыд Томайты
Мæхæмæт, Дунайы хæсты хъæбатыр Тæтæрхъаны æф-
сымæр. Мæхæмæты царды хабæрттæ бакæсæн ис газет
«Рæстдзинад»-ы (4.04.91] Къозонты Махарбеджы уацы
«Томайты Мæхæмæт æмæ Тæтæрхъан», таурæгъ «Томайты
хæст»-ы. Мæхæмæты кой ис фыссæг Беджызаты Чермены
фыст боныджы «Ссыгъди цард»: «Æрæхгæдтам комы æрба-
цæуæнтæ Уанелæй чысыл мидæгдæр, Томайты Мæхæмæты
къæдзæхмæ æввахс.
Томайты Мæхæмæт... 90 азы размæ ирон æфхæрд адæм
- Урстуалтæй, Æгъуызатæй, Дзомагъæй удуæлдай тох са-
мадтой Уæрæсейы æфсæдтимæ æмæ Гуырдзыстоны æл-
дæрттимæ. Нæ сæ бафæндыд æркъул кæнын Гуырдзысто-
ны æлдæртты æфсондзы бын, паддзах та сæ ацы æфсондзы
бын ифтыгъта. Хæцæг адæмы разæйдзог уыди Томайты
Мæхæмæт. Бонджын, кадджын мыггагуыдысты Томайтæ».
Таурæгъ «Томайты хæст»-ы загъдæуы, се стыр тохы
фæстæ Мæхæмæт йæхи радта, зæгъгæ, æмæ йæ Сыбырмæ
ахастой. «Уæлладжырмæ фæндаг Зæрæмæгмæ куы
сарæзтой, уæд паддзах уырдæм ссыди, æмæ йæм алы
кæмттæй цыдысты уынынмæ», - зæгъы нын таурæгъгæнæг.
Мæхæмæты хо паддзахæн лæварæн бахаста «гæрзхор тын
æмæ йын йæ разы йæ кæлмæрзæн æрытыдта». Ракуырдта
паддзахæй, цæмæй йын йе ’фсымæры хабар базона. Дыккаг
бонмæ йын æмгъуыд скодта. Стæй йæ дзуапп ссыдис, кæм
^? 77 ^————
уыд, уырдыгæй: «Мæхæмæт алыгъд ахæстонæй, æмæ йæ
кæмдæр сырдтæ бахордтой».
Къозонты Махарбег йæ уацы радзырдта, хистæртæй
цы таурæгъ фехъуыста, уый. Мæхæмæт карз тохы фæстæ
иунæгæй куы аззад, уæд фæлыгъд. Паддзах йе ’рцахсæггаг
дæс мины снысан кодта. «Мæхæмæт фæлыгъд Галашкæмæ,
йæхи нал даста, къуырмайы ’фсон скодта æмæ мæхъæлæн
родгæс ныллæууыд, - фыссы Махарбег. - Базыдтой йæ иу
ирон æфсымæртæ æмæ йæ ауæй кодтой уыцы дæс миныл.
Аластой Мæхæмæты Бетъырбухмæ, паддзахæн фенын
кæнынмæ: «Цавæр лæг, дам, у?» Мæхæмæты хо Гызи уый
куы базыдта, уæд загъта: «Цæуын, ме ’фсымæры хъуамæ
балхæнон æмæ йæ йæ хæдзарыл сæмбæлын кæнон». Чи
цы загътаид. Йæ чырынæй систа йæхи къухтæй конд ирон
фæлыст: худ, басылыхъ (армы тъæпæны, дам, цыдис),
цухъхъа, куырæт, сыгъзæрин доны тылд хъама æд рон,
местæ зæнгбæттæнтимæ. Æцæг нымæт андиаг уыди.
Ацы лæвæрттæ паддзах куы федта, уæд куыд нæ бадис
кодта. Гызи йæ курдиат бахæссын кодта, æмæ паддзах йæ
фæсдзæуинтæн загъта: «Томайы-фырт æрвыст æрцыд,
фæлæ ма кæд уырысы зæххыл искуы ис, уæд æй ссарут æмæ
йæ ауадзут йæ хæдзармæ». Лæвæрттæ уымæн баззадысты.
Фæцагуырдтой ма Мæхæмæты, фæлæ йæ нал ссардтой.
Гызи йе ’мбæлттимæ сæргуыбырæй раздæхт Рукъмæ.
Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй, дам, хаст æрцыд Кипры
сакъадахмæ. Æхсыны тæрхон ын уыдис. Æхсынмæ йæ куы
ракодтой, уæд, дам, ракуырдта: «Кавказаг фæндырдзагъд
мын акæнут, скафыны бар мын раттут æмæ мæ афтæмæй
фехсут». Сæххæст ын кодтой йæ курдиат». Рукъгомы
фæсивæд та хъæбатыры зарæг сарæзтой Томайты Мæхæмæт
æмæ Тæтæрхъаныл:
Ой, тох, ой, хур, дам, скаст æмæ Хъæриуыл сæмбæлди, Тæтæрхъан.
Ой, тох, ой, Тæтæрхъан бадзуры, туркаджы нæмыг, дам, мæ риуыл
сæмбæлди.
Ой, тох, ой, Хуыбецаджы цайдан, дам, кæд æмæ куырдадзы баззади,
уæдæ мæ.
Ой, тох, ой, дæ рæсугъд усаг, дам, ’намондæй куырдуаты уæд баззаД.
Ой, тох, ой, Мæхæмæт бадзуры, сæрибарыл тохы, дам, нæ цард дæр
ратдзыстæм лæппутæ.
Ой, тох, ой, кард дам-иу халсар хафынæн мил доны куы дардтой.
Ой, тох, ой, паддзæхтæ, дам, Мæхæмæты ’рцахсынæн дæс мины
куы радтой.
Ой, тох, ой, Рукъгомы зæрæдтæ Мæхæмæты мардыл куы ’руагътой
сæ сæртæ.
Ой, тох, ой, Рукъгомы фæсивæд ацы зарæгæй куы ссардтой
хъæбатырты нæмттæ.
Ой, рухс дзæнæты фæбадат, рукъаг сахъ цæргæстæ, ой, уæй тох.
Абырджытæ æмæ мастисджытæ адæмон
сфæлдыстады
Уæрæсейы колониалон политикæ куыд тыхджындæр
кодта Цæгат Кавказы, афтæ фылдæрæй-фылдæр кодта
абырджыты нымæц дæр. Абырæгдзинады аххосæгтæ бирæ
уыдысты: иутæ давгæ æмæ стигъгæ кодтой, иннæтæ та
паддзахы администрацийы, ирон æлдæртты æмæ кæсгон
къниæзты æфсондзы бын дзынæзтой. Гъе, ацы стыр аххо-
саджы азымæй Ирыстоны фæзындысты абырджытæ-ма-
стисджытæ.
Стигъæг æмæ давæг абырджытæн уæлдай нæ уыд,
кæмæндæриддæр кодтой фыдмитæ, мардтой, стыгътой. Се
стыр худинаджы кой баззадис адæмон сфæлдыстады дæр:
«Бадилаты зæронд зарæг», «Бутаты зæронд лæджы зарæг»,
«Алагирæгты зарæг», «Тотиты Акимы зарæг» æ. æнд.
Тотиты Аким уыд Цæразонты стыр мыггагæй, Нары при-
ходы Дзасыхы хъæуы цæрæг. Иухатт фæцæйцыд Уæлладжы-
ры фæндагыл йæ хæдзармæ. Цъыфджыны йæ æрурæдтой
абырджытæ, дæ галтæ суадз, зæгъгæ. Уæхæдæг сæ суæгъд
кæнут, зæгъгæ, сæм Аким радзырдта æмæ уæрдонæй агæпп
ласта, йæ къухы нымæты тыхтæй топп, афтæмæй. Къутæр-
ты бын æрæмбæхст æмæ сæ хъахъхъæны. Сæ иу галты куыд
уæгъд кодта, афтæ йæ бахста. Æхст сын стынг. Аким мæлæт-
дзаг цæф фæцис, фæлæ ма абырджытæй дыууæйы амардта.
Аким йæ туджы мæцгæ йæ уд систа, фæлæ йæ ном нæ бай-
рох: адæм ыл скодтой зарджытæ, арæх сæ зарынц абон дæр
Иры фæсивæд:
Ой, ой, Цæразоны-фырт,
Ой, йæ фæллад галтимæ,
Ой, ой, уæрæйдæ,
Уæй, тох, æмæ Цъыфджыны нарæгмæ
Куы ’рбахæццæ, мæнæ тох!
Ой, Цæразоны-фырт, зæгъы,
Ой, йæ фæллад галтыл,
Ой, йæ уарзон хъæубæстæм,
Ой, тох, æмæ йе ’ххормаг бинонтæн
Хъæбæрхор куы ласта,
Мæнæ тох!
Æндæр варианты:
Гъей, дзæнæты фæбадай, Тотийы-фырт чысыл Аким,
Уæй, тох, дзæнæты фæбадай!
Æрыдоны сæрыл дыууæ урс хъазы...
Гъей, цæуылнæ мын ауадзут мæ дыууæ урс галы?
Терчы былыл мын æртæ урс дуры:
Мæхи цæстæй кæй федтон,
Уыдон бæргæ арвыстон сыджытмæ - æртæ усгуры.
Сычъийы сæныкк цъитийыл баззади,
Мæ гыццыл тугисæг дзидзийыл баззади.
Иу комæй иннæ коммæ дæр Ирыстоны цыдысты абы-
рæджы фос тæрынмæ. Афтæ иухатт Дыгургомы бадилатæ
дæр сфæнд кодтой Уæлладжыры коммæ фæцæуын. Таурæ-
гъты куыд дзырдæуы, афтæмæй Хъарадзауты Мысырби æр-
фысым кодта йæ сиахс Хъарабугъаты Матæрсамæ æмæ йын
рахабар кодта:
- Уæлладжыры ком æдыхдæр сты, æмæ сæм цæуын
тых кæнынмæ. Куырттатæм ацыдаин, æмæ сæ риутæ топ-
пы нæмыгмæ дарынц. Дыгургоммæ фæцыдаин, æмæ нæхи
сафæм?! Уæлладжырæн та сæ топпы нæмыг - фысы бага, сæ
топпыхос - фæнык, се ’хсаргæрдтæ та - хæрис хъæдæй конд.
Æнцон сæттæн сты.
Матæрса иæм дзуры, уым комы дымæгмæ кæй цæры Бу-.
таты мыггаг авд хæдзарæй æмæ уыдонæй тæссаг кæй у.
- Матæрса, кæд мæнæ ацы ехсæй Уæлладжыры комы
цæрджыты суанг æфцæгæй ардæм нæ ракъуымбил кæнон
æд фос, уæд - мæ аххос.
Таурæгъы цаутæ ирдæй æвдыст сты зарджыты дæр:
«Бадилаты зæронд зарæг», «Алагирæгты зарæг», «Бутаты
зæронд лæджы зарæг».
Уæй æмæ бадилатæ куы ’рбамбырд вæййынц.
Куы ’рбамбырд вæййынц рæсугъд цъæх фæзмæ, -
афтæ райдайы «Бадилаты зæронд зарæг»:
Сæ бæхтæ дæр хæрзарæзтæй
Сæ фарсмæ уым куы лæууынц.
Хъарадзауты Мысырби дын
Куы радзырдта йæ кæстæртæм:
«Фæцæуæм та, цæй, мæ хуртæ,
Тых кæнынмæ Уæлладжырмæ! -
Æртæрæм дзы стыр дзугтæ.
Нæ хистæртæн скад кæнæм».
Раскъæрынц бадилатæ Уæлладжыры фос: фæсивæд уы-
дысты уыгæрдæнты хос кæрдынмæ. Æрмæстдæр ма Бызы
хъæуы баззад сæ зæронд лæг Бутатæн - Мæхæмæт йæ чын-
дзимæ. Куы базыдта, сæ рæгъæуттæ сын раскъæрынц, уæд
зæронд Мæхæмæт йæ къухмæ райста йæ хъримаг:
Зæронд лæг дын уæд дураууон
Куы рабадтис æд хъримаг.
Гæрæхтæ дын куы райдыдта
Тыхгæнджыты - бадилаты.
Фыццаг æхстæн куы рахауди
Йæ хъал бæхæй сæ раздзæуæг -
Хъарадзауты хъал Мысырби.
Бадилатæ уынгæг кæмтты
Куы лыгъдысты æмхæццæйæ,
Куы ныууагътой стыр дзугтæ
Бызы быны, уынгæг комы.
Ирон адæмæй абырæг чи ссис, уыдоны æхсæн уыдысты
мастисджытæ дæр. Зындгонд сты Пухаты Иликъо, Хабæты
Ботас, Илаты Дзыбыртт, Бигъаты Сосе æмæ æндæрты нæмт-
тæ. Пухаты Иликъо райгуырд 1869 азы Хуссар Ирыстоны
Схлитийы хъæуы (ныры Знауыры районы). Æххуырстæй
фæцыд, стæй йæ службæмæ акодтой паддзахы æфсадмæ.
Ам уыдис дæлбулкъон Козловскийы денщик. Козловский
уыд тынг æгъатыр, нæ ауæрста Иликъойыл æфхæрынæй.
Иухатт Иликъо йæ маст нал баурæдта æмæ дæлбулкъоны
æрдæгмард фæкодта. Цы гæнæн ма йын уыдис, æмæ Иликъо
абырæг фæлыгъд. Йæ маст исын райдыдта къупецæгтæй
æмæ паддзахы фæсдзæуинтæй. Уый тыххæй йæ уарзтой
ирон æмæ гуырдзиаг зæхкусджытæ. Иликъойы фæдыл
бирæ фæзылдысты урспъагонджынтæ, æрцахстой-иу æй,
æмæ та-иу сын алыгъд. Фæлæ абырæг лæгæн йæ кæрон иу
у: мæлæт йæ фæдыл зилы. Иутæ дзурынц, зæгъгæ, Сура-
мы сауджын балхæдта Иликъойы æрдхорд Надалойы, æмæ
йыл уый гадзрахатæй рацыд: 1907 азы йæ амардта Зиулеты
хъæумæ ’ввахс. Иннæтæ дзурынц, зæгъгæ йæ Къорелийы
цур амардта пъырыстыфы æрвыст лæг. Адæмæй та нæ бай-
рох Иликъойы рухс ном æмæ йыл сарæзтой зарджытæ:
Дзæнæты бадай,
Дзæнæты бадай,
Пухаты Иликъо,
Уæй, уæрæйдæ, ой.
Дзæнæты бадай,
Пухаты Иликъо.
Адæмы тыххæй
Æлдæртты цагътай,
Уæй, уæрæйдæ, ой,
Адæмы тыххæй
Æлдæртты цагътай.
Иннæ варианты:
Бецау Иликъо, Додолты рагъыл фынгтæ самадтай!
Ой, уæрæйдæ, ой, дзæнæты фæбадай, Иликъо!
Бецау Иликъо, сыгъдæг булкъонтæй фынддæс рамардтай!
Уой, уæрæйдæ, ой, рухсаг æрбауай мын, Иликъо!
Бецау Иликъо, худинаджы цардæй мын, зæгъ, мæлæт хуыздæр.
Уой, уæрæйдæ, ой, дзæнæты бадай, Иликъо!
Нудæсæм æнусы кæрон Дæргъæвсы æххуырсты цыд
Хабæты Ботас. Уый уыд стыр хъаруйы хицау, фæлæ тынг
мæстыгæр. Æххуырсты цардæй йæ зæрдæ дæр кæм ради,
уæдæ. Иухатт сæ хъæуккаг Церекты афицеримæ фæхыл ис
æмæ йæ берданкæйæ амардта. Ботасы æрцахстой æмæ йæ
ахастой Сыбырмæ. Сыбырæй ралидзын йæ бон бацис æмæ
ссыди йæ райгуырæн Ирмæ. Тугисынæй æмæ хицауадæй
тæрсгæйæ кодта абырæджы цард. Таурæгъты куыд дзы-
рдæуы, афтæмæй Ботас сусæгæй æхсæвыгон цыд йæ ус æмæ
йæ чысыл фырты уынынмæ. Дæргъæвсы хъæуыхицау Хæ-
дзарæгаты Къæлæу уый бафиппайдта æмæ æхцайыл
балхæдта Ботасы кæнгæ æфсымæр Гæбæйы. Гæбæ иу æхсæ-
выгон йе ’рдхорды бахъахъхъæдта æмæ йæ фæстæрдыгæй
æрбахста йæ хæдзары цур. Абон нал ис Ботас, фæлæ базза-
дысты йæ зарджытæ, йæ марджытыл дæр адæм скодтой ху-
динаджы зарджытæ:
Уæрæйдæ ’мæ, дам, Ботас,
Илæлæй дыл ныккæной, Тъехы фырт Ботас.
Уау, Хабæты Ботас, дам, Хабæты Ботас,
Афтæ, дам, куы бадзуры:
- Цæрын, дам, мæ куы нал уадзынц Дæргъæвсы хъахбайтæ,
Дæргъæвсы налæттæ.
Æмæ Куырттаты коммæ куы афардæг и,
Куы афардæг и Куырттаты коммæ.
Гæлæу - хъæуыхицау мæнгард куы уыди,
Æмæ Дзодзыккаты Гæбæйы туманæй куы балхæдта.
Æндæр варианты:
Уалдзæджы фыййау, дам, зæйуатыл фæхызти,
Зæйуатыл фæхызти.
Гъей, мæгуыр, дам, Ботас.
Хæдзарæгаты, дам, хорз Къæлæу кæй хуыдтой,
Хорз Къæлæу кæй хуыдтой,
~~—~~—"^* 83 ^—шш——-
Уый Ботасы тасæй йæ уаты фæмызта,
Йæ уаты фæмызта.
Æндæр зарæджы ныхæстæй:
Дзæбидыры сæныкк мын, зæгъы, цъитийыл баззадис, Ботас!
Цъитийыл баззадис!
Гъе,уæйтох!
Дæ иунæг тугисæг, дам, дзидзийыл куы баззад!
Уæй, дзæнæты бадай, хъæбатыр Ботас!
Гъей,уæйтох!
Илаты Дзыбыртт райгуырд 1824 кæнæ 1835 азы Æры-
доны. Нæ уарзта сауджынты, семæ-иу хылтæ кодта. Иухатт
Дзыбыртты иу хылы фæстæ сауджыны чидæр амардта, æмæ
йын æй йе ’фсон скодтой. Дзыбыртты ахæстоны бакодтой,
фæлæ сын ралыгъд. Йæхи бамбæхста йæ кæнгæ æфсымæр
Цæлыккаты Цопанмæ. Фæлæ та æхца йæ кæнон бакодта.
Цопан Дзыбыртты ауæй кодта æхцайыл хицауадæн. Æрцах-
стой та Дзыбыртты. Алидзынæй тæрсгæйæ йын йæ аххос
дæр не сбæрæг кодтой, афтæмæй йæ æрцауыгътой. Æрыдо-
ны хъæубæстæ паддзахы хицауады аххосджыныл банымад-
той Дзыбыртты мæлæты, фæлæ йе сраст кæнын сæ бон нæ
баци. Хæстæджытæ йын йæ мард балхæдтой æмæ йæ Æры-
доны баныгæдтой. Йæ хъæуккæгтæ та йыл зарæг скодтой:
Хохаг цуанон, дам, сау зым рамардта, гъей,
Дзæнæты фæбадай, Илаты хорз Дзыбыртт!
Уæй тох!
Уæ-уæй, уæрæйдæ мæ, дзæнæты мын фæбадай, гъей!
Хохаг цуанон, дам, сауджын рамардта, уæ, уæрæйдæ!
Уæрæйдæ, рæйдæ, дзæнæты фæбадай!
Уæй тох!
Уæрæйдæ, уæ, дзæнæты фæбадай!
Цæй, уæй тох!
Æндæр варианты:
Уæй, уæрæйдæ,
Уæй, уæрæйдæ-рæйди, уæйтæ,
Хохы цуанон сау зым амардта,
Илаты Дзыбыртт сауджыны амардта.
Далæ Сæнæг дон-дон æрбацыди,
Йе ’мбал Дзитдзайы лæппу та йыл комдзог рацыди.
Чехойты Цопан Дзæуæджыхъæуæй Бадмæ æрбацыд,
Бадмæ æрбацыд,
Уæй-уæй, уæй-уæрæйди, рæйди-уæйтæ.
Илаты Дзыбыртты куы ’рцахстой, уæд ауындзæнмæ
Заргæ æрбацыди,
Заргæ æрбацыди.
1899 азы 13 мартъийы Къоста Петербургæй Цæлыккаты
Юлианæмæ фыста: «Джетæгъæз æмæ Салам-Гирейæн аза-
рут Сосейы зарæг: «Ой, Сосе! Хæрисæй, дам, цæвæджы хъæр
нал хъуысы. Ой, Сосе! Фæдисæй, дам, дæ лæджы хъæр нал
хъуысы». Хетæгкаты Къостайы уыцы аз Уæрæсейы админи-
страци дыккаг хатт ахæссынмæ хъавыдис Пензæмæ, æмæ
уымæн æрымысыд «Сосейы зарæг». Цымæ кæй кой кодта
Къоста йæ фыстæджы? Чи уыд Сосе?
Адæм куыд дзурынц, афтæмæй кæддæр Хуымæллæджы
хъæуы цæрджытæ атардтой Бигъаты Сосейы иунæг бæх.
Сосе йæ маст исынвæнд скодта æмæ Хуымæллæджы стур-
вос ратардта. Хуымæллæггæгтæ йыл амбæлдысты æмæ йæ
фæрсынц, кæдæм æмæ нын цæмæн тæрыс нæ рæгъау, зæгъ-
гæ. Уый дæр сæм фæстæмæ дзуры:
- Мæ зæронд мæрдтæн хист кæнынмæ.
Сосейы хуымæллæггæгтæ æрцахсын кодтой, æмæ мæ-
гуыр лæг Сыбыры бинаг къæй бацис. Дзурынц, зæгъгæ, дам,
ахæстонæй куыд рацæйлыгъд, афтæ йæ хъахъхъæнджытæ
амардтой. Мæгуыр Сосейы адæм бабын кодтой, адæм дæр
ыл сарæзтой номарæн зарджытæ:
Бирæ фæцæрай, Бигъаты хорз Сосе.
Уалдзыгон фыййау фист кæнынмæ.
«Кæдæм скъæрыс, Сосе, Хуымæллæджы рæгъау?»
«Нæ зæронд мæрдтæн хист кæнынмæ».
Быдырæй цæвæджы хъæр дæр нал хъуысы.
Сосейы рæсугъд ус, дам, бадзуры:
«Сыбырæй нæ лæджы хъæр нал хъуысы»
Се стыр тæбæгъ, дам, сæ фынджы фарсмæ.
Фæхæссынц дæ, Сосе, Сыбырмæ дæ фыды фарсмæ.
Æрджынарæджы Икъаты давон.
Сыбырæй дæм сæрвыстой, Сосе, дæ иухатты вагон.
Литературæ
1. Галаев Б.А. Осетинские народные песни. - Орд., 1964.
2. Гæдиаты Секъа. Уацмыстæ. - Вл., 1992.
3. Глоба А. Песни народов СССР. - М., 1947.
4. Ирон таурæгътæ. - Орд., 1989.
5. Ирон адæмон сфæлдыстад. 1-2 томы. - Дз., 2007.
6. Колесников Е.А. Сборник песен для осетинских школ
-Орд.,1960.
7. Лобачев Г. Песни Кавказа. - М., 1935.
8. Миллер В. Осетинские этюды. - Вл., 1992.
9. Цаллагов М. На войне Дунайской. - Орд., 1970.
СОВЕГОН ЗАМАНЫ ИРОН ФОЛЬКЛОР
Советон дуджы рæстæджы фольклор сæвзæрд адæмон
поэтикæйы культурæйы бындурыл. Йæ уидæгтæ баст сты
адæмон поэтикæйы традицитимæ. Уыцы заманы фольклор
æмæ йæ сæйраг хицæндзинæдтæ баст сты советон æхсæ-
нады историимæ: ног царды сæраппондыл тох, мидхæсты
æмæ Фыдыбæстæйы Стыр хæсты цаутæ, колхозон арæзтад.
Ног царды сæраппондыл тох (1917-1921 азтæ). 1917
азы Октябры революцийы фæуæлахизыл архайдтой Цæгат
æмæ Хуссар Ирыстоны цæрджытæ дæр. Уыцы азты хъай-
тартæй иу у Будтуты Сæрæбийы фырт Муха. Муха райгуырд
Цыколайы (раздæры Пысылмонхъæу). Сæрæбийы кæстæр
фырт Муха скъолайы фæстæ ахуыр кæнынмæ бацыд Влади-
кавказы реалон училищемæ. 1907 азы йæ каст фæци тынг
хорз бæрæггæнæнтимæ. Уыцы азты архайдта зæхкусджы-
тимæТугъантыхъæдныццæгъдынылæмæраласыныл,басы-
гътой хъæуы къæнцъылары Тугъантимæ зæхкусджыты
бадзырдты гæххæттытæ. Уыйадыл хицауад йæ фæстæ зи-
лын байдыдтой, æмæ Муха алыгъд Фæскавказмæ. 1909 азы
йæ æрцахстой æмæ йæ ахастой Харьковмæ, уыцы аз æй бап-
пæрстой Петропавловскы фидары. Дардтой йæ иунæгæй
хъадаманæвæрдæй. Фидары дыууæ азы фæбадыны фæстæ
йæ 1911 азы ахастой Туруханскмæ. 1917 азы февралы ре-
волюцийы рæстæг Мухайы бон бацис ралидзын. Уыцы аз
июны схæццæ Ирыстонмæ æмæ ссис парти «Кермен»-ы
разæнгарддæр уæнгтæй иу. 1919 азы карз тохы бацыд пар-
тизантимæ урсгвардионты ныхмæ. Йæ разамындæй иу-
гонд æрцыдысты Цыколайы, Лескены, Хæзныдоны, Сечеры,
Æхсæрысæры партизантæ. Урсгвардионтæ стыр æхцайæ
^ 87 ^
зæрдæ æвæрдтой, Мухайы чи амара, уымæн. Мухамæ йæ
ныфс куы ничи бахаста, уæд ын йæ хæдзарыл арт бандзæр-
стой. Урсытæ Дыгургоммæ ныббырсын куы сфæнд кодтой,
уæд сæ ныхмæ æрлæууыдысты керменисттæ. Урсытæ уы-
дысты цыппар хаты фылдæр, фæлæ уæддæр дæргъвæтин
рæстæг сæ фæнд сæххæст кæнын сæ бон нæ бацис. Уæззау
æмæ тугкалæн хæсты фæстæ партизанты бахъуыд Саухъ-
æдмæ ацæуын. Дыккаг бон фондз æмæ ссæдз барæджы, сæ
сæргъы Тогойты Данел, афтæмæй сгарынмæ рацыдысты Се-
черы ’рдæм. Семæ уыд Будтуты Муха дæр. Цыколайæ хусса-
рырдæм, Æрæфы рахиз былыл, керменисттæ ныхæй-ныхмæ
фембæлдысты урсыты къордимæ. Уыд дзы сæдæ хæстонæй
фылдæр. Карз хæстыты фæстæ урсытæ фæлыгъдысты, хæ-
сты быдыры ныууагътой дæс æмæ ссæдз марды. Уыцы тохы
хъæбатырæй фæмард адæмы сæрхъызой Будтуты Муха.
Адæмæй нæ фероххъæбатыры ном æмæ йыл скодтой зарæг:
«Æз фæццæун тохмæ
Мæгурти сæрбæл,
Тогцъирты нихмæ».
Мухарадзоруй:
«Нæ дæ бауадздзæнæн, не знаг,
Мæ йеунæгуодæй дæ рарветдзæнæн
Устур масти хæццæ!»
Хуссар Ирыстоны уыцы азты хъайтартæй иу уыд Тыбы-
латы Дими. 1917 азы Гуырдзыстоны меньшевиктæ Хуссар
Ирыстонмæ куы бырстой, уæд Дзадтиаты Алыксандр ар-
выста хъæутæм Тыбылаты Дими æмæ Саулохты Иликъойы.
Алыксандрæн йе’мбæлттæуыдысты Абайты Цицка, Сланты
Сакъо, Гаглойты Серги, Плиты Арон, Санахъоты Лади æ. инн.
Фæдис ныхъхъæр кодтой æмæ схæцыдысты меньшевикты
ныхмæ. Ацы тохы мæлæтдзаг цæф фæцис Тыбылаты Дими,
афтæмæй йæ цæфæй амардтой меньшевиктæ. Йæ ном ын
адæм ссардтой «Тыбылаты Димийы зарæджы»:
Сыбайы нарджытæ сæ Ходзы цæуæнтæ.
Тыбылаты Дими бадзуры: «Тæхуды,
Чи ма фехъусы йæ мады хъарджытæ,
йæ хойы кæуынтæ».
Чъехы хуымтæ дæргъыты хуызæн.
Гуырдзыйы æлдæрттæ дзæргъыты хуызæн.
Мидæггагхъæуæн Цæби сæргъгæнæг.
Рацæут, фæсивæд, фæдис хъæргæнæг.
Хуссар Ирыстоны хъайтартæй иууХаребаты Исахъ. 1917
азы Исахъ, фронтæй æрыздæхгæйæ, Ортъезы районы ко-
миссар Хъуылымбегты Гиуæргиимæ сарæзтой Хуссар Иры-
стоны гæрзифтонг зæхкусджыты Цæдис. Фæстæдæр Исахъ
сарæзта партизанты къорд æмæ семæ хæцыд меньшевикты
ныхмæ. 1918 азы Сачхереты цур мæлæтдзаг цæф фæцис. Йе
’мбæлттæ йæ сæ къухты æрхастой Нагутнийы хъæумæ, ам
иу мæй фæсадис Цхуырбаты хæдзары, стæй йæ аластой йæ
райгуырæн хъæу Георгицъминдамæ (абоны Исахъы хъæу),
æмæ уым амарди. Нæ ферох ирон адæмæй йæ ном, æмæ йыл
скодтой зарæг:
Ой, кæнæ - сæрибар, кæнæ - мæлæт!
Исахъ бадзуры:
«Бирæ фæхастам æлдары къæлæт».
Хуссайраг бæлас макуы ракæла;
Куы ракæла - макуы бамбийа.
Исахъы хуызæн макуы райгуыра;
Куы райгуыра - макуы рамæла!
1920 азы æртхъирæны мæйы фæстаг бонты карз хæсты
цырен сыгъдис Кæсæджы зæххыл. Сырх Æфсад æмæ пар-
тизантæ дæрæн кодтой кæсгон къниаз Зауырбег Серебря-
ков-Даутоковы урсгвардионты. Цыбыр рæстæгмæ Æрæфы
былгæрæттæй суанг Мысостыхъæуы онг (ныры Урван) цы
хъæутæ уыдис, уыдон се ’ппæт дæр ссæрибар кодта Сырх
Æфсад. Уыцы уæззау тохы бонты уæлдай тынгдæр фесгуыхт
Тогойты Данелы партизанты къорд. Парти «Кермен» æмæ
большевикты сидтытæм гæсгæ къорд арæзт æрцыд ирон
хъæутæ Быдыры Дæргъæвс, Лесчен æмæ Сечеры бархи-
онтæй. Ацы сахъгуырд фæсивæдæй иу уыд Æлбегаты Хъай-
сыны фырт Хъасболат. Фæдисы сидтмæ йæхи нæ бамбæхста,
йæ карæнтимæ рацыд урсгвардионты ныхмæ æмæ хъæба-
тырæй фæмард. Йæ афæдзы хистмæ йын Сечеры фæсивæд
сарæзтой зарæг:
Хъасболат бадзуры:
«Гъей, тох! Цом æмæ фæцæуæм
Хъылыспийы сау хæстмæ
Знаджы ныхмæ карз тох кæнынмæ».
Гъей, тох! Кæсæджы куырой сын,
Кæсгон ыскодта.
Æлбегаты Хъасболатта ирон адæмæн
Налцыччы хæсты цæсгом скодта.
Уыцы азты Ирыстоныл айхъуыст бирæ хъæбатыр
тохгæнджыты нæмттæ. Адæм сыл скодтой хъæбатырон
зарджытæ: Абайты Алыксандр, Акъоты Амырхан, Къолойты
Кудзи, Дзарасти Хумпий æмæ бирæ æндæртыл.
Коллективизацийы азтæ. 1920-æм азты кæрон адæм
арæзтой иумæйаг хæдзарадтæ. Уый уыд коллективизацийы
рæстæг. Цæгат Ирыстоны дæр бавнæлдтой колхозтæ араз-
ынмæ. 1928 азмæ сарæзтой 214 колхозы. Баиу дзы 2737
зæхкусæг хæдзарады. Зæхкусæг адæм сæ циндзинад æвды-
стой æмбисæндты: «Колхозы кусай - бæркад дæхицæн, дæ
хæстæг, дæ хицонæн», «Æппæты фыццаг - колхозæн, стæй
та - дæхицæн», «Лæг - æфсæддон, колхоз - æфсад». Уыцы
историон цауты бындурыл фæзындысты зарджытæ: «Кол-
хозонты зарæг», «Рувыны зарæг», «Хосдзауты зарæг» æ.
æнд. Зæхкусæджы уырны, колхозон куыст адæймагæн кæй
хæссы хорз цард, кæй сты амондæй хайджын, сæ фидæн -
рухс æмæ бæллиццаг:
Хъæлдзæгæй базарут,
0 тыхджын хосдзæуттæ,
Фæтæнты кæрдгæйæ.
Амонд сæрибарыл -
Колхозон ног цардыл.
«Хосдзауты зарæг»
«Колхозонты зарæджы» хъуысы циндзинад, цардбæл-
лондзинад, зæхкусæгу хайджын сомбоны амондæй:
Йæ куыст кæмæн уа бæлвырддæр,
Йæ куыст кæмæн уа хæрзкуыстдæр,
Гъе уый æцæг у колхозон.
Гъе уый æцæг у хъазуатон.
Фыдыбæстæйы Стыр хæст. Ралæууыдысты Фыды-
бæстæйы Стыр хæсты тугæвзарæн бонтæ. 22 июны 1941
азы фашистон Германи æрбабырста нæ бæстæмæ. Хæстхъ-
ом адæм сыстадысты знаджы ныхмæ, уыдонимæ 90 минæй
фылдæр ирыстойнаг лæппутæ æмæ чызджытæ. Уыдонæй
алы дыккаг дæр хъæбатырæй фæмард фашизмы ныхмæ
тохы. 79-æй систы Советон Цæдисы Хъæбатыртæ, 11 - На-
мысы ордены кавалертæ, 60 мин ирыстойнаг хæстонæй
фылдæрæн лæвæрд æрцыд паддзахадон хæрзиуджытæ.
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты Советон Цæдисы Хъæба-
тыры ном чи райста, уыдоны æхсæн ис 8160 уырыссаджы,
2064 украинаджы, 309 беларусаджы, 161 тæтæйраджы,
108 дзуттаджы, 96 казахаджы, 90 гуырдзиаджы, 90 соми-
хаджы, 30 ироны... Цæрджыты нымæцмæ гæсгæ нæ чысыл
Ирыстон Хъæбатырты хыгъды ис фыццаг бынаты.
Ирæттæй Советон Цæдисы Хъæбатыры ном фыццаг
лæвæрд æрцыд тæхæг Остъаты Алексейæн, дыккаг уыдис
артиллерист Карсанаты Хъазыбег. Уыдон фесгуыхтысты
финнæгтимæ хæсты. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты фыццаг
Хъæбатыр-ирон уыд Милдзыхты Хадзымырзæ (1942 аз,
мартъи). Уымæй æртæ мæйы фæстæдæр фесгуыхт Балтийы
намысджын цæргæс Цоколаты Геннади, фæстæдæр -
Тогъуызты Хъауырбег.
Советон Цæдисы Дыууæ хатты Хъæбатыртæ систы:
æфсады инæлар Плиты Иссæ æмæ инæлар-майор Иван
Фесин. Советон Цæдисы Хъæбатыртæ - инæлæрттæ Мам-
сыраты Хаджумар, Билаонты Павел, Дзусаты Ибрагим, Алек-
сандр Мнацаканов æ. инн. Сæ мæлæты фæстæ Хъæбатыры
кадджын ном саккаг кодтой Гагкайты Алиханæн, Николай
^ым
Гончаровæн, Сергей Григорьянæн, Дойаты Давидæн æмæ
Калоты Алыксандрæн, дивизийы командир Василий Матро-
нинæн, полкъты командиртæ Æхсараты Энвер æмæ Бзарты
Георгийæн. Адæм нæ ферох кодтой сæ хъæбатырты: скод-
той сыл хъайтарон зарджытæ.
Плиты Иссæ. Советон Цæдисы Дыууæ хатты Хъæба-
тыр, Манголы Адæмон Республикæйы Хъæбатыр, æфсады
инæлар.КастфæциЛенинградыкавалерионскъола(1926аз),
М.В. Фрунзейы номыл Хæстон академи (1933 аз), Геншта-
бы Хæстон академи (1941 аз). Фыдыбæстæйы Стыр хæсты
райдайæны командæ кодта 5-æм бæхджын дивизийæн,
фæстæдæр - бæхджын корпустæн, 1944 азы - 1-æм бæхджын
механизацигонд æфсадæн. Маньчжуры операцийы 1945 азы
йæ бæхджын механизацигонд къорд равдыста стыр хъæ-
батырдзинад хæххон уавæрты архайгæйæ. Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты рæстæг Плиты Иссæ цы сгуыхтдзинæдтæ рав-
дыста фашистты ныхмæ тохы, уый нæ байрох йæ адæмæй.
Йе ’гасæй йыл скодтой хъæбатырон зарджытæ, ахæм
зарджытæ йыл скодтой суанг Дон æмæ Кубаны дæр. Алы
зарæджы дæр æвдыст цæуы Иссæйы хъæбатырдзинад, йæ
карз тох фашистон æрдонгтимæ; пайдагонд сæ цæуы адæ-
мон ныхæстæй, сты рагон хъæбатырон зарджыты æнгæс сæ
арæзтмæ гæсгæ:
Ой, ой, Плийы-фырт кардæй хæцгæйæ
Знаджы æфсæдтæ стæнæг кодта.
Ой, ой, Плийы-фырт не знæгтæй æнæхъæн штаб
Сæ хицæуттимæ уацайраг скодта, ой, тох!
Ой, тох, зондджын, æрхъуыдыджын, æхсарджын Иссæ,
Ой, ой, бирæ нын фæцæрай, Плиты хорз Иссæ!
Иннæ зарæджы пайдагонд цæуы метафорæтæй, эпифо-
ротæй:
Гитлерæн СырхÆфсады цæфæй йæ бæрзæй æрхаудта,
Гъо-гъо-гъо-ой, йæ бæрзæй æрхаудта.
Мамсыраты Хаджумар. Советон Цæдисы Хъæбатыр,
инæлар Мамсыраты Хаджумары хæстон фæндæгтæ райдыд-
той мидхæсты рæстæг. 1924 азы каст фæцис æфсæддон-по-
литикон скъола æмæ кодта партион-политикон куыст, раз-
амынд лæвæрдта Сырх Æфсады хæйттæн. 1936-1937 азты
архайдта Испанийы франкистты ныхмæ тохы. Йæ фæсно-
мыг уыди Ксанти. Йæ уыцы хæстон рæстæджы хабæртты
тыххæй фыст ис америкаг фыссæг Э.Хемингуэйы роман «По
ком звонит колокол»-ы. 1939-1940 азты архайдта финнæг-
тимæ хæсты. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты архайдта йæ рай-
дайæнæй йæ кæронмæ, командæ кодта бригадæн, дивизий-
æн, корпусæн, æфсадæн. Архайдта Мæскуыйы Сырх фæзы
Уæлахизы парады. Хæсты фæстæ куыста генералон шта-
бы управленийы хицауæй æмæ æндæр уæлдæр æфсæддон
бынæтты. Кæд Хаджумары бирæ хæстон хъуыддæгтæ нæма
раргом сты (Испанийы хæцгæйæ}, уæддæр йæ хъæбатыр-
дзинад адæмыл айхъуыст, баззад сæ конд зарджыты:
Æрттивгæйæ хурæн йæ хъару нæ фæуы,
Йæ тынтæ ныппырх вæййынц фæзты.
Цæхæрцæст Хаджумарæн баззад уæлæуыл
Йæ зарæджы намыс нæ бæсты, гъей!
Хетæгкаты Габо. Советон Цæдисы Хъæбатыр, æфсады
инæлар Хетæгкаты Габойы хæстон фæндæгтæ райдыдтой
1919 азы керменистты гæрзифтонг къорды архайды. 1922
азы ахуыр кодта хæстон скъолайы, фæстæдæр каст фæци
хæстон курсытæ, 1919 азы та - Генералон штабы Æфсæддон
Академийы уæлдæр афицерты курсытæ. Фыдыбæстæйы
Стыр хæст Габойы æрæййæфта Прибалтикæйы, архайдта
Мæскуыйы бынмæ хæстыты, 1944 азы командæ кодта 3-аг
Украинаг фронты 82-æм дивизийæн, 1945 азы - 29-æм гвар-
дион æхсæг корпусæн Берлины стратегион операцийы ар-
хайгæйæ. Хæсты фæстæ Хетæгкаты Габо уыдис æфсæдты
Цæгатаг къорды æмæ Прибалтикæйы æфсæддон зылды
командæгæнæг. Уыдис горæт Познаны (Польшæ) кадджын
гражданин. Йæ ном баззадис адæмон зарджыты:
Хетæджы сахъ фырт, дам, йе ’фсады разæй
Карз тохмæ фæрасти, гъей, тох! Сæрибарыл тох!
Йæ хæстхъом салдæттæм сармадзаны нæмыг
Уæд къори куы касти, гъей, сæрибар!
Дзотты Лазæр. Дур-дуйраг лæппу Дзотты Лазæры
сгуыхтдзинады кой айхъуысти Фыдыбæстæйы Стыр хæсты
рæстæг æнæхъæн бæстæйыл дæр. Уый уыди июлы 1942 азы.
Воронежы бынмæ цыдысты карз хæстытæ. Лейтенант Дзот-
ты Лазæры полчъы командир арвыста дыууæ пулеметчик-
ты взводимæ знаджы фидæрттæ сæттынмæ. Ныппырх сæ
кодтой гранаттæй, фæлæ иу фидарæй райхъуысти знаджы
пулеметы къæр-къæр. Лазæр мæлæтдзаг цæф фæцис, йæ
риу ссыгъдис знаджы нæмгуытæй, фæлæ, йæхиуыл нæ
хъуыды кæнгæйæ, йæ риуæй сæхгæдта знаджы амбразурæ.
Æрмæст ма йæ бон бацис йæ туджы æртæхтæй ныффыссын
йæ ардхæрды фæдзæхст. 1942 азы газет «Комсомольская
правда»-йы 11 сентябры номыры мыхуыргонд æрцыд цы-
быр уац «Клятва осетина Дзотова»: «Моему народу. В своей
службе советскому народу дерусь до последней капли крови
за честь, свободу, за независимость советской земли. Я ве-
рен своей воинской присяге, которую принял перед лицом
великого народа. Считаю себя до последней минуты своей
жизни сыном своего народа». Уæд ыл сæххæст 22 азы. Йæ
фыстæджы фæстæ 1941-1942 азты Лазæры ардбахæрд стыр
æххуыс уыдис салдæттæн ныфс раттынмæ, тохмæ сæ сра-
зæнгард кæнынмæ. «Дзотты Лазæры героикон ракæнд - фа-
шистон дзоты гранатæй срæмудзынмæ фæлтæрæн уыдис
фыццаг æппæт Сырх Æфсады. Уый фæстæ йæ бафæзмыдтой
Александр Матросов æмæ иннæ сæдæгай салдæттæ æмæ
афицертæ», - зæгъы амынд газеты фæрсты А.Никифоров.
Дзотты Лазæры номыл Воронежы рахуыдтой уынг, Дур-
Дуры скъола æмæ уынг хæссынц йæ ном. Нымад у, Советон
Цæдисы Хъæбатыры Сыгъзæрин стъалытæ ирыстойнæг-
тæй хорзæхгонд чи не ’рцыд цавæрдæр аххосæгтæм гæсгæ,
уыцы 40 Хъæбатырæй фылдæры нæмттæй иуыл. Фæлæ йæ
намысы кой баззад адæмон зарæджы:
Лазæр уæд Донбасси будурти
Æзнæгти буройнæ кодта, ой; ой!
Уæлахез æдæрсгæй æ къохти
Æфсадæн сæ разæй хаста, гъей!
Гæздæнты авд æфсымæры. Фыдыбæстæйы Стыр
хæстæй нал сыздæхтысты дзуарыхъæуккаг Гæздæнты
Асæхмæт æмæ Тасойы авд фырты. Пайда кæнæм Черчесты
Георгийы уацæй «...Æмæ цыртдзæвæны бацыд уд».
Георги 1960 азы уыд æрыгон радио-журналист. Уæд
фехъуыста Гæздæнты авд æфсымæры кой æмæ сыл сфæнд
кодта радиобакаст саразын. Дзуарыхъæуы йын иу зæронд
ус радзырдта æфсымæрты тыххæй: «Æмæ цы гуырдтæ
уыдысты, уый та!.. - дзырдта ус. - Сæ фыдимæ-иу куы
рацæйцыдысты хæдзарæй, уæд-иу сыл адæм сæ цæст
æрæвæрдтой. Сæ иуæй иннæ хæрзуынддæр, хæрзконддæр.
Афтæ ма-иу Нарты гуыппырсартæ рацыдысты Зилахары
фæзмæ сæхи равдисынмæ. Алчидæр сæ рахиз къухæй
хъамайы сæрыл æрхæцыд, галиу къухæй та - сины сæртыл...
Цыдысты мадзурайæ, сæ фæтæн бухайраг худты бынæй сæ
сау цæстытæ цæхæртæ калдтой, зæрватыччыты базыртау
сæ фæтæн ныхтæй зындысты се ’рфгуытæ... Гæздæнтæн сæ
хъуыддæгтæ дæр сæхимæ гæсгæ уыдысты. Адæм сын аргъ
кодтой, бирæтæн уыдысты фæзминаг».
Хистæр æфсымæр Мæхæмæт йæ фида^ зондæй, цард-
мæ ахастдзинадæй уыд йæ фыды халдих. Иæхи куыстытæ
дæр-иу ныууагъта æмæ-иу æххуысагурæгæн йæ хъуыддаг
сарæзта. Уыдис къухæй тынг арæхстджын. Мæхæмæт ссис
Дзуарыхъæуы фыццаг фæскомцæдисон, стæй та - фæском-
цæдисон къорды раздзог. Хъæубæсты фыццаг тракторыл
сбадыны бар дæр радтой Мæхæмæтæн. Хистæр фыртæн
цардæмбалæн æрхастой Чъерджиаты Годзеккайы. Рай-
гуырдис сын чызг Дзæнæтхан. Сæ фырт Хадзымурат нæма
райгуырд, афтæ райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр хæст, æмæ
Мæхæмæт тохы быдырмæ атындзыдта.
Дыккаг æфсымæр Дзæрæхмæт тынг æвзыгъд æмæ
хъаруджын уыд. Бирæ уарзта бæхты дугътæ. Йæ бæхыл-
иу згъоргæ-згъорын æвзист æхца зæххæй фелвæста. Уыд
хъæуы хуыздæр барæг. Æфсæддон службæйы фæстæ йæ
хъæубæстæ сæвзæрстой хъæусоветы сæрдарæй. Фæстæдæр
æй ахуыр кæнынмæ арвыстой партион скъоламæ. 1935 азы
йæ цард баиу кодта Дзобелаты Любæимæ. Райгуырдис сын
чызг æмæ лæппу - Светæ æмæ Измаил. Фæлæ та Дзæрæхмæт
дæр атындзыдта тохы быдырмæ, йæ фæстаг фыстæг ма
ссыд Новороссийскæй.
Æртыккаг æфсымæр Хадзысмел уыд дзырдарæхст, цы-
ргъзонд адæймаг. Дæсны уыд кафынмæ, фæндырæй цæ-
гъдынмæ. Æстдæсаздзыдæй йæхæдæг сарæзта хъисын
фæндыр. Йæ цард баиу кодта елхотаг Ардасенты Лизæимæ.
Хадзысмел хæстмæ куы ацыд, уæд Лизæ уыцы маст нæ ба-
урæдта æмæ бирæ нал ацард. Мæхæмæт æмæ Хадзысмел ба-
хаудысты иу æфсæддон хаймæ. Дыууæйæ дæр бацарæфтыд
сты Севастополы хæстыты.
Цыппæрæм æфсымæр Махарбег уыд бæрзонд, хæрзконд,
уæйгуытæ арæзт лæппулæг. Дæсны уыд хъæбысæй хæцын-
мæ. Ссис Ирыстоны чемпион. Скъола каст фæци иттæг хорз
бæрæггæнæнтимæ æмæ 1939 азы бацыд пединституты
ирон хайадмæ. Æнæ дипломæй йын уыд ахуыргæнæгæй ку-
сыны бар. Махарбег фыста æмдзæвгæтæ дæр, фæлæ фесæф-
тысты. Ие ’фсымæртау фæраст хæстмæ, фæлæ дзы нал сы-
здæхт, хъæбатырæй фæмард Мæскуыйы бынмæ.
Гæздæнты фæндзæм æфсымæр Созырыхъо каст фæцис
Махачкалайы хойраджы техникум æмæ куыста Беслæны
нартхоры комбинаты. Ардыгæй ацыд хæстмæ, фæлæ нал
сæмбæлд йæ уарзон хъæубæстыл: фæмард Киевы бынмæ.
Иннæ æфсымæр Шамил 1937 азы ссис æфсæддон лæг. Ар-
тиллерион училище каст фæуыны фæстæ ацыдис фронтмæ.
Уыд минæтæхсæг взводы командир. Шамил ныххæццæ суанг
Берлинмæ, фæлæ 5 майы, метройы уæвæг адæмы донивыл-
дæй ирвæзынгæнгæйæ, мæлæтдзаг цæф фæцис. Йæ мæлæт
æрхæццæ, уый куы бамбæрста, уæд ма сæрвыста фæстаг фы-
стæг: «Хæрзбонтæ ут... Æз мæлын уæлахизимæ...».
Бинонты уарзон, æфсымæрты кæстæр Хасанбегмæ,
^. 96 *г
скъола каст фæуыны фæстæ, 1940 азы фæсидтысты Æфсады
рæнхъытæм службæ кæнынмæ. Фыццаг уый бавзæрста
йæхиуыл хæсты тымыгъ Бресты фидары карз тохты. Ацы
фидар хъахъхъæнгæйæ хъæбатырæй фæмард Хасанбег.
Авд æфсымæры мад Тассо амард хæсты хæдразмæ. Цымæ
куыд баурæдтаид йæ хъæбулты маст сæ ныййарæг!.. Уымæн
зæгъæн ис æрмæстдæр Плиты Грисы балладæйы мæнæ ацы
рæнхъытæй:
Цымæ куыд фæразынц йæ фæрстæ
Æмæ куыд нæ у мад мæгуыр.
Фæндзгай, æвдгай хъæбултæ хæстæй
Кæмæн нæ раздæхт æмæ нуæрстæй
Йæ фæнык чи фæдары ныр!
«Мад æмæ фырт»
Æфсымæрты фыд Асæхмæты зæрдæ куыд урæдта йæ
фыртты маст, алкæйы сау гæххæтт дæр йæ къухмæ куы иста,
уæд!.. Сæ хæдзар сын фашисттæ куы басыгътой, уый дæр ма
федта йæхи цæстæй, авд фырты хæстмæ кæй фервыста, уый
тыххæй. Нæ баурæдта хъæбатырты фыды зæрдæ уыйбæрц
мæстытæн...
Арф Куырттаты комы дуарыл
Саргъæй хъæугæрон æрхиз,-
Къулыл иу ныллæг хæдзары
Ауыгъд авд цухъхъайы ис,
Æмæ уыдон раз сæркъулæй
Алæуу иучысыл æнцад:
Уым цæринаг авд хъæбулæй
Баззад афтидæй сæ мад...
Афтæ райдайы Плиты Грис йæ балладæ «Авд цухъхъ-
айы». Æмæ чи нæ федта, Алагирæй Дзæуджыхъæумæ фæн-
дагыл Дзуарыхъæуы, Гæздæнты авд æдзард хæстонæн цы
цыртдзæвæн æвæрд ис, уый. Адæймаджы зæрдæ ныдз-
дзыназы урс рæубазыр зырнæджытæм кæсгæйæ. Уыдон сты
Гæздæнты авд æфсымæры, фестадысты зырнæджытæ æмæ
атахтысты се’нусон бынатмæ...
Цымæ цæмæн зырнæджытæ? Уымæн дзуапп дæтты Чер-
честы Георги. Уæд Георги куыста нæ республикæйы Куль-
турæйы министрæй. Коллегиалон æмбырд арæзта, афтæ
йæм æвæстиатæй телефонмæ фæдзырдта зындгонд скуль-
птор Санахъоты Сергей:
- Дæ хорзæхæй, тагъддæр ма скæн дæ радио хъæрæй!
Георги хатыр ракуырдта, кабинеты чи бадт, уыдонæй, ра-
дио скодта, æмæ иууылдæр ныхъхъуыстой Расул Гамзатовы
æмдзæвгæйыл фыст Ян Френкелы арæзт зарæг «Хърихъуп-
пытæм»:
Мне кажется порою, что солдаты,
С кровавых не пришедшие полей,
Не в землю эту полегли когда-то,
А превратились в белых журавлей.
Они до сей поры с времен тех дальних
Летят и подают нам голоса.
Не потому ль так часто и печально
Мы замолкаем, глядя в небеса.
Дарддæр Георги фыссы:
«Зарæг кæронмæ куы фæцис, уæд Санахъойы-фыртæн
уайдзæфы хуызы загътон:
- Сергей, мæнмæ æмбырд ис, ды та мæ зарджытæм хъу-
сын кæныс...
- Георги Ефимы-фырт, хърихъуппытæ! Хърихъуппытæ!..
- ногæй та мæ хъустыл ауад Сергейы хъæлæс.
- Æмæ цы? Æз уыцы зарæг сæдæ хатты фехъуыстон...
- Зарæг фехъуыстай, фæлæ Гæздæнты авд зынгхуыст
æфсымæртæн мæ зæрды ис хърихъуппыты хуызы сæ фæл-
гонцтæ равдисын».
Къуырийы фæстæ министры стъолыл уыдысты Санахъ-
оты Сергейы эскизтæ. Жюрийы уæнгты зæрдæмæ дæр фæ-
цыдысты, æмæ фæзынд хъуыстгонд цыртдзæвæн Гæздæн-
ты авд æфсымæрæн: авд хърихъуппы сæ ных сарæзтой
бæрзонд уæларвмæ, сæ фæстæ та æнкъардæй кæсы сæ фæл-
маст ныййарæг мад... Йæ фырттæ та йæм сдзурынмæ хъа-
вынц:
^ 98 ь’- —
«...Нæмад,
Ды дæ фырттыл сагъæс ма кæн,
Уыдон номыл ма тыхс ды:
Авдæй дæр нæ цæфтæ махæн
Раст нæ тæккæ риуты сты.
Æмæ кадимæ нæ фæстæ
Зарæг анæрдзæни дард, -
Мах хæларæй радтам бæстæн
Авд æфсымæрæй нæ цард!».
Плиты Грис
Гæздæнты æфсымæртыл фыццаг зарæг сарæзтой
Гæздæнты хæстсидзæртæ (ис радиокомитеты), иннæ зарæг
сыл сарæзтой Куырттаты зæрæдтæ:
Фыййаджыдон ахæццæ Елхоты нарджытæм.
Хадзысмел бадзуры:
«Ныр нын чи хъусдзæн нæ ныййарæг æмæ
Нæ хоты хъарджытæм!»
Цæгаты нарæг
Сæ сынты раз ныккæрдæм.
Гæздæнты авд æфсымæрæн сæ кады зарæг
Сæ цырты раз ныккæнæм.
Кцойты Петр. Фыдыбæстæйы Стыр хæстмæ Хæтæлдо-
ны чысыл хъæуæй ацыд 99 фæдисоны. Уыдонæй ма сæ фы-
дыуæзæгыл сæмбæлдысты цалдæрæй. Се ’дзард хæстонтыл
Хæтæлдоны фæсивæд скодтой хъæбатырон зарæг:
Сæрибарыл тохы, уой, уой, фыдызнæгты марæг,
Гъей, æмæ Хæтæлдоны хæстонтæ,
Ныккæнæм сыл хъæбатырты зарæг, гъей!
Æрмæст Кцойты мыггагæй хæсты быдыры баззад 25.
Уыдонæй Кцойты Петрæн саккаг кодтой Советон Цæдисы
Хъæбатыры ном.
Кцойты Налыхъы фырт Петр райгуырди 1902 азы
15 октябры Куырттаты комы Гулийы хъæуы. Рæстæгмæ
æрцардысты Хъæдгæроны, стæй 1911 азы - Хæтæлдоны
уæлбылты. Сæ хъæуы скъола каст фæуыны фæстæ Петр
ссис Ростовы Хæстон-политикон скъолайы курсант. Куыста
Хъырымы. Каст фæцис Симферополы рабфак 1930 азы,
фæстæдæр та - Ленинграды комвуз. 1936 азы каст фæци
Мæскуыйы Хæстон-политикон Академи. Уыдис Мæскуыйы
бæхджын полчъы комиссар. Хæстмæ дæр æй арвыстой
бæхджын дивизийы полчъы комиссарæй. Хъæбатырæй
тох кодта фыдызнаджы ныхмæ. Январы 1945 азы архайдта
Варшавæйы карз хæстыты. Ам райста Советон Цæдисы
Хъæбатыры ном. Петр йæ полкъимæ бахæццæ Берлинмæ,
фæлæ 8 майы мæлæтдзаг цæф фæци. Абон Дзæуджыхъæуы
уынгтæй иу æмæ Хæтæлдоны сæйраг уынг хæссынц Кцойты
Петры ном. Мраморон бюст ын æвæрд ис Хæтæлдоны.
Фæсивæд æмæ Дигорайы адæмон зарæггæнæг Гулчеты
Епо Петрыл скодтой зарæг (Кцойты Астемыры уацæй ист
æрмæг; газет «Рæстдзинад», 1992 азы 9 майы уагъд номыр).
Петры рухс фæлгонц æнусмæ баззад хæтæлдойнæгты
зæрдæты æмæ адæмон зарæджы:
Уой! Уæззау тох, фашистон Герман нæ сабыр
цардмæ, ой, йæ къухтæ куы систа, гъей!
Уой! Уæззау тох, нæ мадæлтæн, нæ хотæн,
гыццыл сабитæн, ой, сæ удтæ куы систа, гъей!
Уой! Уæззау тох, Кцойты Петр, хъæбатыр тох,
ой, тахти цæргæсау, гъей!
Уой! Уæззау тох, йæ бæхы фæстæ цъаммарты
мæрдтæй, ой, зæхх бынтон ныссау, гъей!
Зæнджиаты Валодя. 5 ноябры 1942 азы Хæтæлдоны
сæрмæ кæстæр лейтенант Зæнджиаты Валодя æрæппæрста
знаджыхæдтæхæг,фæлæйæхидæрбахъуыдйæхæдтæхæгæй
парашютыл рагæпп кæнын. Йæ парашют ссыгъд, æрæгмæ
райхæлд, æмæ тæхæг зæхмæ æрхауд. Йæхимæ не ’рчъицыдта,
афтæмæй уацары бахауд. Бирæ хъизæмæртты фæстæ йæ
иннæ цæф æмæ мард хæстонтимæ иу дзыхъхъы удæгасæй
баныгæдтой. Иу гитлероны дисы бафтыдта Валодяйы
лæгдзинад, йæ къам сисынвæнд ын скодта, фæстæмæ йæ
скъахтой,стæййæуæлæуылныууагътой,уæддæрамæлдзæн,
зæгъгæ. Хæстон тæхæджы фервæзын кодтой хæтæлдойнаг
дыууæ сылгоймаджы, æмæ та Зæнджиаты Валодя ацыд
дарддæр йæ хæстон фæндæгтыл. Хæсты фæстæ уыд
Дзæуджыхъæуы ДОСААФ-ы сæрдар, фæстæдæр та - Плиты
Иссæйы Хæдзар-музейы директор. Йæ мæлæты фæстæ йын
йæ номыл скодтой Дзæуджыхъæуы уынгтæй иу. Валодя дæр
æнусмæ баззад хъæбатырон зарæджы рæнхъыты:
Хæтæлдоны сæрмæ мылазон сау мигътæ, гъей!
Мæстæлгъæд дымгæ сæ гæбазгай куы тоны, гъей!
Сырхбазыр цæргæсты кæрæдзи халдихтæ, гъей!
Уæлдæфы хæстмæ сæ Валодя фæхоны, гъей!
(Дзугаты Бартуйы мелоди,
Боситы Ирбеджы ныхæстæ)
Ботъоты Гæмæт. Хæхбæстæй ралидзæг адæм Тæмисчъы
æрцардысты 1820 азы. Хъæуы равзæрды тыххæй Хъайттаты
Хъайтмырзæ зæгъы, зæгъгæ, Тæмискъмæ Цъамадæй æрлы-
гъдысты Черчестæ, Пагæтæ, Ботъотæ, Борæтæ, Фардзинтæ,
Бекъойтæ. Ботъоты Ладемыр ын куыд дзырдта, афтæмæй
Цъамадæй Тæмискъмæ æрлидзджытæй иу уыд Черчесты
Тыми, æмæ уый номæй рацыд ном «Тæмискъ» дæр, зæгъгæ.
Тæмискъæй бирæ номдзыд лæгтæ рацыд, уыдонимæ
Ботъоты Гæмæт æмæ Доди. Доди уыдис Дзæуджыхъæуы
сæйраг прокурор. Додийы чызг Азæ цæры фæсарæнты. Иры-
стонæн кæны гуманитарон æххуыс. Ботъоты Дударыхъойы
фырт Амырхан уыд Цæгат Ирыстоны облæххæсткомы сæр-
дар (газет «Рæстдзинад», 1993 азы 7 декабры уагъд номыр).
Ботъоты Гæмæт ралыгъд Тæмискъæй æмæ æрцард
Æрыдоны. Немыцаг оккупанттæ рæстæгмæ Æрыдон куы
бацахстой 31 октябры 1942 азы,уæд Гæмæты зæрдæуымæн
нæ ныббыхсыдта, æмæ сыстад сæ ныхмæ: амардта æртæ
немыцаг афицеры æмæ цыппар салдаты. Фашисттæ йын
йæ хæдзар басыгътой, йæхи та йын маргæ акодтой. Адæм
ын йæ хъæбатырдзинад нæ ферох кодтой. Горæты астæу
Гæмæтæн сæвæрдтой цыртдзæвæн, йæ ном та æнустæм
баззади зарæджы:
^ 101 ^
Ой, тохы бон ныккодта, æмбæлттæ, -
Бадзуры хъæбатыр Гæмæт. -
Ой, æмæ бирæгъау лæбурынц знæгтæ,
Ой, чи уарзы йæ адæм, йæ бæстæ,
Уый размæ фæдисы рацæуæд, ой,
Фæдисы рацæуæд не знæгты ныхмæ, гъей!
Гъей, афтæ ныхъхъæр кæны Гæмæт.
Баситы Чабæхан. Фашистон Клейст бырсы Фæскав-
казмæ, фæлæ йæ размæ Æрджынарæджы æрлæууыдысты
не ’фсæдтæ. Хъæбатыр хæстонтæ Елхотыл не ’рбауагътой
гитлеронты Дзæуджыхъæумæ, æмæ уæд Клейст йæ ных
сарæзта Алагирмæ. Фашисттæ рæстæгмæ бацахстой Ала-
гир æмæ сфæнд кодтой газет уадзын, цы «ног цард» æрха-
стой семæ, уый тыххæй. Фашисттæм чидæр æвзаг бахаста,
Алагиры кæй цæры ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуы-
ргæнæг Баситы Чабæхан æмæ уымæн кæй ис газеты куыст
бабар кæнын. Гестапойы штабмæ Чабæханы куы æрбакод-
той, уæд æм сæ афицер дзуры: «Мах сбæрæг кодтам, ды хорз
кæй зоныс дæ мадæлон литературæ, уымæ гæсгæ дæ сфæнд
кодтам нæ газеты редакторæй сæвæрын, газет та хъуамæ
махæн æххуыс уа Алагиры ног цард рацаразынæн». Чабæхан
не сразы фашистты фæндыл, æрцахстой йын йæхи дæр, йæ
мады æмæ йе ’фсымæр Тасолтаны дæр. Фынддæс хатты йæм
фæдзырдтой штабмæ, хъизæмарæй йæ мардтой, марынæй
йæ тæрсын кодтой æмæ йæм алыхатт дæр лæвæрдтой иу
фарст: «Разы дæ нæ газеты редактор уæвыныл»? Чабæхан
иу хатт дæр не сразы.
Æмбисæхсæв 20 декабры 1942 азы камерæмæ æрбахы-
зтысты дыууæ афицеры салдæтты къордимæ æмæ æбæрæг
ранмæ аластой Чабæханы, Тасолтаны æмæ сæ 70-аздзыд
мады. Алагир куы суæгъд знагæй, уæд Црауы хъæумæ æв-
вахс, иу арф æрхы ссардтой Чабæханы, Тасолтаны æмæ сæ
мады мæрдтæ. Чабæханæн фашисттæ ралыг кодтой йæ
риутæ, былтæ æмæ æвзаг. Тасолтаны фæсонтыл ныуу-
гард кодтой стъалыйы нывтæ ахæм фыстытимæ «Æнæ-
басæтгæ коммунист». Алагирæгтæ кадимæ баныгæдтой сæ
хъæбатыр æмбæстæгты. Чабæханæн Алагиры арæзт ис цырт-
дзæвæн, йæ ном хæссы Алагиры 1-æм скъола (Тедтойты
Аслæнбеджы æрмæг].
Чабæханы рухс ном баззад адæмон зарæджы:
Гъей, тох æрцыди, зæгъы, уæртæ Хърупсы быдыры, гъей!
Гъей, мæ сау туг фæкалди, лæсæнтæ кæны,
Немыцаг лæгмартимæ, ох, мæ бон!
Рухсаг æрбауай, Баситы Чабæхан, гъей!
Гъей, тох æрцыди, зæгъы, мæнæ дæ ныййарæг мад дæр,
Гъей, дæ фарсмæ куы лæууы, дæ фарсмæ куы лæууы,
Ой, дæ фарсмæ куы зæгъынц, ох, мæ бон!
Æдзардæй куы судзы Баситы Чабæхан, гъей!
Ирыстоны чызджытæй бирæтæ хæцыдысты Фыды-
бæстæйы Стыр хæсты, сæ фылдæр уыдысты медицинон
хотæ. Чиныг сыл ныффыста Батырты Уырысби . Уыдонæй
иу - Будтуты Тамарæ. Райгуырд Цыколайы. Каст фæци
Грознайы медицинон техникум. Хæсты размæ куыста Æх-
сæуы хъæуы. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты фыццаг бонты
ацыд фронтмæ. 1943 азы февралы, Краснодары бынмæ
карз хæстыты, операцион стъолыл йæ командиры ца^эд
ирвæзынгæнгæйæ, фæмард фельдшер Будтуты Тамарæ. Иæ
хъæуккæгтæ нæ байрох кодтой сæ кадджын чызджы ном
æмæ йыл сарæзтой зарæг:
Хæрзбон, нæ Кавказы урс хæхтæ,
Фыдыбæсты хæстмæ
Фæцæуы Тамарæ, гъей!
Карз знагимæ тохмæ
Хæхбæстæй рараст ис
Тамарæ, сахъ чызгай, гъей!
Сæлбиты Верæ. Хуымæллæггаг хæстон афицер-чызг
Сæлбиты Верæ Тбилисы ахуыр кодта рабфакы, ам базон-
гæ хæстон хъуыддагимæ. Йæ зæрдæмæ фæцыд, æмæ йæ,
куыд хуыздæр ахуыргæнинаг, афтæ арвыстой Киевы хæ-
стон училищемæ. Хæст æй йæ цардæмбалимæ æрæййæфта
>. 103 г?
Мæскуыйы. Сæ цоты радтой рæстæгмæ сывæллæтты хæ-
дзармæ; сæхæдæг атындзыдтой знаджы ныхмæ тохы. 1941
азы сентябры ТАСС фехъусын кодта: «... В Н-ском полку все
бойцы и командиры знают отважного командира роты свя-
зи, старшего лейтенанта Веру Ивановну Салбиеву. С пер-
вых дней войны тов. Салбиева проявила себя как опытный,
смелый и инициативный командир. В жестоких боях при
форсировании реки Эн; под ураганным огнем минометов и
пулеметов тов. Салбиева повела за собой бойцов в атаку и
штыковым ударом опрокинула фашистов...». Уый уыд Дне-
пры хæстыты. Верæйы хъæбатырдзинад айхъуыст æнæ-
хъæн бæстæйы. Фронты æмæ республикæйы газетты фæ-
зынд хъæбатыр ирон хæстон сылгоймаджы тыххæй уацтæ
йæ хæстон къамимæ. Уæлахизы бон сбæрæг кодта Германы.
Хæсты фæстæ куыста Мæскуыйы алы бæрнон бынæтты.
Ирон чызджы кад азæлыд адæмон зарæджы:
0; зонут, уæ кадыл Уæлахизы фæстæ
Нæ кæстæртæн зæлдзæн сæ зард; гъей!
Сæлбиты афицер; ды райуырæн бæстæн
Нывондæн куы хастай дæ цард; гъей!
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг азæлыд «Чызг æмæ
лæппуйы зарæг». Хъуысы дзы чызджы уæздандзинад; йæ
сыгъдæг уарзондзинады æнкъарæнтæ; дардмæ, Германы
хæстмæ тæхынц йæ писмотæ:
Æнæхатыр знаг;
Мæ уды тæригъæд йæ фæдыл æфтыд уа;
Уарзоны уындæй мæ
Цыппар азы дæргъы æнæ хай фæкодта.
Лæппу хиуылхæцгæ дзуапп дæтты уарзон чызгæн, ныф-
сытæ йын æвæры; тагъд Уæлахизимæ кæй ссæудзæн рай-
гуырæн бæстæм:
Æнхъæлмæ кæс; чызгай;
Знаджы æфсæдтæн лæгау цæф ныккодтам;
Дысоны изæр дын
Берлины стыр уынджы ирон симд æркодтам.
Ацы зарæг хъæздыг у алыхуызон адæмон лæгъз ныхæстæй:
«мæ уарзон стъалы», «мæ зæрдæдарæн», «мæ уарзон», «мæ
зæрдæфæлæууæн», «зæрдæйы уарзон», «нанайы рæсугъд
чызг», «мæ бон», «мæ дуне»; фразеологион дзырдбæстытæй:
«зæрдæ бынат нæ ары», «зæрдæйы къултæ æнгом æлвасы»,
«уарзондзинад риуы нæ мæлы»; æлгъыстытæ: «Мæ уды
тæригъæд йæ фæдыл æфтыд уа»; æмбисæндтæ: «Къæвдайы
фæстæ та хурбон скæндзæн» æ. æнд.
Ирон адæм нæ ферох кодтой сæ хъæбатырты. Сæ нæмт-
тæ хæссынц скъолатæ, уынгтæ, музейтæ, дидинджытæй цух
никуы вæййынц сæ цыртдзæвæнтæ.
Мидхæсты цаутæ æмæ Фыдыбæстæйы Стыр хæсты
хъæбатыртыл конд зарджыты аивадон нывæст. Уыцы
азты конд зарджытыл фæзынд, æнусæй-æнусмæ цы фоль-
клорон традицитæ ныффидар, уыдоны тæфаг. Фыццаджы-
дæр, зарæггæнджытæ пайда кæнынц адæмон ныхæстæй:
«ой», «орæйдæ», «уæй, уæрæйдæ», «ой, рирæ», «гъей», «гъей,
тох», «тох ныккодта» æ. æнд. Фыдыбæстæйы Стыр хæстмæ
цæугæйæ хъайтары уырны, кæй фæуæлахиз уыдзысты зна-
гыл, æмæ зарæджы йæхæдæг бадзуры:
Гъей, гъей! Тогъуызты Хъауырбег бадзуры:
«Хъазуаты тохмæ фæцæуæм, фæцæуæм, фæсивæд, гъей!
Гермайнаг лæгсырдтæй Фыдыбæстæ хъахъхъæнынмæ», гъей!
«Тогъуызты Хъауырбеджы зарæг»
Уой æмæ, фæцæуæм Уæлладжырæй сæрибары тохмæ,
Уой æмæ, Фыдыбæстæ бахъахъхъæнæм,
Ой, Хъесаты хъæбатыр фондз æфсымæры, ой!
«Хъесаты фондз æфсымæры зарæг»
Хъæбатыры мæлæты тыххæй зарæгмæ хъусæг базоны
зарæггæнæгæй:
Цæргæстæ æрзилынц æмæ та фæдисæй
Хæсты хъæрæй алидзынц дард, ой, мæнæ тох!
Костя ’мæ Аслæнбег, Тæгкан æмæ Мишæ,
Æнæвгъауæй радтатуæ буц цард, гъей, тох!
«Дзугаты цыппар æфсымæры зарæг»
Зарæджы вæййы афтæ дæр, æмæ хъайтар йæхæдæг
дзуры йæ трагикон хъысмæты тыххæй. Гæздæнты мард
æфсымæртæй алчидæр бадзуры: Шамил - хъæубæстæм,
Дзæрæхмæт - зæрæдтæ æмæ сабитæм, « Хасанбег бадзуры,
гъей, уæй:
«Гæздæнты æфсымæртæ Фыдыбæсты хæсты, гъей, гъей,
Авдæй сæ сау туг ныккалдтой, гъей!».
«Гæздæнты авд æфсымæры зарæг»
Алагираг Баситы Чабæхан дæр бадзуры:
«Мæ сау туг фæкалд, лæсæнтæ кæны».
«Баситы Чабæханы зарæг»
Арæхмардхъæбатырбадзурыйе’мбæлттæм, йæалыварс
чи вæййы, уыдонмæ, зæгъы сын йæ курдиат, куры, цæмæй
фæуой хъæргæнæг ныййарæг мадмæ, уарзон сылгоймагмæ:
«Мæ мад, мæ фыдмæ мын
Чи фæуыдзæни хурæй хъæргæнæг».
«Нартыхты Сосойы зарæг»
Кудзи нидздзоруй:
«Мæнæн мæ уарзон уосæ -
Нинæ саударæй ку байзадæй!».
«Къолойти Кудзий зар»
«Гъей, тæхуды, ныр бануаз уазал суадонæй,
Хохаг суадонæй, гъей!
Мæ мад Езетхан
Чызджытæй кæйуарзтон,уыйуæддæр куы базонид гъей!».
«Къалаты Сергейы зарæг»
Хъæбатырон зарджыты арæх пайдагонд цæуы
хъарæджы ныхæстæй, сæ руаджы базонæн ис хъайтары
мæлæты тыххæй, зарæггæнæг нын æвдисы йæ зæрдæйы
рыст, йæ маст:
Ой, дæ хур дыл ныгуылы, ох, мæ бон,
Фæндарастæрбауай, Баситы Чабæхан, гъей!
«Баситы Чабæханы зарæг»
«Гъей, тох æмæ, мах ма куы фехъуыстаиккам сидзæргæс мад,
Нæ сидзæргæс мад, гъей, гъей, тох æмæ,
Машайы хъарджытæ, гъей!».
«Цогойты цыппар æфсымæры зарæг»
Хъæбатырон зарджыты пайдагонд цæуы алыхуызон
аивадон мадзæлттæй. Абарæнты руаджы цæстытыл ауайынц
хæсты тугуарæн нывтæ, хæстонты хъæбатырдзинад:
«хъæбатыр цæргæсау», «тахти цæргæсау», уадысты
«уаритау сæ бæхтыл». Адæм сæ зарджыты цыфыддæр
знагæн дæттынц æппæрццæг миниуджытæ: «бирæгътау
лæбурынц ызнæгтæ», «æфсæндзых бирæгътæ», «гермайнаг
лæгсырдтæ», «фашистон цъаммартæ фосы лыгъд кодтой»,
«немыц лыгъдысты æрра фосы дзугтау», «Гитлеры сау
дзæргъ» æ. æнд.
Зарджыты бирæ эпитеттæ æвдисынц адæмы ахаст
хæстмæ, сæ зæрдæйыуаг фашистты æрбабырстмæ: «сау сынт
сау уац æрбахаста», «мылазон сау мигътæ», «мæстæлгъæд
дымгæ», «фыдохы сау барæг», «Германы сау хæст», «мæ сау
туг фæкалди» æ. аф.д.
Фразеологион дзырдбæстытæ æмæ олицетворениты
адæм бавæрдтой сæ хъыг, сæ маст, сæ тых: «рафыхти
Гæмæтæн йæ зæрдæ», «цъаммар знæгтæн сæ удтæ ластой»,
«Гитлерæн СырхÆфсады цæфæй йæ бæрзæй æрхаудта», «хур
дыл ныгуылы», «дæ тæригъæдæй нæ зæхх ныхъхъæрзы» æ.
æнд.
Нырыккон дуджы стыр æнкъуыстыты рæстæг бынат ис
ног сгуыхтытæн, хъæбатырдзинадæн. Адæм сæ хуыздæртыл
абон дæр кæнынц хъæбатырон зарджытæ, арынц сын сæ
рухс ном.
ÆМБИСÆНДГÆ
_ад~—
(Со) '<§)
Ирон адæмон сфæлдыстады хæзнадоны хицæн бынат
ахсынц æмбисæндтæ. Адæм сæхи æмбарынхъом куы систы,
уæдæй фæстæмæ семæ æмдзу кæнынц: æвдисынц сын сæ
зондахаст, сæ царды уавæр, сæ монцтæ, сæ цыргъзонддзинад.
Æмбисонд у цыбыр хъуыды, притча (суждение), зондамынд
(поучение]. Адæм æй хъуыды не ’ркæнынц, фæлæ рацæуы
сæ царды уавæртæй: «...это стоны и вздохи, плач и рыдания,
радость и веселие, горе и утешение в лицах; это цвет
народного ума, самобытной стати; это житейская народная
правда, своего рода судебник, никем не судимый», - зæгъы
В.И.Даль. А.А. Потебняйы хъуыдымæ гæсгæ «... пословицами
называются короткие словесные произведения...». Ирон
адæм æмбисонды тыххæй дзырдтой: «Æмбисондхæссæг -
зондамонæг», «Фыдæлты ныхæстæ раст сты».
Фыццаг хатт ирон æмбисæндтæ хицæн æмбырдгондæй
рацыдысты 1955 азы Сталиниры. 1962 азы ирон
æмбисæндтæ уырыссаг æвзагыл рацыдысты Цхинвалы.
1976 азы Дзæуджыхъæуы рацыдысты «Ирон æмбисæндтæ».
Æрæмбырд сæ кодта æмæ чиныг сарæзта Гуытъиаты
Хъазыбег.Хъазыбегæмбисæндтыравæрдтабæрæгтемæтæм
гæсгæ: «Дзырд. Ныхас. Ард»; «Мад. Фыд. Зæнæг»; «Бинонтæ,
хæдзары æгъдау æмæ фæтк» æ. æнд. 1961 азы мыхуыры
рацыдысты ирон адæмон сфæлдыстады дыууæ томы, 2007
азы рацыд сæ баххæстгонд дыккаг рауагъд. Сæ саразæг
Салæгаты Зоя æмбисæндтæ радих кодта 10 тематикон хайыл:
«Хъæздыгдзинад - мæгуырдзинад»; «Сæрибарыл тох»;
«Куыст», «Адæмы хъару»; «Хæлардзинад»; «Уарзондзинад»,
«Рæстдзинад» æ. æнд. 1993 азы Дзæуджыхъæуы рацыд
Цæллагты Зарифæйы наукон куыст «Афористические
жанры осетинского фольклора». Йæ наукон куысты
ахуыргонд æрдзырдта ирон æмбисæндты историографи
æмæ иртæстыты принциптыл, раиртæста сын сæ поэтикон
структурæ. Фæстæдæр, 2011 азы Дзæуджыхъæуы рацыд йæ
ног наукон куыст «Этнопедагогическая афористика народов
Северного Кавказа». Стыр æвæрæн бахастой Айларты
Измаил, Гæджынаты Римæ æмæ Кцойты Римæ сæ сарæзт
«Ирон диссæгтæ æмæ æмбисæндты» чиныгæй.
1. Æмбисæндты дих æмæ классификаци
1. Æмбисæндты сæ арæзтмæ гæсгæ адихгæнæн ис сæ
фæсномыгхъуыдымæ гæсгæ.
1]. Æмбисонды хуыз - уадзæндзырд (изречение). Нæ дзы
вæййы фæсномыг ныхас, фæлæ æмбисонды хуызы баззад:
«Дисыл дис чындæуы», «Æмбисондæн æй хæссынц».
2]. Æмбисонд - фæсном: иу адæймагмæ нæ фæхауы,
фæлæ æппæт хъæуы, комы цæрджытæм кæнæ мыггагмæ:
цæрджыты кæнæ мæстæй фæмарынц, кæнæ сыл фау фев-
æрынц, кæнæ та сын кад фæкæнынц: «Хæлæф кæнут, Джи-
мара!», «Мæнæ Къорамæ иу марды номыл цы сауджын нæ
цыд, уый хуызæн», «Чидæр Чъребамæ цыд æмæ йе ’хсæв та
Гудисыл хаста»; «Уæлладжыр фæдисы дæр æнæфсæстæй
нæ цыдысты», «Цы дæ? Исты мын Туалты пъырыстыф
куынæ дæ!», «Бадтæй Бадилаты фæзмы, цыдæй - Тæгиаты»;
«Хæдарцатæ - хъамаджынтæ», «Санаты Семы зондыл ничи
фæкæлдзæн», «Тибæн Гаджиты йеддæмæ тых ничи кодта»,
«Уæд та Дзидзойты дзывылдарау нал цæуы!».
3]. Вæййы афтæ дæр, æмæ уыци-уыци рахизы æмбисонд-
мæ: «Донуагъд та йæм фæцис» (дон куыроймæ фæуадзынц,
фæлæ афтæ фæзæгъынц, бирæ чи фæдзуры, уымæй); ахæм
нысаниуæгимæ ма æрхæссæн ис æндæр æмбисæндтæ дæр:
«Хъæмп хорз цæгъды, фæлæ дзы нæмыг нæ хауы», «Йе’фсæр
феуæгъд».
4).Æмбисонд-хъазæн ныхас (прибаутка):
«- Цы дын загътой?». «- Ницы. Къуыри, дам, авд боны»;
5^5^
«- Кæцы дæ хъæуы?».«- Кæцы ныууаса, уый»;
« - Цы ми кæнут?».«- Цыми конд фестæм æмæ Бæлтамæ
бавнæлдтам».
5}. Æмбисонды ныхæстæ алы уырнынадтыл, хæдзарадон
хъуыддæгтыл: «Æртыццæг æлгъыстаг бон у»; «Майрæм-
бон æмæ сабаты мæрдты дуар гом вæййы, сабатизæр дæр
уымæн фæкæнынц»; «Мæ галиу æрфыг мæ хæры - цыдæр
фыд мæм кæсы»; «Кæй кой кæнай - къæсæрмæ» æ. æнд.
6). Басняйы кæнæ æмбисонды хабары мидисы бынду-
рыл æмбисонд куы сæвзæры. Зæгъæм, «Хуыцау æнæ фынд-
дæс сомы хæрæг нæ дæтты». Йæ бындуры æвæрд ис æм-
бисонды хабар «Мæгуыры хæрæг»: «Иу мæгуыр лæгæн йæ
хæрæг амард æмæ йыл йæхи хъынцъымæй мардта. Адæм
ын зæрдæтæ æвæрдтой: «Мауал хъыг кæн, Хуыцау дын æн-
дæр хæрæг ратдзæн» «Æз ахæм Хуыцау нæ зонын, - загъта
мæгуыр лæг, - æмæ æнæ фынддæс сомы хæрæг чи ратта».
Иннæ æмбисонд «Уаллон калмыл йæхи барста æмæ дыууæ
дихы фæци»-йы бындуры æвæрд ис басня «Калм æмæ уал-
лон»: «Калм хурмæ хъазыд. Уаллон æй ауыдта æмæ йын йæ
дæргъмæ бабæллыд. Йæхи ивазын байдыдта æмæ иннæ
уаллоны фæрсы: «Æрбакæс-ма мæм, мæ хур, калмы дæр-
гъæн нæма дæн?». Уый фæхудт æмæ афтæ зæгъы: «Нæ, мæ
хур, калмы дæргъмæ ма дæ бирæ хъæуы». Уаллонмæ хардзау
фæкаст уыцы ныхас æмæ загъта, уæдæ ма фæкæс ныртæк-
кæ, зæгъгæ, æмæ йæхи тынгдæр аивæзта æмæ дыууæ дихы
фæхаудта. Уый тыххæй æмбисондæн баззад: «Уаллон кал-
мыл йæхи барста æмæ йæ тъанг аскъуыд».
2.Æмбисæндты классификаци
Æмбисæндты сæ тематикон дихмæ гæсгæ равæрдзы-
стæм, Цæллагты Зарифæ сæ йæ уæлдæр амынд куысты
куыд равзæрста, уымæ гæсгæ. Æмбисæндтæ ист сты уæл-
дæр амынд Гуытъиаты Хъазыбеджы арæзт чиныгæй.
1). Æмбисæндты бафиппайæн ис ирон адæмы дины уы-
рнынад æмæ мифологион ахастдзинад сæ цардыуагмæ:
«Йæ ныхас Уастырджийы кардæй кæрдагдæр у», «Хуыцауы
хорзæхау - дæ дзыхы хорзæх», «Дзуарæй сомы фæкæнынц,
Хуыцау æмæ зæххæй та ард фæхæрынц», «Сафа ног чынд-
зæн сæрызæд у», «Уацилла гутондар кæмæн у, Фæлвæра -
фосдæттæг, Тутыр - фосхизæг, уымæн цæрын цы хъæуы!».
2). Зæронд заманы рæстæджы æмбисæндтæй бирæтæ
нал фидауынц абоны царды, уыдонимæ сылгоймаджы фæл-
гонц дæлдзиныг кæныны æмæ тугисыны æгъдæуттыл конд
æмбисæндтæ: «Сылгоймаг хæйрæджы хос у», «Цъæхдзаст
усæн йе ’лгъыст цæуаг у», «Сылгоймагæн йæ хил даргъ у,
йæ зонд - цыбыр», «Туг тугæй æхсадæуы», «Тугисæг сæрыл-
хаст у», «Æрвад тугыл мæлы», «Чысыл лæджы туг æмæ стыр
лæджы туг æмаргъ сты».
3]. Царды æппæрццæг фæзындтытæм адæммæ ис сæхи
цæстæнгас: «Фидисæй æвзæр йæ мæстытæ уадзы» (фи-
дистæгæнагæй фæдзурынц); «Куыстыл - уæнгмард, хæр-
дыл та - бирæгъ» (фæзæгъынц магусайæ); «Цалынмæ арсы
амарай, уалынмæ йæ цармæй ныфс макæмæн бавæр» (ахæм
зонд амонынц хиппæлойæн).
4). Зынвадат цардæн æрцæудзæн кæрон. Бирæ æм-
бисæндты адæм бавæрдтой сæ оптимистон ахастдзинад
царды зындзинæдтæм, уырны сæ, кæй æрцæудзæн кæрон
сæ тухæнтæн æмæ сын ралæудзæн бæллиццаг цард: «Фыд-
бон æмæ фыдлæг бирæ нæ хæссынц», «Фыдбон, фыддуг
æмæ фыдызнаг бирæ нæ хæссынц», «Фыдæхдзинад чи хæс-
са, уый йæ йæхи сæрæй бафиды».
5). Тынг рагон æмæ абон дæр цардхъом сты марды
æгъдæуттимæ баст æмбисæндтæ, æвæрд сæ ис арф хъуы-
ды, баст сты ирон адæмы цардзонынадимæ, абон дæр сты
зонды скъола: «Искæйы мардыл - кæуаг, йæхи мард та -
æнæвæрд», «Мæгуыры мард даргъдæр у», «Искæй хисты
дæ рон ма райхал», «Сæ мард ма уæлсынт, афтæмæй зарын
байдыдтой», «Иутæн дзæнæты дуар у гом, иннæтæн та -
зындоны дуар», «Йæхи чи амары, уый хæйрæгæй æлгъыст
у», «Бирæгъы цардæй фæцард æмæ бирæгъы мардæй ным-
марди», «Хорз лæджы зиан адæмы зиан у», «Хорз лæгæн йæ
кад йемæ нæ ныгæнынц», «Хорз яæг йæ фарн мæрдтæм нæ
хæссы», «Æвзæр мардыл бæх фæлдисын нæ фидауы».
-^111 ^-
6). Ирон æмбисæндтæ сты хъомылады скъола, уæлдай
ахсджиагдæр дзы сты хистæр æмæ кæстæры ахастдзинæд-
тæ: хистæрæн кад кæнын, кæстæры хорзыл ахуыр кæнын:
«Хистæр зондамонæг у», «Хистæры хорз фæндтæй кæстæр
дæр рæзы», «Кæстæр хистæрæн - æгъдæнцой», «Хистæрæн
кæстæр йæ ныфс у, бахъуыды сахат та йæ тых у». Æм-
бисæндтæ худынц æвзæр хистæр æмæ кæстæрыл дæр:
«Хорз кæстæр - хистæр, æвзæр хистæр - кæстæр», «Æвзæр
кæстæры бæсты æнæ кæстæр хуыздæр».
7). Сылгоймагæн кад кæнын, чындздзон чызджы авгау
хъахъхъæнын, ныййарæг мадæн аргъ кæнын - уыдон сты
царды æнæмæнг кæнгæ хъуыддæгтæ, уыдоныл лæууы сыл-
гоймаджы кад, йæ фарн, йæ амондджын хъысмæт. «Сылго-
ймаг йе ’фсармæй фидауы», - дзырдæуы ирон æмбисонды,
æмæ йын аргъ кодтой йæ удыскондмæ гæсгæ, йæ алы ба-
бæллинаг митæм гæсгæ: «Сылгоймаджы амонд - æфсарм
æмæ хæрзæгъдау», «Ус хæдзарæн йæ чысыл хур, йæ зæды
хай», «Хорз сылгоймаг - хæдзары зæд».
Фæлæ уыд ахæм сылгоймæгтæ дæр, æмæ кады аккаг чи
нæ уыд. Æвзæр чызгæй-иу дзырдтой: «Æвзæр чызг - лæ-
маринаг сынкъ», «Æвзæр чызг йæ мыггагæн - фыдми æмæ
худинаг». Æвзæр усы фæлгонц дæр ссардта йæ бынат æм-
бисæндты: «Æвзæр усæн йæ сывæллон йе’фсон», «Фыдусæн
йæ цæгатмæ тæргай лидзын чындзæхсæв у» æ. аф.д.
8]. Куыст царды бындур у, уый алкæмæн дæр хъуыды-
гонд у. Кусын чи уарзы, уымæ цард дæр худы, чи нæ уарзы -
уый та магусайæ баззайы йæ къонайы бындурыл, æмæ йыл
цард дæр нæ хæцы - ахæм у ирон æмбисæндты мидис куы-
сты тыххæй: «Куыстхуыз лæг сойхуыз у, мæстджын та - хæй-
рæг», «Цард куыстæн у», «Хæдзар кусæгæй арæзы», «Цард
кусæг лæджы уæхскыл бады», «Фылдæр кусæг фылдæр
цæры». Фæллой кæнын чи уарзы, хорз цард дæр уый кæны,
фæлæ ис магусатæ дæр, искæйы фæллоймæ чи бæллы, ис-
кæйы фæллойæ чи цæры, уыдон кæдфæнды дæр уыдысты
æгад, æмæ сыл ирон адæм хастой æмбисæндтæ: «Магусайæ
цард дардмæ лидзы», «Хæзары фæллой магуса сафы». Ахæм
у зивæггæнаджы фæлгонц дæр: «Зивæггæнаджы мад мæ-
гуыр у», «Зивæггæнаджы гуыл хомæй баззад» æ. æнд.
3. Æмбисæндты аивадон мадзæлттæ
Адæмон æвзаджы хъæздыгдзинад уæлдай ирддæрæй
зыны æмбисæндты поэтикон арæзты. Арæх æмбисæндты
уынæм метафорон фæлгонц фæсномыджы хуызы: «Æвзаг
алцыдæр лæхуры», «Йæ уайдзæф ын хæрæг уаргъæн нæ
хæссы», «Зæрдæйы дуар дзых у», «Мады зæрдæ дур сæт-
ты», «Мæсыг хи дурæй хæлы», «Дзæбæх хæстæг зæрдæ у».
Фæсномыг хуызы æвдыст æрцæуынц адæймаджы удыскон-
ды миниуджытæ: «Дзыхджын - бæхджын, æнæдзых - фи-
стæг», «Йе ’фсæртыл куырой разилдзæн», «Алыран дæ хор
ма тау», «Йæ удæй арт цæгъды», «Зивæггæнаджы къах сын-
дзы къутæрыл баст у». Арæх адæймаджы удысконд лæвæрд
фæцæуы аллегорион хуызы цæрæгойтæ æмæ зайæгойты
миниуджытыл æнцойгæнгæйæ: «Гайлаг родæй бæрæг у»,
«Бæлас талайæ тасы», «Бирæгъ дæр йæ лæппыны гыц-
цылæй райдайы ахуыр». Алы метафорæйы дæр бафиппай-
æн ис уыци-уыци: «Лыстæгæй луарын байдыдта», «Чызджы
былтыл æгънæг хуыд», «Дон - хиды бынты», «Айчы дæр
къæм агуры» æ. аф.д.
Эпитетты фæрцы æмбисæндты мидис фæхуызджындæр
вæййы, цæстытыл ирддæрæй ауайынц сæ арæзт фæлгон-
цтæ: «Хъæбул дидинæгдон у, хъæбулы хъæбул - дидинæг
йæхæдæг», «Сагау - схъæлзæнг, фырау - къæбутджын»,
«Усгуры дзых урс уæрыччытæй йедзаг у», «Саухъус лæгæн
йæ митæ дæр сау сты», «Фыдцот - фыдниз».
Арæх æмбисæндты хæдзары дзаума, кусæнгæрзтæ,
цæрæгойтæ, зайæгойтæ фембæлынц олицетворениты хуы-
зы: «Сындзы бынæй сындз цæуы», «Сæгъæй сæныкк гуы-
ры», «Фарны хъуыддаг бæхыл бады», «Зæгæлæн дзæбуг знаг
у: æдзух ын йæ сæр хойы», «Хæцаг галæн йæ сыкъа сæтты».
Ирон æмбисæндты стыр аивадон нысаниуæг ис абар-
стытæн. Æххуыс сты иу предмет кæнæ фæзынд кæрæдзи-
имæ абарыны руаджы æмбисонды хъуыды фæарфдæр кæ-
нынæн, йæ сæйраг хъуыды бамбарынæн: «Дæргъæлвæст
фатау йæ ныхас фехста», «Æфсины хъуыр-хъуыр къуымæл
æнхъизæгау у», «Иæ февнæлд - бирæгъау ивылд донау - йæ
куыст», «Цъырцъырагау магуса æмæ кафаг».
Гиперболæты руаджы æмбисонд райсы гротескон хуыз
æмæ сын вæййы сатирикон ахаст: фылдæр дзы адæм ху-
дынц адæймаджы æппæрццæг миниуджытыл: «Гуыбын
цæнд у», «Цъиудзых æмæ галгуыбын», «Цъиудзых, голлаг-
гуыбын», «Расыг лæгмæ хох дæр гыццыл кæсы», «Айк мæ-
цъисæй фæлдахы».
Æмбисæндтæ хъæздыг сты параллелизмтæй дæр. Ра-
дих кæнæн сæ ис æртæ хуызыл: лексикон, синонимон, ных-
мæвæрд. Лексикон параллелизмы æмбæлæм уыцы иу дзыр-
дыл: «Исты федтон дардмæ цæуы, ницы федтон -хæстæгмæ»,
«Йæ гуыбын бафсæст, фæлæ йæ цæст нæма бафсæст». Сино-
нимон параллелизмы æвæрд вæййы иу хъуыды: «Цы - раза-
гъд, цы - ракæнд», «Мæлдзыгау - кусаг, мыстау - æфснайаг»,
«Сæ иуыл - хъисын, иннæуыл - голлаг». Ныхмæвæрд парал-
лелизмы бындуры æвæрд ис хорз æмæ æвзæр, æвæрццæг
æмæ æппæрццæг миниуджытæ. Фылдæр арæзт вæййынц
номдартæ, миногонтæ æмæ фæрсдзырдтæй: «Хойы зæрдæ -
æфсымæрмæ, æфсымæры зæрдæ - хъæдмæ», «Чызг нæмыг
æмæ æрдæгæй цæры, лæппу - кæрдзын æмæ æрдæгæй»,
«Цинæн - зарджытæ, мардæн - хъарджытæ», «Æдде - фыс,
хæдзары - бирæгъ», «Арт - судзаг, маст - дудаг», «Æрдæг -
заргæ, æрдæг - кæугæ». Адæм раджы бафиппайдтой æрдзон
фæзындтыты ныхмæвæрддзинад. Уый бæрæг у æмбисæнд-
ты мидисæй дæр: «Уалдзæг - кусаг, зымæг - хæраг», «Уал-
дзæг - уæрыкджын, фæззæг - мæкъуылджын», «Иу бон хур
вæййы, иннæ бон - къæвда», «Сæууон мигъ уазæг у, изæры
мигъ - фысым».
Бирæ æрдзон миниуджытæй æххæст сты ирон æм-
бисæндтæ. Уынæм сæ царды алы фæзилæнты æвдисæнтæ:
«Арв куыд нæры, афтæ нæ цæвы», «Зынг зæгъынæй ком нæ
судзы», «Мæйдар æхсæв боны цыд кæны», «Арвы талынгты
дзы лидзы», «Дунейыл хур дæр не ’ххæссы», «Уалдзæг -
æвзæрты удхæссæг».
Арæх сатирикон хуызы æмбисæндты æмбæлæм диалог-
тыл:
а) «- Сæр, чи дæ нæмы?».« - Дзых»;
æ) «Æфсондз, дам, галæн афтæ зæгъы: «Нал фæразын
дæ рацу-бацуйæ». Гал та, дам, афтæ загъта: «Æз та дæу
рахæсс-бахæссæй нал фæразын»;
б) «- Уæныг, кæдæм цæуыс?»
«- Хуыммæ! Хуыммæ!»
«- Уæныг, кæцæй цæуыс?»
«- Хуы - мæ - æй, хуы-мæ-æй...»;
в) «- Мах ын физонæджы тæф æнхъæл уыдыстæм».
«- Уæдæ цы уыди?».
«- Хæрæгыл дамгъæ æвæрдтой, æмæ уый тæф».
Абон дæр ирон адæм æмбисондæн стыр аргъ кæнынц,
пайда дзы кæнынц се ’рвылбоны царды, уæлдайдæр кæстæр-
ты хъомылады. Уыдон сты ирон адæмы культурæйы хæз-
надоны хъæздыгдзинад, уымæ гæсгæ сты хъахъхъæнинаг,
фæлтæртæн зонинаг.
УЫЦИ-УЫЦИТÆ
(БАЗОН-БАЗОНТÆ)
*э$
~-#-
Уыци-уыцитæ сты фольклоры рагондæр жанртæй иу.
Æвдыст сæ цæуы адæмы цыргъзонддзинад, æвзаджы
фæзилæнты хъæздыгдзинад. «...загадка, давая конкретный
предмет, опознает его в его происхождении, в его назначении
и в диалектике его жизни. Загадка играет соединением
предметов, их взаимодействием, соотношением», - зæгъы
М. А. Рыбникова. Уæлдæр куыд загътам, афтæмæй уыци-
уыцитæ дæр фыццаг æмбырд кæнын райдыдтой Цорæты
Васили æмæ Даниил Чонкадзе. 1868 азы сæ мыхуыры
рауагъта академик А.Шифнер. В.Миллер йæ сæмбырдгонд
ирон уыци-уыцитæ рауагъта «Ирон этюдты» Ш-аг хайы. XX
æнусы райдиан рацыд ирон æмбисæндтæ æмæуыци-уыциты
цыбыр æмбырдгонд (Владикавказ, 1900). Спайда дзы кодтой
сæ ахуыргæнæн чингуыты Мамытты Стефан (Сывæллæтты
чиныг, 1-Н хæйттæ. Батум, 1908) æмæ Гуыриаты Гагуыдз
(Райдайæнчиныг,Дзæуджыхъæу,1924).1961азы(2007азыта
баххæстгонд рауагъдæй) рацыд дыууæтомон «Ирон адæмон
сфæлдыстад», сарæзта йæ Салæгаты Зоя. II томмæ бахаста
146 уыци-уыцийы. Фыццагдæр Салæгаты Зоя равæрдта
уыци-уыциты сæ классификаци æмæ темæтæм гæсгæ.
Фæстæдæр Мæскуыйы 1980 азы рацыдысты «Осетинские
(дигорские) народные изречения», сæмбырд сæ кодта
Дзагуырты Гуыбади. Ирон уыци-уыцитыл зонадон куыст
бакодта Цæллагты Зарифæ йæ чиныджы: «Афористические
жанры осетинского фольклора» (Владикавказ, 1993).
Фæстæдæр ацы темæ фæуæрæхдæр кодта æмæ рауагъта
чиныг «Этнопедагогическая афористика народов Северного
Кавказа» (Владикавказ, 2011). 2000 азы Дзæуджыхъæуы
рацыд Тменаты Дзерассæйы арæзт чиныг «Осетинские
народные загадки». Уыцы æрмæгæй спайда кæндзыстæм.
Уыци-уыцитæ цæй бындурыл фæзындысты, уымæн
ахуыргæндтæ дæттынц алыхуызон дзуæппытæ. Иутæ
сын сæ равзæрд бæттынц дунейы равзæрдимæ; иннæтæ
зæгъынц, зæгъгæ, адæймаг хъазтмæ æмхиц кæй уыд,
уый фæдыл фæзындысты; æртыккæгтæ сæ бæттынц
цуанонты æмæ кæсагахсджыты сусæг ныхасимæ, уый
фæстæ, зæгъынц, сæ бындурыл фæзынди хъазт. Афтæ кæй
уыдаид, уымæн æвдисæн ирон уыци-уыциты сусæг ныхасы
дзырдтæ: æстдæссион саг, халхуартæ (фос), хæйрæджы къах
(хъама) æ. æнд. Сусæг ныхасы элементтыл æмбæлæм нарты
кадджыты дæр.
Кадæг «Уырызмæджы фæстаг фосы конд»-ы Уырызмæг
æлдарæн зæгъы: «-Кæд мæ фиддæн дæ зæрдæмæ фæцæуа,
уæд дын куыннæ бафиддзынæн: сæдæ сæдæ иусион галтæ,
сæдæ сæдæ дысионтæ, сæдæ сæдæ æртæсионтæ, сæдæ сæдæ
цыппарсионтæ, сæдæ сæдæ фондзсионтæ». Дыууæ лæджы
сын семæ куы арритын кæны, уæд ма Нартмæ арвиты: «Сау
галы æмæ сын бур галы сæ разæй скæнут фæндагамонæг;
кæд уын раст фæндагыл нæ цæуой, уæд-иу сау галы сæр
ракæнут æмæ-иу æй бур галы æфцæджы бафтаут, æмæ уын
уый уæд фæндагыл цæудзæнис раст».
Уыци-уыцитæй парахатæй пайдагонд цæуы аргъæутты,
таурæгъты, легендæты. Арæх хъуыдысты усгуры кæнæ
чындздзон чызджы цыргъзонд сбæрæг кæнынæн, кæнæ та
адæймаджы фервæзын кæнынæн. «Роны аргъау»-ы рон цы
æртæ таурæгъы ракодта, уыдонæн дæр сæ бындуры æвæрд
ис уыци-уыцитæ. Иуæн дæр дзы раст дзуапп нæ радта
мæсыджы хицау чызг-æхсин. «Мæгуыр лæджы фырт»-ы
аргъауы паддзах йæ фыртæн ус æрхæссын фæнд скодта,
фæлæ йын иннæ паддзах йæ чызджы нæ лæвæрдта:« - Æз цы
зæгъон, уыдон куы базона, раст дзуæппытæ мын куы ратта
мæ дыууæ фарстæн, уæд ын мæ чызджы дæттын, кæннод
нæ». Дзуапп сын радта æрмæстдæр мæгуыр лæджы фырт.
Таурæгъ «Цæхджын хойраджы аргъ»-ы удхæссæгæн йæ бон
^117^
нæ бацис дзуапп раттын фарстæн: «Цæхджын хойрагæн
ницы аргъ кæныс?» Таурæгъ «Иунæджы кадæджы» Иунæг
йæ зæронд мадæн уыци-уыциты хуызы дзуры йе ’ртæ фыны.
Йæ фынтæ цæмæ цæуынц, уый йæ бон райхалын нæ уыд,
æмæ йын баххуыс кодта йæ мад.
Уыци-уыцитæ сæ тематикон нысаниуæгмæ гæсгæ баст
сты адæймаджы дунеæмбарынадимæ: æрдз, адæймаджы
буар, цæрæгойтæ æмæ зайæгойты дуне, зæхкусæджы фæл-
лой æмæ йемæ баст кусæнгæрзтæ. Уыци-уыцитæ фылдæр
арæзт ис хæдзарон цæрæгойтыл, уымæн æмæ адæймаджы
æрвылбоны цард семæ басту. Зæгъæм: «Цопаныл зыгъуым-
мæ кæрц» (фыс); «Зæххыл цыдæр ахауди, æмæ йæ агуры»
(хуы); «Разæй фæстæмæ баст, фæстейæ размæ баст, бынæй
уæлæмæ баст, уæле бынмæ баст» (бæх).
Хъæддаг сырдты уыци-уыциты уынæм фосæн знаггад-
гæнджытæй: «Нæ буркæрцджын маргъы фыд уарзы» (ру-
вас); «Цъæх æй, уæдта дæндаггин, фонсмæ æ мондæгтæ
хæссуй» (бирæгъ). Нæ алыварсмæ акæс, уæд дзы алцыдæр
уыци-уыци у: хур æмæ мæй, дон, мигътæ, дымгæ æ. æнд.,
фæлæ ноджы лæмбынæгдæр адæймаг уыны, йæ хæдзара-
ды йæ цы хъæуы, уый. Хæдзары бинонты дарæг у хъуг, æмæ
йыл уыци-уыцитæ скодтой канд йæхиуыл нæ, фæлæ йæ
сыкъатыл, къæдзилыл, фæдджытыл, родыл, æхсырыл: «Иу
къуыппыл цæуы, цыппар топпы хæссы æмæ никæй мары»
(хъуг æмæ йæ фæдджытæ); «Гагар Гогормæ уасы» (хъуг
æмæ йæ род); «Дыууæ дыууæйы - цæуынæн, иу дыууæ - цæ-
вынæн, иу та - дзæхстгæнæн» (хъуджы къæхтæ, сыкъатæ,
къæдзил). Нæ фыдæлтæ кодтой къуымбилы куыст. Æмæ
канд къуымбилыл нæ, фæлæ ма цæмæй куыстгонд цæуы,
ууыл дæр скодтой уыци-уыцитæ: «Фыс æй æппары, лæг дзы
хæдон кæны» (къуымбил); «Райсомæй ацæуы æмæ изæрæй
заинагæй æрцæуы» (æлхуый); «Хæры, хæры, æмæ йæ тæнтæ
æддæмæ нæ хæцынц» (пирæн).
Уыци-уыцитæ сæ мидисмæ гæсгæ предметон кæй сты,
уымæ гæсгæ арæх нæй, абстрактон æмбарынад кæм ис,
ахæм уыци-уыцитæ, фæлæ уæддæр сты, зæгъæм, рæст-
дзинадыл, диныл, æнахуыргонддзинадыл æмæ æндæр-
тыл: «Мыдæй адджындæр, дурæй уæззаудæр» [уарзондзи-
над); «Фæздæг нæу, афтæмæй сæры магъз талынг кæны»
(дин]; «Зæй йæ нæ ласы, хур æй нæ судзы» (зарæг), «Зæххыл
уымæй адджындæр æмæ уæззаудæр ницы ис» (хуыссæг).
Уый хыгъд адæймаг йæ къухмæ цы кусæнгæрзтæ райсы,
уыдонæй алкæуыл дæр фембæлæн ис цалдæр уыци-уы-
цийы. Зæгъæм, фæрæтыл: «Даргъ лæджы цыбыр лæг йæ
быны акодта», «Гъæди - æлдар, хæдзари ба - хъумайаг»;
халамæрзæныл: «Дæндæгтæ йын ис, фæлæ нæ хæцы», «Иу
дæсы тыххæй, дæсæй иуы тыххæй». Зæхкусæг йæ алыбоны
куысты цы фæлтæрддзинад райста, уым дæр уыци-уыци
æнгом баст у фæллоимæ. Уыци-уыци алы предметæн дæр
дæтты йæхи функцитæ, æвдисы, цæмæй арæзт у, куыд рав-
зæрд: «Йæ сæр - хъæбæр, йæ гуыр та - фæлмæн» (дзæбуг);
«Кæрдæг - йæ халæг, дур - йæ цыргъгæнæг» (цæвæг); «Иу
рæстæджы бады, иннæйы та - кусы» (гутон); «Бирæ къæх-
тæ йын, афтæмæй йæ синтыл хуысгæ æрбацæуы» (похци);
«Йæ бырынкъ - æндон, йæ къæдзил - гæн» (судзин æмæ æн-
дах); «Донæй фат, хъæдæй æрдын, къодах ныццæвы, æмæ
дур ныззилы» (куырой). Бирæ халсартæн зæхкусæг дæтты
йæ характерон функцитæ: «Дзыккутæ йын уыди, æмæ чызг
нæ уыд, тымбыл уыди, æмæ айк нæ уыд, къæдзил ын уыди,
æмæ мыст нæ уыд» (булкъ); «Дæлдзæхæй нæ сырх гал йе
’взæгтæ суагъта» (цæхæра).
Уыци-уыцийы хæдзарадон æмæ социалон ахаст. Уы-
ци-уыциты зыны хæдзарады алы къабазы кусæджы ахаст
дæр йæ уагъд продукцимæ: хуымгæнджыты, хосдзæутты,
хæринаггæнджыты æ. æнд. Йæ функционалон ахадындзи-
надмæ гæсгæ уыци-уыцийы бæрæг вæййы, чи йæ æрхъуы-
ды кодта, уый дæсныйад: «Зымæг уæлгоммæ, сæрд - дæл-
гоммæ» (гутон) - хуымгæнæг; «Дыууæ хохы астæу - урс
дзæнхъа» (уæливых), «Къахгæ къодах, гæбына халас» (царв)
- хæдзары æфсин; «Сау бæхыл бур барæг» (бæгæны æмæ
цырв) - бæгæныфыцæг; «Йæ фыд - куырм, йæ мад - къæ-
дзтæ, йæ фырт - æрра» (сæн) - сæндуцæг, «Нæ дурыны цъæх
бирæгъ» (арахъхъ) - арахъуадзæг æ. æнд.
-^ 119^-
Хæдзарадон ахастдзинад зыны æрдзон фæзындтытыл
конд уыци-уыцитыл дæр, зæгъæм, мæйæн лæвæрд цæуы
ахæм метафорон фæлгонцтæ: гуыдын, уæлибых, æхсырф;
мæй æмæ стъалытæн - нæл фыс æмæ фысты дзуг: «Нæ
уæлхæдзар - гуыдыны æрдæг»; «Нæуæлхæдзар -уæлибæх»;
«Нæ цары - къæдз æхсырф»; «Цъæх нæууыл фысты дзуг
ныппырх, сæ астæу бурæ нæл фыс æрфысым кодта» æ. æнд.
Адæймаджы буары уæнгтæн дæр адæм ссардтой бынат
уыци-уыциты, уыдонæй алы уæнг дæр хъæуы цавæрдæр
куыстæн: «Æхсæв - æхгæд, бон - та гом» (цæстытæ); «Алы
хоры куырой» (дзых); «Урсойтæ най кæнынц, сырхой -
фæлдахгæ» (дæндæгтæ æмæ æвзаг); «Дыууæ комы æхсæн
ратул-батул кæны» (æвзаг); «Ныфс дæр дæтты, тых дæр
дæтты, бырсгæ дæр кæны» (зæрдæ); «Бон цæуынц, æхсæв
хуыссынц» (къæхтæ); «Бон кусынц, æхсæв улæфынц»
(къухтæ).
Хъæздыг æмæ мæгуыры æхсæн ахастытæ фылдæр
зынынц æмбисæндты: «Бонджын мæгуырæй тона кæны»;
«Иу æлдар йæхинымæры зарыд æмæ йæ адæмы цагъта, ма
мын хъырнут, зæгъгæ»; «Халон халоны цæст нæ къахы».
Уыци-уыциты хъæздыг æмæ мæгуыры фæлгонцтæ райстой
предметон ахастдзинад сатирæйы хуызы: «Не ’лдарыл -
хæлын худ» (мæнæуы къуту); «Мæгуыр æй æддæмæ æппары,
хъæздыг æй йæ дзыппы æвæры» (хæффындз). Хъæздыг
æмæ мæгуыры функцитæ уынæм æрдзон фæзындыты дæр:
«Йæ хъæздыгæй ын дардмæ лидзынц, йæ мæгуырæй та
йæм хæстæгмæ цæуынц» (арт); «Зымæг - мæгуыр, сæрд та
- хъæздыг» (бæлас).
Уыци-уыциты аивадон мадзæлттæ. Метафорæ. Уыци-
уыцитæн предметон ахаст кæй ис, уымæ гæсгæ арæхдæр
æмбæлæм номдарæй арæзт метафорæтыл: къабуска у чызг
æмæ йæ дзыккутæ («Чызг йæхæдæг зæххы бын ис, йæ
дзыккутæ та - зæххыл»); булчъытауинаг - сырххудджынтæ
(«Хрхы цъуппыл - сырххудджынтæ»); хъæдындз - кæрц
(«Асиатыл авд кæрцы»). Метафорон фæлгонцты арæх
æмбæлæм мивдисджытыл: «Лидзæм! - дзуры иу. - Лæууæм!
- хъæр кæнынц иннæтæ» (цæугæдон æмæ доныбылтæ).
Бæрæг кæнынц предметы миниуджытæ: «Аппæй-оппæй
бæрзонддæр, дзæгъындзæгæй рæуæгдæр»(хуымæллæг)
- йæ бæрзæнд æмæ йæ уæз; «Сæрд дарæсы цæуы, уазалы
бæгънæг вæййы» (хъæд) - йæ æрдзон миниуджытæ;
«Дада йæ урс куырæт кæрты райтыгъта» (мит) - йæ хуыз
æ. аф.д. Арæх уыци-уыциты фембæлæм уыциу метафорон
фæлгонцыл цалдæр предметон нысаниуæгимæ. Зæгъæм,
дада: «Чысыл дада стыр дадайыл тых кæны» (цæджындз
æмæ аххæрæг), «чысыл дада»-йæн ма ис æндæр антоним
дæр: «Устур дада хуасæ кæрдуй» (цæвæг), «Нæ гыццыл дада
хос кæрды» (сæрдасæн). Дада у гуыбыр дæр æмæ зæронд
дæр: «Нæ гуыбыр дада хос кæрды» (цæвæг), «Нæ зæронд
дада хуынчъытæ бандоныл бады» (мæхъи). Дзырд «чысыл
мæсыг» æмбæлы бирæ метафорон уыци-уыциты: «Нæ
чысыл мæсыг лыстæг дурæй амад» (нартхор), «Нæ чысыл
мæсыг фæздæг калы» (лулæ), «Нæ чысыл мæсыг æнæдуар»
(айчыбур); дзырд «талынг скъæт»: «Талынг скъæты урс
уæрыччытæ» (дæндæгтæ æмæ æвзаг), «Талынг скъæты сау
фысты дзуг цæуы сæгъимæ» (сармадзан, топп); карк: «Иу
каркæн йæ иу базыр - сау, иннæ - урс» (æхсæв æмæ бон),
«Нæ къуырттон карчы бын авд айчы: æхсæз - æвзистытæ,
æвдæм - сыгъзæрин» (къуыри), «Карк дæлдзæхы къуыртт
уадзы» (картоф) æ. æнд.
Эпитеттæ куыд метафорон миногонтæ æхууыс сты
предметы фæлгонцæн хуызджын характеристикæ
раттынæн. Арæх уыци-уыцийы фембæлæн ис ныхмæвæрд
эпитеттыл урс - сау: «Сау лæгыл урс боцъо» (æхсæрдзæн);
«Сау дæн, æмæ сынт нæ дæн, урс дæн, æмæ цыхт нæ дæн»
(булкъ); «Дыууæ сау хохы астæу иу урс хох» (ных æмæ
дыууæ æрфыджы æхсæн). Хуызтæ «урс - сау» æмбæлынц
хицæнтæй дæр: «Урс мæсыджы бур æхсин» (айк); «Урс дурыл
цъæх цæстытæ» (хъаз); «Доны мидæгурс дуртæ» (цыхтытæ
хæндыджы); «Сауи сау бæхыл абадти» (аг æмæ рæхыс);
«Сау нымæтхуды сау къуыбылæйттæ ратул-батул кæнынц»
(картоф). Арæх уыци-уыциты уынæм сырх хуыз дæр: «Нæ
сырх гал кæм ахуыссы, уым кæрдæг нал æрзайы» (зынг);
«Нæ хæдзары астæу - сырх æйчыты къуыртт» (цæхæр); «Не
скъæты сырх гал баст» (æвзаг). Ныхмæвæрд миногонты
руаджы уыци-уыцийы хъуыды фæвазыгджындæр вæййы.
Зæъæм, дзырдтæ «цыбыр - даргъ»: «Хохы йæ цыбыр кæрц
дары, быдыры - йæ даргъ кæрц» (фыс); «Йе ’взедæнтæ -
даргъ, æ думæггаг - цубур» (сæгъ).
Уыци-уыцийы ноджы ирддæрæй предметон фæлгонц
æвдыст цæуы олицетворениты фæрцы. Сæ руаджы æнæуд
предмет судджын вæййы, æрбахæстæг вæййы адæймаджы
фæлгонцмæ: «Нæ фæсдуар зæронд лæг хъуыр-хъуыр
кæны» (арахъхъ); «Уырызмæгыл фондзыссæдз хæдоны»
(къабуска); «Нæ рæсугъд чызг ныккæнды бады, йæ дзыкку
та уынджы ис» (цæхæра). Олицетворени предметæн дæтты
адæймаджы æнкъарæнтæ, йæ хъуыдытæ: «Еске зæрдæхудти
нæ цæун, мæ дарæсмæ ка ’внала, уой ба кæун дæр фæккæнун»
(хъæдындз); «Рæсугъд дæн, гуырвидауц дæн, фæлæ мæм
хыртт-быртт ничи бавналдзæн» (цывз); «Зылын рæстыты
цæгъды» (цæвæг); уымæй уæлдай предметмæ фæзыны
адæймаджы миниуджытæ: «Алы аз дæр ын лæппутæ гуыры,
æмæ сын худтæ йеддæмæ ницы хъæуы» (гыркъо); «Ссæдзæй
кусынц, иу сæ хæры» (бæласы зæнг æмæ уидæгтæ); «Нæ
уæлхæдзар - фæндырдзæгъдæг» (æрвнæрд); «Дада бады,
дзыцца кусы» (куыройы фыдтæ).
Уыци-уыциты абарæнтæ фылдæр æмбæлынц барæн
бæрцы: «Æнгузæй чысылдæр, лæгæй тыхджындæр» (топпы
нæмыг); «Базæй- фæлмæндæр, сындзæй - тыхсагдæр»
(æвзаг); «Дугъон бæхæй тагъддæр» (цæстытæ). Фæлæ ма ис
ахæм уыци-уыцитæ дæр, æмæ иу предметы æууæлтæ барст
цæуынц иннæ предметы æууæлтимæ: «Йæ фындз тæдзы
цыхцырæгау, йæ фенд та - урс дзæнхъайау» (инджын цыхт);
«Судзинау ныхсы, рæхуыстау дудын кæны» (сындз); «Сау
у сынтау, хæцы куыдзау» (æхсæнкъ), «Æхсæрау - тумбул,
къумбулау - сурх, мудау - адгин, сæрдæ - кадгин» (бал).
Иуæй-иу уыци-уыциты абарæнты руаджы ныхмæвæрд
сты предметы миниуджытæ: «Зынг нæу, афтæмæй судзы»
^л^
(пысыра); «Тæнгъæд, фæлæ дон нæу, урс у, фæлæ мит нæу»
(æхсыр); «Дзыккутæ йын уыди, æмæ чызг нæ уыди, тымбыл
уыди, æмæ айк нæ уыди, къæдзил ын уыд, æмæ мыст нæ
уыд» (булкъ).
Гиперболæ. Гиперболæ арæхуыци-уыцийы егъаудæрæй
равдисы предметы реалон функцитæ. Ахæм гиперболæ
уыци-уыцийы хъуыды уайтагъд нæ райхалы, фæлæ йæ
арфдæр бамбæхсы: «Иу чысыл агъуысты æгас æфсад бады»
(чиныджы сыфтæ); «Устур дада хуасæ кæрдуй» (цæвæг);
«Дыууæ хохы æхсæн нæууы гæппæл» (цæхæраджын); «Баба
хæдзари бадуй, æ рехæ ба æндегæй лæууй» (цæхæра).
Гиперболæтæ фенæн ис нымæцонтимæ дæр: «Иу удыл авд
хæдоны» (нартхор); «Иу зæнгыл дæс сæры» (æфсир); «Мин
æнсувæремæн еу ронæ» (мæнæу).
Уыци-уыцийы бæттæг æнæ-йы руаджы базонæн вæййы
æнæуд предметы миниуджытæ: «Æнæ къах, æнæ къух,
уырдыджы йæ ничи æййафы» (дур); «Æнæ фæрæтæй, æнæ
гъæдæрмæгæй хед аразæг æй» (их); «Æнæ базыртæй тæхы,
æнæ хъæлæсæй хъæр кæны» (дымгæ); «Æнæ артæй фыцы»
(чъыр).
Иронуыци-уыцитæхъæздыгстыалыхуызонэтнографион
æрмæгæй, фенæн сæ ис рагон хæдзары дзаумæттæ,
зæхкуысты кусæнгæрзтæ, къухми æ. æнд. Мæсгуытæ куы
фæзындысты, уæд сæ адæм уайтагъд уыци-уыциты спайда
кодтой, зæгъæм, сæ формæмæ гæсгæ мæсыгхуыз предметты:
«Нæ гыццыл мæсыг дурæй амад» (нартхор); «Иу мæсыг
фехæлд, æмæ йын аразæн нал ис» (айк); «Лыстæг мæсыг
райхалынц, сыр-сыр доны йæ бакалынц, пæлхъ-пæлхъæй йæ
ныууадзынц, стæй дзы сæ мондæгтæ суадзынц» (дзæрна).
Раджы дардтой къогъодзитæ, æрчъитæ, æмæ уыдон дæр
сæ бынат æрцахстой уыци-уыциты: «Дыууæ галы мын ис.
Куы сæ сифтындзын, уæд цæугæ кæнынц, куы сæ суадзын,
уæд та лæугæ кæнынц» (къогъодзитæ); «Æ бун - кауæ, æ
сæр ба - фæйнæг» (æрчъи).Ирон къахыдарæсы æвæрдтой
хус хос, пайда дзы кодтой хохаг мæкъуыл бæттынæн дæр:
«Фосæн хæрынæн, мæкъуылæн бæттынæн, къахæн хъарм
——^ 123 ^
кæнынæн»(дзалахос).Иронрагонхæдзарыастæууыдкъона,
къонайы сæрмæ аг æмæ рæхыс: «Сау бæхыл сау барæг» (аг
æмæ рæхыс); «Артмæ судзы, фæздæгæй мары, аг æй ивазы,
уæддæр уромы» (рæхыс). Бирæтæ нал хъуыды кæнынц
хъæдын сынтæджы ном, фæлæ баззад уыци-уыцийы: «Нæ
цуппæркъахуг къуми лæзæруй» (урундухъ). Сылгоймаджы
къухмийы куыстытæн сæ вазыгджындæртæй иу уыд
къуымбилы куыст: «Нæ сау сæгъ хæры æмæ хæрынæй не
’фсæды» (пирæн); «Зилы æмæ никуыдæм хæццæ кæны»
(æлхуй); хæлуарæг дæр ма сси тынуафæг, кæд ыл ирон дарæс
нæй, уæддæр: «Нæ тынуафæг æнæ куырæт, æнæ цухъхъа» æ.
аф.д.
Рæстæгкуыдцæуы,афтæадæмхъуыдыкæнынцногуыци-
уыцитæ, баст вæййынц ног царды алы фæзилæнтимæ: «Уд
ын нæй, æмæ дзуры» (радио); «Æнæ уд, æнæ цæст, афтæмæй
змæлы» (сахат); «Æнæ удæй минæвар» (телеграммæ); «Дон
уарзы, фæлæ хæрын нæ уарзы» (пъеро); «Урс зæххыл сау
халæттæ кæрæдзийыл баст» (дамгъæтæ) æ. æнд.
ИРОН ХЪÆЛДЗÆГ НЫХÆСГÆ
су^
Фольклоры хицæн бынат ахсынц адæмон цыбыр
радзырдтæ - хъæлдзæг ныхæстæ. Æвдыст сæ цæуы
адæмы цард йæ алы хуызты, сæ цыргъ зонд, критикон
æмæ философон ахаст царды фæзындтытæм, æххæст
сты оптимизм æмæ моралон хъаруйы мотивтæй. Ирон
хъæлдзæг ныхæсты адæм худынц адæймаджы æппæрццæг
миниуджытыл: давджытыл, расыггæнджытыл æмæ æндæр
æнæуагмитыл.
Фыццагдæр ирон хъæлдзæг ныхæстæ мыхуыры
рауагътой Бтемыраты Бимболат æмæ Быдтаты Агуыбечыр
1924 азы. Фæстæдæр ма рацыд 1962,1964,1988 азты. 1976
азы «Ирон хъæлдзæг ныхæстæ» рацыдысты баххæстгондæй.
Чиныг саразджытæ сты Плиты Грис æмæ Агънаты Æхсар.
Уыдонæй спайда кæндзыстæм. Цгъойты Хазби йæ сарæзт
чиныг «Фыдæлты мæсыг»-мæ бахаста «Æмбисонды
хабæрттæ», «Сæтти æмæ Бæтти», «Санаты Семы хабæрттæ»
æ. æнд.
Адæмы цыргъ зонд æвдисæг хъæлдзæг ныхæстæ.
Алчидæр нæ йæ чысылæй фехъуыста хъæлдзæг цау
«Æхсæнчъы хос»: иу лæгæн йæ дурынтæ куы ныммур сты,
уæд сæ æхсæнчъы хосы æфсон уидыгæй баргæ куыд ныууæй
кодта. Диалогы руаджы сбæрæг лæджы цыргъзонддзинад
æмæ æдылы æлхæнæджы фæлгонц, ахæм хосыл чи
баууæндыд. Хъæуы цæрджытæй йæ чидæр расырдта æмæ
йæ фæрсы:
«- Уый нын цы рауæй кодтай, дæ хорзæхæй?
- Æхсæнчъы хос.
- Æмæ дзы куынæ мæлынц.
Уæд æй лæг фæрсы:
- Æмæ йæ куыд кæнут?
- Хуыссæнтыл æй байтыдтам.
- Уæууа, гормон, - бауайдзæф кодта лæг, - исчи дæр ма
ахæм æдылы ми кæны?
- Уæдæ куыд?
- Уæдæмæ æхсæнчъы æрцахс æмæ йын æй йæ цæстыты
ныннæм».
Давæджы ном сбæрæг кæныны тыххæй бирæ хъæлдзæг
ныхæсты адæм фæзæгъынц, давæгæн йæ худ ссыгъди, кæнæ
йыл бындзытæ æрæмбырд сты, зæгъгæ, æмæ аф.д. Ууыл
дзурæг у уырыссаг æмбисонд дæр: «На воре шапка горит».
Афтæ «Мыдычыргъæд»-ы таурæгъы дæр иу лæгæн йæ
мыдычыргъæд адавдæуыд. Хъæуыхицау адæмы сæмбырд
кодта æмæ сæм дзуры: « - Ныронг нæм давд нæ уыди, ныр
нæм фæзынди, æмæ уыцы давæг ныртæккæ не ’хсæн ис, нæ
астæуæй бæрæгæй зыны, сымах дæр æй уынут. Кæсут-ма
йæм, йæ худыл бындзытæ куыд æрæмбырд сты!
Давæг æцæгдæр адæмы астæу лæууыд; уыцы ныхасмæ
худ йæ сæрæй фелвæста æмæ йæм ракæс-бакæс кæнын
байдыдта».
Адæмы критикон цæстæнгас царды фæзындтытæм.
Ирон хъæлдзæг ныхæсты адæмы цæст уынаг у: худынц
æгуыдзæгыл, магусайыл, чъындыйыл. Раздæр-иу алы ирон
хæдзары алфамблай дæр уыд кау быд, кæмæн нæ уыд, уый
нымад уыд бынтон æгуыдзæгыл. Афтæ иу мæрддзыгой адæм
æрбарæдыдысты сыхæгтæм, æмæ сæм сæ чындз дзуры:
« - Мах не стæм, мах, уæртæ фаллæгтæм ацæут.
Уæд æм кæуджытæй иу фæцырд ис æмæ йын афтæ
зæгъы:
- Сымахмæ дæр æрдиаг кæнæм, сымахмæ, йæ кæртыл
кау сбийын чи нæ фæразы!..»
Магуса цот райсомæй æрæгмæстаг вæййынц. Ахæмтыл
дæр дзæвгар хъæлдзæг ныхæстæ ис, уыдонæй иу - «Тамако
æруарыди»: «Иу лæгæн уыди тамакодымаг æмæ райсомæй
æрæгмæстаг фырттæ. Уæд сæм иурайсом сæ фыд мидæмæ
хъæр кæны:
^ 126 ^
- У-у, мæ лæппутæ! Уæлæмæ сыстут, мæнæ уын æддейы
тамако æруарыди.
Уæд æм йæ фырттæ мидæгæй дзурынц:
- Дæ разы, дада, къуымы халамæрзæн, æмæ уал ды
мидæмæ хафгæ, мах дæр дæм зындзыстæм, чысыл-ма
ахуыссæм».
Ирон адæмы марды æгъдæутты уыдис, чи нал фидыдта
ног дуджы, ахæмтæ, уыдонæй иу - ингæнмæ хи æппарын,
ома, мардыл зæрдæ афтæ риссы. Иу усæн йæ лæг амарди.
Уæвгæ, ирон æгъдаумæ гæсгæ, ус хъуамæ ма æвдиса, йæ
лæгыл хъыг кæны, уый. Марды ингæны куы нывæрдтой,
уæд ус йæ фæдыл ингæнмæ гæпп кæны: «-Ауадзут мæ,
куыд ма цæрдзынæн! Ауадзут мæ, нал цæрын æз дæр!» Куы
нал сабыр кодта, уæд сылгоймæгтæй чидæр афтæ дзуры:
«-Ауадзут-ма йæ, цы йыл ныххæцыдыстут».
Мæрдджын ус йæ кæуынæй фæсабыр æмæ йæм уыциу
къæпп фæкодта: «-Дæ зынг ахуыссæд, куынæ мæ ауадзай!»
- йæхæдæг ингæнæй иуварс ацыди».
Бинонты цардхалæг вæййынц иуæй-иу ног чындзытæ
дæр: æнæгъдау,. æнæуæздан, къæппой, иу ныхас чи нæ
ныххатыр кæндзæн. Ахæмтыл дæр адæм скодтой хъæлдзæг
ныхæстæ, уыдонæй иу «Уайсæст»: «Иу лæг йæ чындзы
йæхимæ сдзурыны тыххæй фыс аргæвста æмæ сыхбæсты
хорз федта. Иукъорд боны фæстæ та сыхбæсты æрхуыдта,
гал аргæвста æмæ сын дзуры:
- Ацы куывд та уымæн кæнын, æмæ мæм абонæй
фæстæмæ мæ чындз фæстæмæ уайсадын куыд байдайа,
афтæ».
Адæмы моралон хъару. Ирон адæймаг кадыл мард у,
фæзæгъынц. Æгады бæсты мæлæт хуыздæрыл нымадта.
Афтæ хъæлдзæг ныхæсты дæр. Санаты Семыл бирæ
хабæрттæ ис, уыдонæй иу - «Зондджын æдылыйы зæрдæмæ
нæ цæуы». Сем Санибайы фæцæйцыд æмæ иу сæмбæлæг
лæгæн раарфæ кодта, дæ фæндаг раст, зæгъгæ. Арфæйы
дзуапп раттыны бæсты йын лæг алывыдтæ калы æмæ
калы. Хъæумæ куы баввахс сты, уæд Сем ныллæууыд æмæ
æлгъитæгæн афтæ зæгъы:
« - Дæ хорзæхæй, цасдæриддæр мæ æлгъитинаг дæ, уый
мæ ам фелгъит, кæннод хъæумæ куы бахæццæ уæм, уæд дыл
адæм фæхуддзысты».
Иннæ хабар та хуыйны «Раст лæг». Æртæ æфсымæрæй
дыууæйæ уыдысты къæрныхтæ, æртыккаг та - раст лæг. Йæ
ус æм мæсты кодта, ды дæр ма исты радав, зæгъгæ. Лæг куы
стыхст, уæд бавдæлд æмæ иу æхсæв йæхи хъуг радавта. Ар-
гæвстой йæ мæйдары, фæлæ цырагъы рухсмæ ус куы базыд-
та йæ хъуджы, «уæд йæ рустæм фæлæбурдта. Уæд æм лæг
дзуры:
- Гормон, æз кæй хъуг радавон, уый дæр афтæ æрдиаг
кæндзæн, æмæ тæригъæд у, тæригъæд!».
Жанры поэтикæйы хицæн æууæлтæ. Ирон хъæлдзæг
ныхæстæ, куыд фольклоры иннæ жанртæ, хъæздыг сты аи-
вадон мадзæлттæй. Абарстыты руаджы хъæлдзæг ныхасы
сюжетуæлдай хуыздæр цæстытыл ауайы, йæ мидис сбæрæг
вæййы:«... мæ хæдзар мын ацы æнгузы хуызæн дзаг фестын
кæн!» («Æнгуз», æнгуз куы асаста, уæд мидæгæй разынд аф-
тид); «...цыма дæ куыйтæ ныттыдтой,уыйау куы сдæ»,«...дæ
хæдзар дымгæдардау цæмæн сси» («Иу низæй рынчынтæ»).
Фразеологизмтæ: «дыууæ бирæгъы сæ уды къубал скъ-
уыдтой», ома тынг архайдтой, тынг сæ фæндыд мæгуыр
усæн феххуыс кæнын («Бирæгътæ); «йæ цæстытæ цармæ
ныццавта» («Дыууæ уазæджы»); «æбуалгъ хъуыдытæ ныц-
цавтой сæры магъзы» («Ус æмæ лалым»).
Арфæтæ. Ирон адæмы арфæты æвæрд ис арф хъуыды,
æвдисынц адæмы цардыуаг, се ’гъдæуттæ: «Дæ фæндаг
раст»; «-Æгас цу, уазæг! - Фæрнæйдзаг ут, фæрнæйдзаг!»;
«Буцæй фæцæрут, буцæй» (Бирæгъбадæн»); «Рæстмæ дын
фæуæд дæ куырой æмæ дзы райгæ у» («Куырой æнæдон бы-
дыры»); «- Дæ фос бирæ уа, хорз фыййау! - Арфæгонд у æмæ
дæ фæндаг раст уæд!» («Æз Къоста дæн»).
. Куывдтытæ: «0, ме сфæлдисæг Хуыцау» («Æнгуз»); «0
Хуыцау, уæдæ йын бахатыр кæн» («Сауджыны сахат»); «Табу
дæхицæн, сыгъдæджытæн» («Молло æмæ фыййау»).
Арæх хъæлдзæг ныхæсты фембæлæн ис Хуыцаумæ кур-
диаты адæмон ныхæстыл: «Хуыцауæй бузныг», «Хуыцауæй
дæ бауырнæд», «Хуыцау æй сæкæрласæг фæкæнæд», «Хуы-
цау, дæуæй разы», «Хуыцау дын хорз ракæна», «Хуыцау уыл
йæ бæллæх сæвæра», «Тобæ, тобæ, Хуыцау! Куыдзы коммæ
ма бакæс» æ. æнд.
Рæвдауæн ныхæстæ: «дæ рын бахæрон», «мæ хур», «мæ
хъæбул», «мæ хæлар», «мæ хур акæнай», «мæ зынаргъ», «на-
найы хъæбул», «уæ, мæ хур акæнай».
Хъæлдзæг ныхæсты фембæлæн ис æндæр адæмон ныхæ-
стыл дæр: «Æз дæ мæрдты уазæг», «Уæ йæ бындар фæуа»,
«дæ хорзæхæй», «рухсаг у» æ. аф.д.
Арфæтæй уæлдай хъæлдзæг ныхæстæ хъæздыг сты фи-
дистæ æмæ æлгъыстытæй. Ирон æмбисонд зæгъы: «Ирæн
фидис кæнын фыдæй баззад». Фидистæ кодтой хистхортæн,
гуыбындзæлтæн, æвзæргæнджыты мыггагæн, сæ ныйй-
арджытæн, фæлæ ма æнæхъуаджы æфхæрдтой раст адæй-
маджы дæр, абадгæ чызджыты æ. аф.д. «- Ды лæг куы уаис,
уæд дæ фыдæн хист скæнис!..» («Фидис æмæ хист») - фидис
кæны хистуарзаг лæг. «- Сымахмæ дæр æрдиаг кæнæм, сы-
махмæ, йæ кæртыл кау сбийын чи нæ фæразы!...» («Сымах-
мæ дæр æрдиаг кæнæм») - æгуыдзæг лæгыл фидис.
«Кæд арфæйæ исчи райгуырд, уæд æлгъыстæй дæр
исчи амæлдзæн» -зæгъы ирон æмбисонд. Фæлæ афтæ дæр
дзырдæуы: «Æлгъитæгæн йе ’лгъыст йæхиуыл цæуы». Æр-
мæстдæр мады æлгъыст нæ цæуы йæ хъæбултыл: «Мады
æлгъыстыл дзидзитæ æлло кæнынц», «Мады æлгъыст
хъæбулæн цин у, искæй æлгъыст та - рын». Æлгъыстæй ал-
чидæр тæрсгæ кæны, йæхи дзы хъахъхъæны, фæлæ уæддæр
иуæй-иухатт æлгъысты хай фæвæййы. Афтæ у хъæлдзæг
ныхæсты дæр: « - У-у, фæлтау не ’ппæт дæр хæрзсæфт куы
фæуыдаиккам» («Дыккаг мард куынæ кæндзæни»); «Дæ
быны къускыл баззайай!» («Ды та мæнæй гæдыдæр»); «Уæ,
куыдзы тугуыл ныууара» («Æз дзы бон куы ницы арын...»);
«Хæрам дын феста уыцы нозт!» («Куадзæны арфæтæ»);
«-Уæ, бын бауай цы карк дæ!» («Сæры цæф»); «- У, йæ хæдзар
——^129^———
9
фехæла!» («Нæ йæ æвдæлди»); «Дæ зынг ахуыссæд, куынæ
мæ ауадзай» («Ауадзут мæ») æ. æнд.
Ирон хъæлдзæг ныхæстæн æнæ диалог уæвæн нæй, уæд
уыдзæн æнæуд, æнæапп, æвæрд сæ ис стыр адæмон юмор:
« - Кæдæм цæуыс, кæ? (иу сæрхъæндзæф ус фæрсы Зон-
дабийы).
- Мæрдтæм.
- Æмæ уæд цæугæ та кæцæй кæныс?
- Мæрдтæй, - дзуапп радта Зондаби» («Мæрдтæм
лæвæрттæ»).
Иннæ цыбыр диалогы та æвæрд ис нуазаг лæджы
фæлгонц боцкъайы хуызы:
« - Аминæт, дæ лæгæй цæмæн ахицæн дæ?
-Ау, уæдæ кæдмæ бадтаин сæны боцкъайы фарсмæ?»
(«Цæмæн ахицæн йæ лæгæй»).
Ног чындзмæ тынг фенхъæлмæ кæсынц лæппуйы
ныййарджытæ:чызгсынуыдзæн,узæлдзæнсылсæзæронды
бонты, фæлæ арæх сæ рухс фæндтæ фæсыкк вæййынц:
« - Тæтæрхъан, дæ чындзæй бузныг дæ?
- Тынг хорз. Уый руаджы рухс федтон: хæдзарæй мæ
тыргъмæ расырдта» («Зæронд лæг рухс федта»).
Ацæргæ адæймаг кæнæ уæзхъус вæййы, кæнæ ног
хабæрттæн ницы фæзоны, æмæ йыл уæд кæнæ худгæ
фæкæнынц, кæнæ та йын йæ дзуапп нæ бамбарынц:
«Госгайы фырты фырт Габрускæ уынгты хъæргæнгæ
æрбазгъоры сæхимæ:
- Нана! Нана! Дæ хæрзæггурæггаг мæн!..
- Цы хабар ис, нанайы хъæбул?! - дисгæнæгау æй фæрсы
йæ фыдымад.
- Нана!.. Финляндиимæ бафидыдтой!..
- Дæ рынтæ бахæрон, Габрускæ, æмæ йæ хæсгæ та цымæ
кæд кæндзысты?..» («Хæрзæггурæггаг») æ. аф.д.
Цард куыд цæуы, афтæ йе ’мдзу кæнынц хъæлдзæг
ныхæстæ дæр. Фæуæн сын нæй, уымæн æмæ адæймаджы
цæст уынаг у: кæм худæджы цау фены, кæм фауинаг цау,
æмæ та равзæры ног хъæлдзæг ныхас.
ХЕТÆГКАТЫ КЪОСГАЙЫ
ПОЭМÆ «ФАТИМÆ»
... Æз мады кад
Нæ ратдзынæн, уый зон,
Æфхæрдмæ...
Фатимæ
Разныхас. Скъолайы Хетæгкаты Къостайы поэмæ
«Фатимæ» ахуыр кæнгæйæ ахуыргæнджытæм æмæ
скъоладзаутæм фæзыны алы фæрстытæ: поэмæйы бындуры
цавæр хъуыды æвæрд ис; цы рæстæджы кой ис поэмæйы;
чи уыдис Фатимæ; цæмæн равзæрста Фатимæ Ибрагимы;
Фатимæ Джамбулаты куы уарзта, уæд цæуылнæ ныууагъта
Ибрагимы; цæмæн ахæм æбуалгъ ми бакодта Джамбулат
æ. æнд. Ацы куыст баххуыс кæндзæн уæлдæр ранымад
фæрстытæн дзуæппытæ раттынæн. Уымæй уæлдай
ахуырдзаутæн уыдзæн фадат раст дзуапп ссарынæн, сæхи
хъуыдытæ зæгъынæн.
1. Сылгоймаджы фæлгонц Хетæгкаты Къостайы
сфæлдыстады.
Ивгъуыд дугты сылгоймаджы царды уавæртæ бæллиц-
цаг нæ уыдысты: æнæбар, æнæуæлæмæ сдзургæ, цæуыл
сагъæс кæны, йæ зæрдæйы кæй сусæг сурæт дары, уый
хъуыдыгæнæг нæ уыд. Æмæ йæм, æвæццæгæн, йæ амæлæт
хуыздæр каст йæ цардæй...
Не рыдайте безумно над ней -
Она цели достигла своей, -
Тяжесть жизни, нужда и невзгоды
С колыбели знакомы уж ей...
Хорошо умереть в ее годы...
^ 131 ^
Ничего, что она молода, -
Кроме рабства, борьбы и труда,
Ни минуты отрадной свободы
Ей бы жизнь не дала никогда...
Хорошо умереть в ее годы, - афтæ фыста Хетæгкаты
Къоста, сылгоймаджы хъысмæтыл катай кæнгæйæ, йе
’мдзæвгæ «На смерть горянки»-йы. Йæ иннæ æмдзæвгæйы
«Не поможешь ты горю слезами» Къоста равдыста сидзæр
æрыгон чызджы хъысмæт:
Ее грезы, заветные грезы,
Ее думы над сонным прудом
И ее затаенные слезы
Не нашли отголоска ни в ком...
И она, словно ландыш весною,
С тихой грустью любуясь на все,
И росла, и цвела сиротою...
Пока буря не смяла ее...
И могла ль она жить между нами,
В этом мире борьбы и страстей?
Убери ее кудри цветами
И о смерти ее не жалей!..
Сылгоймаджы хъысмæт фæхуыздæр кæнынæн уыд
æрмæстдæр иу мадзал: ахуыр æмæ куыст. Ирон чызджыты
тырнындзинад ахуырмæ рабæрæг 1862 азы, Иры рухстауæг
Колыты Аксо йæ хæдзары чызджыты скъола куы байгом
кодта, уæд. Ацы скъола январы 1§91 азы сæхгæдтой,
æмæ ирон интеллигенци, сæ сæргъы Къоста, афтæмæй
сыстадысты йæ сæхгæныны ныхмæ, æмæ сæ къухы дæр
бафтыд («Владикавказские письма», 4т., 76 ф.). Сылгоймаджы
ахуырады фарстатæ Къоста равдыста йæ иннæ уацты дæр:
«Общественный приговор», «Пятигорское двухклассное
женское училище», «Развитие школ в Осетии», «Женское
образование Осетии».
Куыст. Уый у адæймаджы цардаразæг, адæймаджы дарæг.
Ирон æмбисонд зæгъы: «Цард куыстæн у. Цард куыстæй
у». Къоста йæ фыстæджытæй иуы 1893 азы фыссы Аннæ
Поповамæ: «Бедность не порок, а честная трудовая жизнь
- вернейший путь к приобретению уважения порядочных
людей» (5т., 25 ф.). Йæ пьесæ «Дуня»-йы сæйраг сылгоймаг-
хъайтар зæгъы: «Цалынмæ удæгас стæм, уæдмæ хъуамæ
кусгæ кæнæм, кæмæн куыд йæ бон у афтæ пайда хæсса...»;
«Мах хъуамæ тæрсгæ ма кæнæм куыстæй. Афтæ æппын мацы
пайдайы куыст кæн, гъе уыцы уавæры фæдыл сылгоймæгтæ
систы æгас дунейы мидæг бынтон æнамонддæр».
Стъараполы гимназы 50 азы юбилейы фæдыл йæ
ахуыргæнинæгтæм 1889 азы Къоста фыссы:
Чтите науки, любите искусства,
Без малодушья беритесь за труд, -
Дети! Тогда благородные чувства
В вас плодородную почву найдут.
1893 азы поэт фыссы йе ’мдзæвгæ «Мне нравится, мой
друг...». Зæгъæн ис, æмæ у рæстдзинады, ахуырады æмæ
куысты гимн:
Не верь моим речам, исполненным проклятья,
Насмешки злой и лжи, - я им не верю сам, -
Напротив, верь, что мы, как любящие братья,
Воздвигнем на земле один всеобщий храм.
Храм жизни трудовой, насильно недоступной,
Сознательной борьбы, без пыток и крови,
Храм чистой совести и правды неподкупной,
Храм просвещения, свободы и любви.
2. Хетæгкаты Къостайы поэмæ «Фатимæ».
Поэмæ ныффыссыны истори æмæ социалон конфликт.
1889 азы Къоста фыст фæци йæ поэмæ «Фатимæ»-йы
фыццаг вариант уырыссаг æвзагыл æмæ йæ мыхуыры
рауагъта газет «Северный Кавказ»-ы. Суанг 1895 азмæ
дæр куыста поэмæйы композици æмæ æвзаг фæхуыздæр
кæныныл. Поэмæйы сюжеты бындуры цы хъуыды æвæрд
ис, уый тыххæй иртасджытæм ис алы хъуыдытæ. Фылдæр
иртасджытæ поэмæйы конфликтхонынц социалон. В.Корзун
зæгъы: «Поэмæ арæзту уыцы рæстæджы царды конфликты
бындурыл, æвдисы, хæххон адæмты æхсæн цы кълассон тох
уыд, уыцы цаутæ» (В.Корзун. Коста Хетагуров. - М., - 33 ф.).
Джусойты Нафи поэмæ хоны «патриархалон-феодалон
цардыуаджы ныхмæвæрддзинæдтæ æвдисæг уацмыс»
(Джусойты Н.Г. Коста Хетагуров, Сталинир, 1958. - 59 ф.).
Б. Кандиевы хъуыдымæ гæсгæ, «Фатимæ»-йы сюжеты
бындуры æвæрд ис, къниаз Джамбулат цы æвирхъау мард
акодта мæгуыр, æнæхин Ибрагимы, уыцы драмон коллизи.
Ацы драмон коллизи у поэмæйы сæйраг социалон конфликт
(Кандиев Б.И. Сюжетно-композиционные особенности
поэмы К.Л.Хетагурова «Фатима». Ученые записки СОГПИ,
т. XXIV, 1959. - 99 ф.). Г.Кравченко, поэмæйы идейон хъуыды
иртасгæйæ, зæгъы: «Поэмæ æвдисы Кавказы социалон
ныхмæвæрддзинæдтæ, æргом кæны эксплуататорон
æхсæнады бындур (Кравченко Г.И. Коста Хетагуров.Жизнь и
деятельность. Орджоникидзе, 1961. -75 ф.).
Суменаты Замирæйы хъуыдымæ гæсгæ, поэмæйы
аивадон конфликту дуджы конфликт, уымæн æмæ æвдисы,
реформæйы фæстæ цы социалон ныхмæвæрддзинæдтæуыд,
уыдон, стæй Кавказаг хæсты фæстæ Цæгат Кавказы цæрæг
адæмтæ капиталистон цардыуаг аразыныл куы ныллæу-
уыдысты, уыцы цаутæ (Весь мир - мой храм. - Орджоникидзе,
1989.-196 ф.).
«Поэмæйы æвдыст цæуы, феодалон æмæ патриархалон-
мыггагон æгъдæуттæ сæфтæй сæфтмæ кæй цæуынц, уый»,
- зæгъы Хæдарцаты Азæ (Критикон уацты æмбырдгонд.
Дзæуджыхъæу, 1992. - 67 ф.).
Чи уыд Фатимæ? Чи уыд йæ социалон уавæрмæ гæсгæ
Фатимæ, уый тыххæй ис алыхуызон хъуыдытæ. Иутæ, ацы
фарстмæ се ’ргом не здахгæйæ, къниазы чызджы æрцыд
цагъайрагмæ æмбарын кæнынц йæ бæрзонд удыхъæды’
миниуджытæм гæсгæ (Кандиев Б.И. амынд чин. -110 ф.).
Дзуццаты Хадзы-Мурат зæгъы, Фатимæйы ныййарджытæ
чи уыдысты, уый бæрæг нæу, фæлæ баззад сидзæрæй, æмæ
йæ Наиб схъомыл кодта куыд йæхи чызджы (Дзуццаты Х.М.
ХетæгкатыКъостайыреализмытыххæй.Тбилис,1979.-44ф.).
Джусойты Нафи Фатимæйы моймæрцыд æмбарын
кæны, кæм схъомыл, уыцы æхсæнадæй кæй ацыд адæмы
’хсæнмæ (амынд чин. - 61 ф.). В.Корзуны хъуыдымæ гæсгæ,
«возвращается в среду трудового народа» (амынд чин. -
32 ф.).
Дарддæр æрхæсдзыстæм Суменаты Замирæйы цымы-
дисаг хъуыдытæ, Фатимæ чи уыд, уый тыххæй. Фатимæ у
хæсгæ чызг:
В тот день, как мать твоя скончалась,
И бесприютной сиротой
В ауле нашем ты осталась,
Я взял тебя.
Фæлæ цавæр хъæздыг къниазы хæдзары сывæллон
баззайдзæн æвæгæсæг сидзæрæй. Джамбулаты ныхæстæй
дæр бæрæгу Фатимæйы мыггагон (социалон) равзæрд:
Одну Фатиму знал и я...
... Какдочьродную,
Как равнокровное дитя
Князей почтенная семья
Ее взрастила на свободе.
Æркæсæм-ма ацы рæнхъытæм. Фатимæйы схъомыл
кодтой «куыд хи чызджы», «куыд æмтуг сывæллоны»
хуызæн, куыд иу туг, иу стæгæй равзæргæ нæ, фæлæ.
Уымæй бæрæг у, сывæллоны къниазы бинонтæ кæй
райстой дæлдæр социалон номдарадæй (сословие). Иннæ
дæнцæг. Сывæллоны схъомыл кодтой сæрибар уавæры («на
свободе»), ома не схъомыл æнæбар, цагъайраг бинонты
æхсæн (йæ хъысмæт хъуамæ ахæм уыдаид, къниазы
бинонтæ йæ куы нæ схастаиккой, уæд).
^ 135 ^
Цæмæн равзæрста Фатимæ Ибрагимы. Дарддæр
ахæццæ кæндзыстæм Суменаты Замирæйы хъуыды. Фатимæ
зыдта, кæй у дæлдæр социалон номдарадæй, æмæ сусæгæй
йæ зæрдыл дардта йæ мыггагон равзæрд, уыд сæрыстыр
йæ раздæры социалон уавæрæй, уымæ гæсгæ æмбæрстгонд
у, цæмæн равзæрста йæхицæн цардæмбалæн Ибрагимы
(амынд чин. - 199 ф.). «Фатима умна и прекрасно понимает
несправедливость и неумолимость патриархально-родовых
установлений в отношении женщины. Поэтому смирившись
с требованиями адата и шариата, Фатима соглашается
нарушить клятву юности и выйти замуж - «Сдаюсь пред
силою адата», но право выбора она оставляет за собою и
выходитзамужзачеловека, равного себе по происхождению».
Раст у ацы хъуыды, ууыл ахъуыды кæндзысты ахуырдзаутæ
сæхæдæг дæр. Дарддæр Суменаты Замирæ зæгъы,
Фатимæйы ацы равзæрст хъысмæтыл кæй фæзындысты
царды ног фæзындтытæ, уыимæ хæххон сылгоймаджы
хизонындзинад (самосознание) кæй фæбæрзонддæр, уый
(амынд чин. -199 ф.).
Хæдарцаты Азæйы хъуыдымæ гæсгæ, Фатимæ, мæгуыр
Ибрагимы амонд саразгæйæ, йæхæдæг дæр ссардта амонд
йæ чысыл фæллойгæнæг бинонты ’хсæн (амынд чин. - 68
ф.). Цавæр амонд ссардта, уымæн дзуапп раттынæн баххуыс
кæндзæн ахуыргæнæг, поэмæйæ æрхæсдзæн скъуыддзаг:
- Мне всеравно...
Там, где нашла в себе я силу
Зарыть мечты мои в могилу,
Поверь, отец мой дорогой, -
В труде, облитой потом, кровью,
Согретой правдой и любовью,
Найду отраду и покой...
В. Корзун дæр разы у Фатимæйы ацы ныхæстимæ æмæ
зæгъы, уæздандзинад æмæ æхсарæй хайджын кæй у, тырны
хæдбар æмæ намысджын цардмæ, уымæ гæсгæ фæстæмæ
раздæхт кусæг адæмы æхсæнмæ æмæ ссардта йæ амонд
Ибрагимы бинонтимæ: «Сдаваясь «пред силою адата»,
требующего, чтобы девушка в определенном возрасте
выходила замуж, она оставляет право свободного выбора;
не запятнанного материальными расчетами» (амынд чин. -
32 ф.).
Фатимæйы фæлгонц. Фатимæйы фæлгонцыл дзургæйæ
абардзыстæм ахуыргæндты хъуыдытæ, ахуырдзаутæ
та зæгъдзысты, кæй хъуыды сæм растдæр кæсы, уый.
Суменаты Замирæ зæгъы, Фатимæйæн кæй ис фидар æмæ
иугъæдон удыконд, у æнæсайд æмæ иузæрдион йæ хæсыл,
йæхиуыл сайдæй нæ рацыд, йæ уд байсæфт, фæлæ нæ басаст
тыхмийæн. Джамбулат та разындис æдых æмæ ницæйаг
Фатимæйы бæрзонд удыхъæды миниуджыты ныхмæ
(амынд чин. - 200 ф.).
Хæдарцаты Азæ Фатимæйы фæлгонц хоны тынг аив
æмæ зæрдæисгæ, уымæн æмæ у æнæфæлывд, зæрдæхæлар
адæймаг. Феодалон-патриархалон цардыуаджы ныхмæ
фидарæй æрлæууыд,уымæ гæсгæ зæгъæн ис, кæй йæмхæццæ
кæны Пушкины Татьянæйы фæлгонцы тæваг (амынд чин.
- 68 ф.) Ам ахуыргæнæг бакæсдзæн скъуыддзаг Пушкины
«Евгений Онегин»-æй æмæ ахуырдзауты бафæрсдзæн,
Татьянæ кæй ныхмæ схæцыд, Фатимæ та? Цы ис иумæйагæй
Фатимæ æмæ Татьянæмæ? Татьянæйы ныхæсты абарут йæ
мад æмæ Наибы, Онегин æмæ Джамбулаты фæлгонцтæ:
А счастье было так возможно,
Так близко!.. Но судьба моя
Уже решена. Неосторожно,
Быть может, поступила я;
Меня с слезами заклинаний
Молила мать; для бедной Тани
Все были жребии равны...
Я вышла замуж. Вы должны,
Я вас прошу меня оставить;
Я знаю; в вашем сердце есть
И гордость, и прямая честь.
Я вас люблю (к чему лукавить),
Но я другому отдана;
Я буду век ему верна.
5^д^
«Но я другому отдана» - мыййаг, ацы ныхæстæй бæрæг у,
Татьянæ йæ бартыл схæцыд? Фатимæ та?
Дарддæр дзуапп ссардзыстæм В.Корзунмæ дæр. Зæгъы,
Фатимæкæйуиугъæдон,тыхджынудыхъæдыхицау.Поэтæн
йæ бон бацис равдисын йæ уды ныхмæвæрды хъуырдухæн.
Фæлæ цардæмбал æмæ мады хæс, иузæрдиондзинад йæ
размæ райст хæстыл æмæ йæ намыс фæуæлахиз сты -
Фатимæйæн йæ бинонты сыгъдæг фарн у æнæфехæлгæ
бындур (амынд чин. - 33 ф.).
Байхъусæм Р.Ахмедовамæ дæр. Уый зæгъы, Джамбулат
куы базыдта Фатимæйы хъысмæты тыххæй, уæд æй
фæнды, цæмæй фехала мады æмæ æмкъайдзинады хæс
æмæ йемæ алидза. Адæмы алы ныхæстæ нæ хъуыды
кæнгæйæ, Фатимæ нæ фæцудыдта, баззадис ныфсхаст æмæ
сæрыстырæй, кæронмæ дæр уыд иузæрдион ныййарæг æмæ
æмкъайы хæс æххæст кæныныл, кæд æхсæнады ныхмæ
сыстад, уæддæр. Фæлæ ис иу проблемон фарст: кавказаг
сылгоймагæн йæ бон у сыстын консервативон хæххон
æхсæнады ныхмæ, цардмæ йæм цавæрфæнды сæрибарахаст
куы уа, уæддæр? Поэмæйы æвдыст цæуы, Ибрагим æмæ
Фатимæ зондæй æмæ уды хæрзхъæддзинадæй уæлдæр кæй
лæууынц сæ алыварслæуджытæй. Фатимæ уæлдай домаг
кæй у йæхимæ, бæрзонд удыхъæды хицау кæй у, уыцы
миниуджытæ йæ поэмæйы кæрон æркодтой æнæкæрон
иунæджы хъысмæтмæ. Ацы ран æвæрд ис поэмæйы идейæ
Ахмедовайы хъуыдымæ гæсгæ (Ахмедова Р.А. Эстетический
мир и концепция жизни в поэме Коста Хетагурова «Фатима».
Вестник Владикавказского научного центра. Т.9, № 5, 2009.
-60ф.).
Ибрагим æмæ Джамбулаты ныхмæвæрд фæлгонцтæ.
Къоста Ибрагимы фæлгонцы равдыста куыстуарзон-
дзинад. Хъæддзаутæ дзы зæгъынц:
во всем
Ущелье не было другого,
Кто мог бы поравняться с ним
Неутомимостью в работе.
Æрмæстдæр куыст суæгъд кодта Ибрагимы цагъайраджы
цардæй. Ибрагим поэмæйы æвдыст цæуы куыд стыр æмæ
тыхджын æнкъарæнты хицау, æнæкæрон уарзтæй чи уарзы
йæ бинонты, у æнувыд æмæ æнкъараг зæрдæйы хицау
Уый хыгъд Джамбулат у гуырымыхъ, æнæхатыр æмæ карз
адæймаг, ницæмæ дары кусæг адæмы, уымæн æмæ йæхæдæг
дæр нæ зоны æмæ йæ кусын фæндгæ дæр нæ кæны. Йæ
уайдзæфтæ æмæ æфхæрæн ныхæстæн Фатимæ радта аккаг
дзуапп: «Где труд, там преступленья нет» (Суменаты 3.].
Хæдарцаты Азæйы хъуыдымæ гæсгæ, Ибрагимæн йæ
царды фæндаг у сæрибардзинады тохы фæндаг. «Ибрагим
райгуырдис кæвдæсы... фæлæ нæ уый хуызæн йе ’нæбар
царды ничи тырныдта сæрибардзинадмæ», - афтæ дзырдтой
Ибрагимы тыххæй йæ хъæуккæгтæ (амынд чин. - 67 ф.).
Ам ратдзыстæм ахæм фарст: «Цавæр сæрибардзинады
тыххæй загъд ис поэмæйы æмæ кæм тох кæны Ибрагим йæ
сæрвæлтау?» Дзуапп ссардзыстæм поэмæйы:
Как я, как ты, и Ибрагим
Родился в яелях... но к свободе
Никто из нас его любовью
В своей неволе не пылал...
Трудом, облитым потом, кровью,
Он раньше всех свободным стал...
Дарддæр Азæ Джамбулатæй зæгъы, кæй у тынг хъал, йæ
бон нæма базыдта, хуымæтæджы адæммæ хæстæг нæ цæуы,
фæлвары ма фыццаджы цардыуаг сног кæныныл, фæлæ
«дард хъæутыл лекка кæнгæйæ», фæстагмæ æрхаудзæн йæ
кæддæры кусæг Ибрагимы «къæбæртæм».
Байхъусæм В.Корзуны хъуыдытæм дæр. Зæгъы,
кæд Ибрагим цард мæгуырæй æмæ цагъарæй, уæддæр
ын ис сæрибарзондахаст. Поэт йæ поэмæйы æрфыста
Ибрагимы сыгъдæг уарзондзинад, кад кæны, адæймагæн
æнæниздзинад æмæ моралон сыгъдæгдзинад чи хæссы,
уымæн - куыстæн. Ибрагимы куыствæллад къухты мах
уынæм кусæнгарз - фæрæт:
Сегодня дикая природа
Внимает с самого утра
Глухим ударам топора...
Джамбулатмæ та уынæм хæцæнгарз, хъæддаг сырды
хуызæн рауай-бауайгæнгæйæ:
... Тревожный взгляд,
Как зверь затравленный блуждает,
Не отдыхая ни на чем...
У саузæрæдæ, фыдзонд, мастхæссаг, дурзæрдæ æмæ
мастисæг. Йæ хъæлæсытæ æмæ хæппол ныхас æвдисæн сты
йæ хъæддаг фæндтæ æмæ йæ уды нæхатырдзинадæн.
Цымыдисаг сты Ахмедовайы хъуыдытæ Джамбулаты
удыхъæды тыххæй: Джамбулат тырны хорздзинад фе-
сафынмæ, йæ æнæуаг миддуне йын бар дæтты амарынмæ.
Автор ын йæхарактеры ацы миниуæг нымайы сæйрагдæрыл,
бирæтæ’та йын йæ ацы раконд нымайынц Кавказы уыцы
тызмæг рæстæджы аккаг ми. Фæлæ канд уый тыххæй нæ
амардта, æмæ йæ хæххон æхсæнады æнæфыст закъонтæ
уымæ тардтой, фæлæ цы реалон æнæсыхалгæ быцæуы
бахауд уарзондзинад æмæ æнæуынондзинады æхсæн, уый
аххосæй,фæлææппæтæйаххосджындæрухæст.Джамбулаты
раконды бындуры æвæрд ис уарзондзинад. Йæ трагеди уый
мидæг ис, æмæ канд æддагон уавæрты амæттаг нæ фæцис,
фæлæ йæхи моралон позицийы амæттаг дæр. Иннæрдыгæй
та Джамбулат у трагикон фигурæ. Арф æмæ зæрдæргом у йæ
уды хъизæмар, йæ митæ сты æнæхин æмæ сæруæлдай, уымæ
гæсгæ йын бамбарæн ис йæ æвæрæз уавæр. Ахмедовайы ацы
хъуыдытимæ разы у ацы автор дæр. Сымах та?
Æрдзон æрфыстыты ахадындзинад поэмæйы.
Джамбулат æмæ Ибрагимы хæрзæндæрхуызондзинад,
сæ быцæуы карздзинад уæлдай тынгдæр æвдыст цæуынц
æрдзон æрфыстыты. Фылдæр фæзынынц сæргæндты
райдианты драмон эпизодты фæстæ. Зæгъæм, Джамбулат
Ибрагимы мæнгардæй куы амардта, уæд уынæм сабыр
изæры æрфыстхæхты:
Вершины гор в лучах заката
Огнем пылаютзолотым...
Ползет в аул лениво стадо...
Из очагов клубится дым...
Одела тень холмы, долины...
Иуæй-иухатт поэт рахизы геройы комкоммæ характери-
стикæйæ символикæмæ пейзажæй спайда кæнгæйæ:
... К груди белой
Чинары тянется несмелой
Рукой орешник... Он влюблен
В нее давно, но... что за пара!
Она, красавица чинара,
Царица леса, он пред ней -
Смешной, уродливый пигмей!
Ацы рæнхъыты мах уынæм Фатимæ æмæ Джамбулаты
- «фыдуынд пигмей», йæ сыгъдæг бакасты аккаг чи нæу.
Поэмæйы композицион хицæндзинæдтæм ахæссæн ис, цы
лирикон зарджытæ дзы ис, уыдон:
В гнезде молодая
Голубка тоскует, -
Дружка поджидая,
Все стонет, воркует... («Фыййауы зарæг»)
Иннæ та - «Догорела заря»:
Догорела заря,
Засыпаетземля,
И ночныепарятуже грезы...
Грудь изныла, любя...
Жду, мой милый тебя, -
Поспеши осушить мои слезы.
Поэмæйы æрдзон æрфыстытæ æххуыс сты канд архайд
равдисынæн нæ, фæлæ ма хъайтарты æнкъарæнтæ
райхалынæн дæр. Афтæ поэт ссары адæймаг æмæ æрдзы
бастдзинад кæрæдзиимæ, арф æнкъары æрдзы улæфт,
зæлтæ, тæф, хуыз:
^д^
Проснулся царственный Казбек,
Восход приветствуя румяный.
Долины быстротечных рек
Покров свой сбросили туманный...
Къоста дæсны у сурæтхуыз æмæ психологон æрдзон
æрфыстытæ равдисынмæ, уымæ гæсгæ æнтыстджынæй
пайда кæны æрдзы нывтæ æмæ геройты зæрдæйыуаджы
ныхмæвæрд æнкъарæнтæй. Афтæ равдыста Джамбулаты
уды утæхсæн поэмæйы рæнхъыты:
... Тревожный взгляд,
Как зверь затравленный блуждает,
Не отдыхая ни на чем...
Горячий пот с чела стекает...
Æмæ фæрсæй-фæрстæм æрæвæры чиныгкæсæджы
размæ кавказаг æвæлмон æрдзы нывтæ:
А мир!.. Баюкая так нежно,
Чаруя дивной красотой,
Манит, ласкает до забвенья,
До слез, до сладкого томленья...
Простор... приволье... тишь... покой!..
Поэмæйы истулдзы фæлгонц,уый у адæмы æнæфæцудгæ
символы нысан:
Вот старый дуб... Идет рассказ
0 нем, излюбленный народом,
Болыной таинственный...
Хетæгкаты Къоста йæ поэмæйы кæрон æвдисы
æнæххæст амонд, хъайтарты фæрсты цы амонд ацыд, уый
(Ахмедова). Уымæ гæсгæ автор чиныгкæсæгæн ныууагъта
бирæ æнæраиртæст фæрстытæ, цæмæй сын йæхæдæг скæна
хатдзæгтæ. Къоста, царды нысан цæй мидæг ис, адæймаг
цæмæн рантысы ацы дунемæ, ууыл хъуыды кæнгæйæ
бацархайдта дзуапп раттыныл йæ поэмæйы, йæ бындуры
йын бавæрдта социалон фæрстытæ - сæрибардзинад,
хæст æмæ сабырдзинад, хорз æмæ фыдæх, амонд æмæ
уарзондзинад.
Кæронбæттæны ахуырдзаутæн раттæн ис хæслæвæрд,
цæмæй кæрæдзийыл абарой поэмæйы уырыссаг æмæ
йæ тæлмацгонд текстты иуæй-иу рæнхъытæ. Зæгъæм
(Ардасенты Хадзыбатыры тæлмацгонд текст):
1. - Не оскорбляй!.. 1. - Дæ дзыхыл хæц!
Позорна, князь, такая злоба! Фæуæд дын худинаг сæ кой дæр...
2. Там, где нашла в себе я силу 2. Мæ хъуыдытæ ныгæнынмæ
Зарыть мечты мои в могилу... Кæм разынд фаг хъару мæнмæ...
3. В труде, облитом потом, кровью, 3. Рæстдзинад, уарзоны æнцойы -
Согретом правдой и любовью... Нæ хид, нæ тугæйдзаг фæллойы...
4. Мне небом посланного вновь... 4. Æгайтма та мæм ног фæзындтæ...
5. Не требуй, не ищи, - их нет... 5. Дзæгъæл сыл мауал кæн ды мæт...
6. Дала я верности обет... 6. Æндæр ныв райстон, нал дæн дæу...
Урочы кæрон бакæсæн ис аивадон киноныв «Фатимæ»-
мæ, скъоладзаутæ сбæрæг кæндзысты, чи ахъазыд сæйраг
рольты, чи у йæ сценарист æмæ режиссер.
^ 143 *г
КУЛЬТУРОВЕДЧЕСКИЙ ПОДХОД К ИЗУЧЕНИЮ ОСЕГИНСКОГО
ФОЛЬКЛОРА, ДРЕВНИХ И СРЕДНЕВЕКОВЫХ ПАШНИКОВ
ПИСЬМЕННОСГИ И ЛИГЕРАТУРЫ
(Монография)
Введение
На современном этапе развития нашего общества проис-
ходят глубокие изменения в материальной и духовной сфе-
рах. В стране протекают процессы возрождения националь-
ного самосознания, возрастает интерес к истории, культуре
и духовной жизни народа.
В новых социальных условиях появилась возможность
контакта двух эстетических систем - русской и осетинской,
возможность диалога двух культур, двух исторически сло-
жившихся мировоззрений, имеющих одну языковую общ-
ность - индоевропейскую. Все эти процессы указывают на
необходимость поиска новых путей изучения родной лите-
ратуры в вузе и школе. Литература как часть культуры при-
общает к национальным традициям и обычаям, к истории
народа и страны в целом, к общечеловеческим ценностям,
поэтому возникает закономерная необходимость изучения
литературы в культуроведческом аспекте. При таком подхо-
де к изучению осетинского фольклора, древних и средневе-
ковых памятников письменности и литературы студенты и
учащиеся знакомятся с фактами не только литературовед-
ческого, но и социально-исторического, этнографического и
географического характера.
Исторические предпосылки и лингвистические теории
происхождения алано-осетин и осетинского языка стали
144
предметом научного изучения в XVIII веке. Присоединение
Северной Осетии к России в 1774 году открыло новую стра-
ницу в истории народа, определившее дальнейшие пути его
общественно-экономического, политического и культурно-
го развития.
Начало лингвистическому изучению Кавказа и лингви-
стической классификации кавказских народов положили
ученые Российской академии наук Самуил-Готлиб Гмелин,
Петр-Симон Паллас и Иоганн-Антон Гюльденштедт. Акаде-
мик Генрих-Юлиус Клапрот высказал свою теорию об ала-
но-осетинской преемственности, что явилась основой для
дальнейшего изучения истории и языка осетин.
С именем А.Шегрена связано начало осетинского языко-
ведения. Его труд «Осетинская грамматика» создала науч-
ную базу для постановки вопроса о происхождении осетин-
ского языка и его родстве с другими языками.
Известный русский ученый, академик Вс.Ф.Миллер, поль-
зуясь историко-сравнитиельным методом, на основе бога-
тейшего материала определил место осетинского языка в
языковых группах, разработал историческую грамматику и
историческую лексикологию осетинского языка.
В XX веке получила свое развитие зарубежная истори-
ография происхождения осетин и их языка. Немецкий уче-
ный М.Фасмер в 20-е годы пришел к выводу, что наиболее
тесная связь существует между сармато-аланским диалек-
том и осетинским языком. Чешские ученые Я.Харматта и
Л.Згуста своими трудами внесли большой вклад в современ-
ное осетиноведение. Французский ученый Ж.Дюмезиль, ис-
следовав осетинский эпос и мифологию, пришел к выводу,
что кавказцы-осетины - последние потомки «европейских
иранцев» - северных братьев мидийцев и персов. Во Фран-
ции тайну происхождения осетинского языка разгадывает
Алан Кристол, в Норвегии - Георг Моргенштерне, Ганс Фогт
и Фридрих Тордарсон, в Голландии - Карл Эбелинг и Джон-
ни Кет и др.
Известный языковед, историк и этнограф, академик
В.И.Абаев возглавлял исследовательскую работу иранистов
^ 145 ^-
10
в Москве. Всемирным признанием пользуются его работы
по общему и сравнительному языкознанию, по иранистике.
Весомый вклад в изучение осетинской историографии внес-
ли ученые БААлборов, З.Н.Ванеев, М.И.Исаев, Т.А.Гуриев,
Ю.С.Гаглойти и др.
В монографии рассматриваются современные научные
подходы к изучению истории происхождения индоевро-
пейской семьи и ее иранской группы языков, достижения
современной фольклористики и лингвистики, литературо-
ведения и методики преподавания литературы.
I. Истоки культуры осетинского народа
1. Исторические предпосылки и
лингвистические теории происхождения
алано-осетин и осетинского языка
«В центре Кавказского хребта живет народ, которому
исторические изыскания вотуже более трех четвертей века
отводят роль, значительно превосходящую его нынешнюю
небольшую численность, - осетины... Последний осколок
обширной группы племен, которых Геродот и др. историки
и географы древности называли скифами и сарматами и ко-
торые в водовороте великих нашествий, под разными име-
нами, в частности алан и роксолан, прошли по всей Европе,
оставив след и как бы свою подпись даже во Франции...» (25,
9).
Над проблемой происхождения осетинского языка уче-
ный мир задумался еще в XVIII веке. «Осетины, может быть,
одно из самых любопытных и загадочных племен на свете»,
- писал Е.Марков в 1825 г.(55). В 1917 году С.Фарваровский
также пишет, что «Осетины - один из самых любопытных
народов Кавказа... Они всегда были особым предметом из-
учения исследователей, этнографов Европы... Это один из
первобытных народов Кавказа, один из старейших членов
индоевропейской семьи» (88]. Однако первые путешествен-
ники-кавказоведы нового времени терялись в догадках:
что это за народ, который не походит на своих соседей «кав-
казской и тюркской рас»?.. Появились разные гипотезы их
происхождения. Известно, что этнический термин «алан»
появился на рубеже нашей эры. Почти одновременно с Вос-
точной Европой этноним «алан» появляется и к востоку от
^ 147 ^
Волги. Китайская «История младшего дома Хань» («Хоу-
ханьшу»), охватывающая период с 25 по 265 гг. н. э., сообща-
ет, что в начале н.э. владение Яньцай (Анцай), находившееся
в арало-китайских степях, было «переименовано в Аланья»
(33,53). Сопоставление письменных данных римских хро-
ник о сармато-аланах позволило констатировать факт их
пребывания на Северном Кавказе на рубеже тысячелетия.
Аланы упоминаются в сочинении антиохийского грека Ам-
миана Марцеллина (род. около ЗЗг.н.э.) при описании побе-
режья Понта: «В срединном пространстве лука, которое...
отмечается широкой округлостью, и для хорошего пешехо-
да составляет пятнадцать дней пути, живут европейские
аланы, бесчисленные скифские племена, разбросанные до
земель, растянутые без известного конца» (5, 230). Помимо
«европейских алан», Аммиан упоминает алан, живущих за
Главным Кавказским хребтом: «Внутри ущелий и выступов
гор, ... внутри персидских границ, живут скифы, смежные с
азиатскими сарматами и соприкасающиеся с крайними пре-
делами земли аланов» (там же, 294).
Первые описания внешности и характера алан также
встречаем у Аммиана Марцеллина: «Почти все аланы высо-
ки ростом и красивы, с умеренно белокурыми волосами, они
страшны сдержанно-грозным взглядом своих очей, очень
подвижны вследствие легкости вооружения и во всем похо-
жи на гуннов, только с более мягким и культурным образом
жизни... Они не имели никакого понятия о рабстве, будучи
все одинаково благородного происхождения» (там же, 304).
Первые упоминания об аланском языке встречаем у ар-
мянского историка V в. Егише, который образно выразил-
ся, что красноречие произошло от одного большого языка:
«нежный - эллинский, решительный - римский, ... умоляю-
щий - сирийский, велеречивый - персидский, прекрасный -
аланский, насмешливый - готский, грубый - индийский,
сладостный - армянский» (7, 29).
Начиная с XIII в. по XVII в. историю алан (осетин) на
Северном Кавказе наиболее полно отражают труды за-
падно-европейских путешественников. За этот период на
Северном Кавказе побывали доминиканский миссионер
Юлиан (1231) г.), французский монах Вильгельм де Рубрук
( 1253 г. ), итальянец Плано Карпини (1246 г.), византий-
ский писатель Иоанн Цец и др. В их трудах содержатся ин-
тересные сведения о быте и хозяйственных занятиях алан,
о социальных отношениях, нравах, обычаях и религиозных
верованиях. Иоанн Цец в труде «Теогония» представляет
ценнейшие сведения о языке кавказских алан, которые до-
казывают тезис о преемственности связи осетин с аланами,
потверждают принадлежность осетинского языка к иран-
ской группе индоевропейской семьи языков. Грузинская
летопись «Картлис «Цховреба» («История Грузии») сообща-
ет, что осетины являются убежденными христианами. «Это
достойный почтения народ. Они любят родниться и любят
своих родственников, умеют хранить дружбу...Осетины не
лживы, не изменники, никогда никого не подводят, любят
поддерживать соседство, хлебосольны, хорошо умеют пра-
вить страной, отличные воины... Умеют строить отличные
башни, крепости, замки, мосты, переправы... Исключитель-
но высоко у них почитание старших, особенно стариков...»
(95,164).
В начале XIII в. Алания переживала период феодальной
раздробленности. Аланы-ясы, проживающие в других рай-
онах (в Крыму, Северном Причерноморье, Подонье), утрати-
ли связь с аланами Северного Кавказа, смешались с другими
народами. А в первой четверти XIII в. началась длительная
эпоха монголо-татарского нашествия, имевшая для многих
народов Евразии тягчайшие последствия (34, 123). Араб-
ский писатель Ибн-эль-Асир, описавший нашествие монго-
лов и владычество, говорит об этом событии как об огром-
ном несчастии. «Если б кто сказал, что мир до настоящего
времени не испытал ничего подобного, то он был бы прав»,
- писал он (83, 276).
Аланы встретили монгольских завоевателей упорным
сопротивлением, но только части алан удалось отстоять
свою независимость, другая была покорена. Плано Карпи-
ни, побывавший в Золотой Орде в 1246 г., после завоевания
Алании, указывал, что монголам удалось покорить только
часть алан, но не всех. Перечисляя покоренные народы, он
называет в их числе «алан, или асов», и добавляет, что непо-
коренными остались горцы-аланы (там же, 276).
0 том, что горцы-аланы не были окончательно покоре-
ны монголами, свидетельствует и другой путешественник
Вильгельм де Рубрук, посол французского короля. Побывав
в Золотой Орде в 1254 г., он пишет, что «аланы, или аас, жи-
вут по бокам величайших гор (кавказских) и все еще борют-
ся против татар... Аланы на этих горах все еще не покорены,
так что татарам на каждого десятка людей Сартака ( сына
Батыя) двоим подлежало караулить горные ущелья» (76).
Многократные нашествия монголов, особенно среднеа-
зиатского эмира Тимура, имели для алан тяжелые послед-
ствия. Пало аланское объединение, намного сократилось на-
селение, погибли культурные памятники. Уцелевшая часть
народа была вынуждена с конца XIII в. переселиться в горы,
в труднопроходимые места. Итальянский путешественник
XV в. Иосиф Барбаро, побывавший в это время на Северном
Кавказе, писал: «Народ сей (аланы-ясы), исповедовавший
христианскую веру, был истреблен и выгнан из жилищ сво-
их» (31, 6). Вторжение татаро-монголов и оккупация ими
северокавказской равнины привели к тому, что аланы были
вытеснены в горы и частично, перейдя Кавказский хребет,
расселились на территории Грузии и осели в горах Централь-
ного Кавказа. Этническая консолидация алан-осетин вновь
была нарушена. Изолированные в горных ущельях остатки
алан-асов вынуждены были приспосабливаться к новым ус-
ловиям (34, 139). И с того исторического времени на арену
истории аланы выходят под именем «осетины» (грузинская
интерпретация слова «асы») с самоназванием «ирон» (вос-
точные аланы) и «дигор» (западные аланы). И прав оказался
грузинский историк Э.Чичинадзе, писавший в начале XX в.,
что «История знает и такое явление, когда мощные по силе и
^лаЗк
многочисленные по количеству царства исчезали бесследно
и их нет ныне в помине. Если же осетины после стольких ис-
пытаний сохранились до наших дней, хотя бы даже в незна-
чительном количестве, то это является еще одним неоспо-
римым доказательством мощности этой нации в прошлом»
(95,16). Однако, оттесненные нашествием татаро-монголов
с равнины в труднодоступные горные ущелья Центрально-
го Кавказа, осетины до XVII в. оставались вне поля зрения
русских и иностранных путешественников. Первые упоми-
нания об Осетии в русских источниках относятся к 1604
году, когда русские послы М.Татищев и дьяк А.Иванов про-
следовали по Дигорскому ущелью в Имеретию и сообщили
важные сведения о населении этого района Осетии (36,4).
Начиная с XVI в., в связи с ростом опасности ирано-турец-
кой агрессии и по мере приближения русских границ к Кав-
казу, все теснее становятся экономические, политические,
дипломатические связи России с народами Кавказа. Русские
источники-летописи и дипломатические документы ста-
ли играть все большую роль в описании кавказских наро-
дов. Некоторые из них содержат любопытный материал по
истории Осетии. Особый интерес представляет «Донесение»
начальника Северо-Кавказской миссионерской комиссии И.
Болгарского (15,14). Эти документы дают материал о рассе-
лении осетин, хозяйственных занятиях, религиозных веро-
ваниях и других сторонах жизни и быта. Ценные в научном
отношении сведения об Осетии и осетинах первой половины
XVIII в. сообщает грузинский историк Вахушти (16,153). Он
пишет о расселении осетин конца XVII - начала XVIII вв., дает
первую в осетиноведческой литературе указанного периода
характеристику социально-экономического строя в Осетии,
приводит исторические факты борьбы осетин с монголами,
о разгроме их Тимуром и бегстве в горы Центрального Кав-
каза. Грузинский историк повествует о захвате равнинных
областей, принадлежавших Осетии, пришлыми адыгами
(кабардинцами).
XVIII век в истории Северной Осетии занимает особое
место. В 1774 году произошло присоединение Северной
Осетии к России. Это событие открыло новую страницу в
истории народа; определившее дальнейшие пути его об-
щественно-экономического, политического и культурного
развития. Стало возможным систематическое изучение Осе-
тии и ее народа русскими учеными. Так; ученые Российской
Академии наук, ботаник-академик Самуил-Готлиб Гмелин
(1767-1774 гг.); врач и естествоиспытатель, академик Ио-
ганн-Антон Гюльденштедт (1768-1775 гг.); врач; естествен-
ник; академик Петр-Симон Паллас (1768-1775 гг.) положили
начало лингвистическому изучению Кавказа и лингвисти-
ческой классификации кавказских народов. Значительным
оказался историко-этнографический материал, собранный
об осетинах И.А.Гюльденштедтом. Его сочинение явилось
результатом семилетнего путешествия по Астраханскому
краю и Кавказу. Языковой материал, который содержит око-
ло 320 осетинских слов; был опубликован Гюльденштедтом
в труде «Афгано-дугурско-осетинский глоссарий». В своем
материале ученый попытался объяснить расовую и язы-
ковую принадлежность осетин; выдвинув теорию проис-
хождения осетин от древних половцев. И хотя точка зрения
Гюльденштедта о половецком происхождении осетин (23;
56) сегодня имеет лишь историографический интерес; она
дала основание думать об ином; не иберийско-кавказском
происхождении осетинского языка. П.С.Паллас утверждал;
что осетины по языку относятся к индоевропейской семье
языков и что их язык имеет много общих и похожих слов с
персидским; немецким; славянским (41, 27).
Богатые по содержанию материалы об осетинах были
собраны Штедером и Я. Рейнегсом; которые находились на
военной и административной службе на Кавказе во второй
половине XVIII в. В их трудах можно найти географическое
описание Осетии, сведения о населении края, о быте; куль-
туре; религиозных верованиях; памятниках материальной
культуры. Штедер в своем «Дневнике» дал богатый мате-
риал о крестьянских волнениях в Осетии второй половины
XVIII в. против усилившихся притеснений знати (15,15). Осо-
бая заслуга Я.Рейнегса в осетиноведении заключается в том,
что он сумел выделить осетинский язык, как «совершенно
отличающийся от разнообразных наречий остальных жите-
лей Кавказа» (72, 21), составил осетинский словарь на двух
диалектах.
Наиболее значительным вкладом в изучение осетин и
их языка на раннем этапе осетиноведения является двух-
томное сочинение немецкого лингвиста, академика Ген-
риха-Юлиуса Клапрота, жившего в России с начала XIX в.,
«Путешествие на Кавказ и в Грузию». Клапрот во время сво-
его путешествия посетил Грузию, Кабарду, Осетию и Даге-
стан, собрал обширный материал по истории, этнографии
и языкам кавказских народов, что позволило ему впервые
применить сравнительный анализ собранного материа-
ла и сделать ряд ценных выводов и предложений о преем-
ственности языка скифов и алан с осетинским языком. Об
осетинах он писал, что они «являются довольно стройными
людьми, крепкими и сильными, обычно среднего роста...
Они отличаются от своих соседей преимущественно черта-
ми лица, цветом волос и глаз, которые напоминают европей-
цев» (36, 156). Особая заслуга Клапрота состоит в том, что
он не только высказал мысль об алано-осетинской преем-
ственности, но и доказал ее в статье «0 тождестве осетин со
средневековыми аланами» и в разделе «Осетинский язык»,
его основного труда. Теория Клапрота об алано-осетинской
преемственности явилась основой и толчком к дальнейше-
му изучению истории и языка осетин.
Академик А.Шегрен в 1844 г. писал, что осетины и осе-
тинский язык обратили на себя внимание после выхода в
светуказанного двухтомника сочинения Клапрота, а также
его сообщения совету Академии наук «обстоятельных изве-
стий о горном кавказском народе осетинов, а особенно их
языке» (97, 7). Материалами Клапрота пользовались многие
исследователи истории, этнографии, языка осетин. Не поте-
ряли значения его труды и до наших дней.
Начало осетинского языковедения связано с именем
А.М. Шегрена, жизнь которого является образцом само-
отверженного служения науке. Важнейшим событием в
культурной жизни Осетии 40-х годов XIX в. явился его труд
«Осетинская грамматика» с кратким словарем, осетино-рус-
ским и русско-осетинским. «Осетинская грамматика» Ше-
грена создала научную базу для постановки вопроса о про-
исхождении осетинского языка и его родстве с другими
языками. Анализ языкового материала академика Шегрена
помог определить не только происхождение осетин, но их
место в иранской ветви самой обширной индоевропейской
семьи языков.
Обращает на себя внимание работа Фридриха Мюллера
«0 месте осетинского языка в кругу иранских языков», вы-
шедшей в 1861 г. (90). Мюллер на научной основе опреде-
ляет место осетинского языка в кругу иранских языков, на
основе исторического анализа он приходит к выводу о про-
исхождении осетинского языка из персидского.
Большое значение имеет исследование немецкого линг-
виста Гюбшмана, посвященное изучению этимологических
звуков осетинского языка. В своей работе он проводит линг-
вистические параллели осетинского и армянского.
С именем выдающегося кавказоведа, академика
Вс.Ф. Миллера связан новый, третий этап осетиноведения.
Он вслед за Ю.Клапротом эффективно использовал ком-
плексный подход к исследованию древней истории осетин.
Выводы Вс.Ф.Миллера были основаны на тщательном ана-
лизе широкого круга греко-римских, грузинских, армянских,
русских и арабских письменных источников, этнографиче-
ского, фольклорного и топонимического материала, данных
самого осетинского языка. В результате ему удалось дока-
зать, что предки осетин входили в состав тех северо-иран-
ских племен, которые за многие столетия до н.э. под именем
скифов, а затем сарматов занимали причерноморские и при-
азовские степи на огромном протяжении от Нижнего Дуная
до Волги и Урала, и далее на Востоке. Непосредственным
предком осетинского языка явилось одно из наречий, кото-
рое еще до начала исторической жизни культурных наро-
дов Ирана - мидийцев и персов, развилось в северной части
древнейшей территории, занятой иранцами, приблизитель-
но на севере от Окса (Аму-Дарьи) и Яксарта (Сыр-Дарьи), в
степях Казахстана и предгорьях Урала (32, 11). Скифы, по
мнению В.Ф.Миллера, опиравшегося на бесспорные данные
топонимики, на иранские названия рек, освоили припон-
тийские и приазовские степи до X века до н.э. В.Ф.Миллер
в своих «Осетинских этюдах» указал, что «отдельные роды
предков осетин занимали уже некоторые долины северного
склона кавказского хребта, хотя окончательно осетины зам-
кнулись в горныхущельях не позжеХШ в. по Р.Х., когда были
вытеснены другими народами из северо-кавказской равни-
ны» (57, 598).
В.Ф.Миллер, на основе богатейшего материала, пользу-
ясь историко-сравнительным методом, определил место
осетинского языка в языковых группах, разработал истори-
ческую грамматику и историческую лексикологию осетин-
ского языка. Он смог доказать, что маленькая народность
осетин представляет собою последних потомков большого
иранского племени, которое в средние века известно было
как аланы, в древние - как сарматы и понтийские скифы (56,
16). В.Ф.Миллер к скифо-сармато-аланам относил не только
язык осетин, но и их традиционную культуру. Своим «Осе-
тинско-русско-немецким словарем», «Осетинскими этю-
дами» он заложил прочную основу изучения осетинского
языка, истории осетинского народа, этнографии и фолькло-
ра (35, 38). А после опубликования в 1927-1934 гг. «Осетин-
ско-русско-немецкого» словаря В.Ф.Миллера А.Фрейманом
осетины и их язык привлек внимание иранистов как в быв-
шем СССР, так и на Западе. Многие видные лингвисты и
историки, как отечественные, так и зарубежные, продолжа-
ли уточнять и развивать концепцию В.Миллера, привлекая
обширный круг самых разнообразных источников по вопро-
су этногенеза осетин.
^ 155 ^
Видный специалист в области иранской филологии
И.М.Оранский в книге, изданной в 1960, привел периодиза-
цию истории иранских языков и потвердил вывод В.Ф.Мил-
лера о том, что «древнейшей, известной науке областью,
занятой ираноязычным населением, является террито-
рия Средней Азии и сопредельных с ней районов» (62,42).
Позднее, в 1979 г„ И.М.Оранский пришел к выводу, что сак-
скими языками (или диалектами) следует называть языки
(диалекты) ираноязычных сакских или скифских племен,
распространившихся в середине 1-го тысячелетия до н.э. на
огромной территории - от берегов Черного моря до границ
Китая. В древнеперсидских надписях эти племена известны
под названием «5ака». Греческие авторы называли их ски-
фами, савроматами, сарматами, а позднее аланами, преем-
ником языка которых является осетинский язык. «В эпоху
существования древнеперсидского и древнеосетинского
(скифского) языков, т.е. примерно в середине I тыс. до н.э.,
различия между ними были очень невелики»,- заключил
И.М.Оранский. С этого времени генетически непрерывная
связь диалектов причерноморских скифов и современного
осетинского языка, являющегося их единственным живым
наследником, была прочно установлена.
Примерно в таком же направлении развивалась в XX в.
зарубежная историография происхождения осетин и их
языка. Известный немецкий ученый М.Фасмер в 20-е годы
провел тщательное изучение языка северо-иранских пле-
мен юга России, исследовал взаимоотношение скифских и
сарматских личных имен и названий в причерноморских
надписях, в результате пришел к выводу, что наиболее тес-
ная взаимосвязь существует между «сармато-аланским диа-
лектом и осетинским языком» (32,15).
В 50-е годы чешский ученый Ладислав Згуста, как и уче-
ный Я.Харматта до него, убедительно продемонстрировал
возможность закономерного развития в одном из диалек-
тов языка припонтийских северо-иранцев древнеиранского
агуапа в форму 1гоп (самоназвание осетин). Профессор Ла-
дислав Згуста внес большой вклад в современное осетино-
ведение, опубликовав ряд научных трудов по истории осе-
тинского языка.
Круг исследователей осетинского языка расширяется.
Во Франции тайну его происхождения разгадывает Алан
Кристол, который для изучения осетинского языка исполь-
зует сравнительную грамматику, успешно решает вопросы
осетинской мифологии. В Норвегии осетинский язык ис-
следуют профессор Георг Моргенштерне, хорошо знающий
иранские языки, ученые Ганс Фогт и Фридрих Тордарсон; в
Голландии - Карл Эбелинг и Джонни Кет. В Швеции и Фин-
ляндии осетинский язык исследуют Г.Шельц и Г.Шмидт, ко-
торый в финском языке обнаружил осетинские слова. Из-
вестный венгерский ученый Я.Харматта сосредоточил свое
внимание на проблеме взаимоотношений северо-иранских
наречий юга России и их связей с осетинским языком. Аме-
риканский исследователь Георг Вернадский опубликовал
ряд статей о предках и фольклоре осетин, попытался обо-
сновать гипотезу о возможном тождестве «У-су-ней» китай-
ских хроник с «А51ап1» - ассов и осетин.
Такие исследователи, как Я.Харматта, Ф.Кардини,
Б.С.Бахрах и многие другие, отмечали сильное влияние сар-
мато-аланской культуры, которое испытали почти все на-
роды Восточной, Центральной и отчасти Западной Европы.
Наиболее весомый вклад внес Б.С.Бахрах в изучение исто-
рии алан на Западе в эпоху Великого переселения народов
и раннего средневековья. Им сделана попытка установить
характер аланской культуры в период, предшествовавший
миграции народов (8,19).
Выдающийся французский ученый Ж.Дюмезиль, иссле-
довав осетинский эпос и мифологию, пришел к выводу, что
никто уже больше не сомневается в том, что кавказцы-осе-
тины - последние потомки «европейских иранцев» - север-
ных братьев мидийцев и персов: во времена Геродота и Пли-
ния они назывались скифами и савроматами (сарматами), а
позднее по имени алан и роксолан не раз потрясали то, что
оставалось от старого мира» (25, 34).
В Москве исследовательскую работу иранистов воз-
глгвлял академик В.И.Абаев; языковед, историк и этнограф.
Крупнейшим вкладом в мировую этимологическую науку
является его труд «Историко-этимологический словарь осе-
тинского языка» (4). Всемирным признанием пользуются
его работы по общему и сравнительному языкознанию, по
иранистике. В.И.Абаев, изучив основной словарный фонд и
грамматический строй осетинского языка, решил вопросы о
происхождении и древних судьбах осетинского народа. Вы-
росла целая плеяда осетинских ученых-иранистов, чьи на-
учные труды внесли весомый вклад в изучение осетинской
историографии: БААлборов, Б.Б.Бигулаев, Т.З.Козырева,
ВАКузнецов, БАКалоев З.Н.Ванеев, ТАГуриев, Ю.С.Гаглой-
ти, М.И.Исаев, А.В.Исаенко и др.
Таким образом, осетинский язык и осетины стали пред-
метом исследования в конце XVIII и начале XIX столетий.
Первые исследователи обратили внимание на то, что осе-
тины, имея много общего с соседними кавказскими наро-
дами по внешнему типу, одежде и образу жизни, нравам и
обычаям, резко отличаются от них по языку. Осетины ока-
зались родственными не кавказским народам, как чечен-
цы, кабардинцы, дагестанцы, не тюркским, как балкарцы,
карачаевцы, кумыки, азербайджанцы, а другим народам
Европы, Ирана и Индии, народам индоевропейской семьи
языков. Сравнительно-исторический анализ основного сло-
варного фонда осетинского языка неопровержимо доказал
его принадлежность к иранской группе индоевропейской
семьи языков, установили его место, занимаемой им в этой
семье: осетинский язык оказался одним из представителей
северо-восточной ветви иранских языков, куда относятся
языки хорезмийский, согдийский, сакский (хотанский), язы-
ки древних скифов и сарматов. Последние состоят в близ-
ком родстве с осетинским. Из всей суммы лингвистических
фактов были с полным основанием сделаны выводы: пред-
ки осетин входили в состав скифо-сарматских и аланских
племенных образований, которые в прошлом обитали в юж-
но-русских и северокавказских степях.
-^158^
2. Отражение истории народа и происхождения
языка в древних и средневековых памятниках
письменности и литературы
Еще К.Д.Ушинский писал, что «В языке своем народ, в
продолжение многих тысячелетий и миллионах индивидуу-
мов, сложил свои мысли и чувства. Природа страны и исто-
рия народа, отражаясь в душе человека, выражается в сло-
ве» (87, 344]. Для Ф.И.Буслаева (1818-1897) история языка
была неотделима от истории народа и его культуры. Он ши-
роко привлекает данные языка и устной народной поэзии
для восстановления древнейшей культуры русского народа.
По Бодуэну де Куртенэ (1845-1929) следует различать
внешнюю и внутреннюю историю языка. Внешняя история
языка неотделима от истории народа - носителя этого язы-
ка. А.А.Шахматов (1864-1920) во всех своих основных рабо-
тах выступает одновременно как историк языка и историк
народа. По мнению В.И.Абаева, чтобы служить надежным
источником, языксам должен быть хорошо изучен истори-
чески: от истории языка к языку истории (3,197).
В вопросе о происхождении народа решающее значение
имеют основной словарный фонд и грамматический строй
языка. На примере осетинского языка это положение пот-
вердилось. Сравнительно-исторический анализ доказал его
принадлежность к иранской группе индоевропейских язы-
ков. Ученые, обнаружив прямую преемственность по линии
скифы-сарматы-аланы-осетины, раскрыли тайны загадоч-
ных скифов и алан. Еще Ж.Дюмезиль обратил внимание на
одно редкое явление: через две с половиной тысячи лет в
осетинском языке сохранилось скифское влияние, а осетины
сберегли до наших дней не только язык как форму несущую
некое культурное содержание, но и само это содержание, в
котором отразилось состояние скифской цивилизации на
последних ступенях ее развития. Он назвал данный фено-
мен чудом. «Но это чудо неоспоримо, - говорил Ж.Дюмезиль,
- по языку и фольклору осетины оказались одним из самых
бережно относящихся к традициям индоевропейских наро-
дов» (25,133].
Профессор Т.А.Гуриев отметил, что «Осетинский язык
сравнительно хорошо сохранил богатства, восходящие к
индоевропейскому периоду. Но в нем четко отложились и
следы встреч предков осетин с носителями греческого, ита-
лийских, угро-финских, германских, славянских, тюркских,
монгольских, кавказских и других языков» (21,3).
Языковой материал скифо-сарматского мира на обшир-
ном пространстве от Дуная до Каспийского моря сохранил-
ся в нескольких тысячах топонимических названий и соб-
ственных именах. Большинство этих скифо-сарматских слов
распознается через современный осетинский язык. Напри-
мер, названия рек Днепр, Днестр, Дон, восходящие к скиф-
ской эпохе, расшифрованы через осетинский язык: «река»,
«вода». Топонимические изыскания помогли установить
преемственную связь между скифо-сарматским населением
юга России и современными осетинами.
На топонимы, содержащие сармато-аланские этнонимы
на территории Франции, Северной Италии и Испании, осо-
бое внимание обратили русские исследователи, судьба кото-
рых связала их с европейской наукой и которые опирались
на всю ту богатую школу по топонимии, которой обладала
Франция. Ученые располагают сейчас на территории Фран-
ции и Северной Италии списком из 300 топонимов, доку-
ментирующих сармато-аланское участие в событиях эпохи
переселения народов, известные по письменным источни-
кам (39, 74).
В современном языкознании все большее значение при-
обретает точка зрения, согласно которой утверждается на-
учно-познавательная значимость праязыковой гипотезы.
Реконструкция праязыковой схемы рассматривается как
создание точки отсчета при изучении истории языков, что
позволяет нагляднее представить историю развития кон-
кретной группы языков или отдельного языка. Одной из
таких наиболее разработанных языковых схем является ре-
конструкция индоевропейского языка-основы, который, по
мнению ученых, имел свою прародину. На этот счет имеются
разные гипотезы. «Отец современной атлантологии», после-
дователь древнегреческого философа Платона Игнациус До-
нелли, живший в XIX веке, считал Атлантиду «котлом» всех
высоких цивилизаций древности и родиной индоевропей-
ской семьи языков (100,14).
Ю.Петухов в своей статье «Родина Аполлона» пишет, что
в памяти многих народов индоевропейской семьи языков
сохранились легенды о выходе их предков из-под Трои. Даже
скандинавы размещали свою прародину в Великой Свитьод,
которая ассоциировалась у них то со степями Северного
Причерноморья, то с Малой Азией. Некоторые современные
исследователи размещают в тех краях родину индоевропей-
цев (66, 5).
Пьер Левек в книге «Эллинистический мир» пишет, что
с незапамятных времен побережье от устья Роны до Арно
населяли лигурийцы, воинственный, первобытный, не от-
носящийся к индоевропейской группе народ (некоторые ис-
следователи склонны считать их протоиндоевропейцами).
По мнению П.Левека, индоевропейцы вытеснили лигурий-
цев и заняли их территорию от Урала до Гибралтар (49,161).
М.М.Дьяконов в статье «Языковые контакты на Кавказе
и Ближнем Востоке» утверждает, что народы, говорившие
на индоевропейских языках, никогда не покидали свою ро-
дину, где бы они не находились. Первоначально они, по его
мнению, жили на Балканах и бассейне Дуная, позже между
Эльбой и Вислой (24,9).
По мнению Ф.П.Филина, прародину индоевропейцев
следует искать в степных и лесостепных областях между
Волгой и Дунаем. Известно, что во время раннего неолита
индоевропейские племена уже обитали в Центральной и
Восточной Европе от Рейна и Альп до Дона. На севере гра-
ницей служили Северное море, Балтийское море и Западная
Двина. На юге в пределы этой области входил бассейн Дуная
и Балканский полуостров (11).
Однако в 80-ых годах XX столетия одной из основных
дискуссионных проблем древнейшей истории являлся во-
прос о прародине индоиранских, или иранских, народов.
Как известно, большинство исследователей доказывали,
что родина иранских народов находилась в Средней Азии
(по Геродоту, который в 4 книге своей Истории сообщает,
что скифы пришли в Северное Причерноморье в VIII в. до н.э.
из Средней Азии). Еще недавно ученые вели жаркие споры
о том, какими путями и когда арийские племена появились
в Индии, Средней Азии, евразийских степях, Северном При-
черноморье. В настоящее время в ученом мире сложилась
одна версия по этому вопросу: с распадом индоевропейской
общности в третьем тысячелетии до н.э. индоевропейские
племена распространились на Балканы, в Малую Азию, Иран
и Среднюю Азию, а затем в Индию. Наличие в угро-финских
языках древнеиранских элементов, сохранение в «Ригведе»
и «Авесте» названия Волги - Ра давно склоняло некоторых
исследователей к мысли, что именно в Восточной Европе
была прародина иранских и арийских народов. Раскрытые
в последнее время В.И.Абаевым древние скифо-европейские
связи наилучшим образом согласуются с этой гипотезой.
В.И.Абаев утверждает, что не скифы пришли из Азии, отко-
ловшись от остальных иранцев, а, напротив, остальные иран-
ские племена продвинулись на территории Индии, Персии и
Средней Азии из Южной России частью через Кавказ, частью
вдоль Северного Каспия в бассейн Оксуса и Яксарта. Скифы
были тем иранским народом, который жил на своей роди-
не - юге России и продолжал много веков сохранять связь
с другими народами Средней и Восточной Европы. Многие
европейские ученые (Х.Петерсон, Н.Холмер и др.) обратили
внимание на наличие специфических осетино-европейских
изоглосс. Разгадка этого языкового явления была найдена:
скифская группа иранских языков, к которой принадлежит
осетинский, была в глубокой древности далеко продвинута
в Европу и много веков соседствовала с европейским, осо-
бенно с восточно-европейскими языками, в то время, как
остальные индоиранские языки переместились на восток и
на юг и утратили контакт с Европой (3,300].
История осетинского народа и происхождения языка
нашли свое яркое отражение в древних памятниках осетин-
ской письменности. В лингвистической литературе осетин-
ский язык обычно относили к малописьменным языкам, так
как до недавнего времени наука не располагала еще связ-
ными текстами, зафиксировавшими нормы живой речи осе-
тин. Это положение многие ученые считали спорным, так
кактрудно представить без письменности скифов, сарматов
и алан - предков осетин, создавших мощную материаль-
ную культуру. 0 том, что письменность у осетин появилась
в древности, свидетельствует тот факт, что соседи и родичи
предков осетин - древние персы - пользовались клинопи-
сью, а согдийцы, хорезмийцы и парфяне владели арамей-
ским письмом. Разыскания показывают, что в исторических
источниках У-У1 вв. н.э. аланы упоминаются среди «письмен-
ных народностей древности» (67). 06 этом же говорят най-
денные во время археологическихраскопокэпиграфические
памятники и надписи на предметах материальной культу-
ры. В сочинениях античных писателей встречаются первые
сведения об языке предков осетин - скифо-сарматов и алан.
Это личные имена, племенные и географические названия
в соответствующем языковом переоформлении - греческом
или латинском. Свидетельства античных и других истори-
ков и географов дополняются данными археологии и эпи-
графики (41, 79). Так, древнегреческий историк Геродот в 4
книге своей «Истории» приводит легенду о происхождении
скифов, родоначальником которых считался Таргитай. Это
имя объясняется из осетинского даргъ - «длинный», древ-
неиранская дарга + тава = долгомощный.
В бегистунской надписи персидского царя Дария I (521-
185 до н.э.) в числе побежденных Дарием противников упо-
минается сакский (скифский) вождь Скунха. А.А.Фрейман и
В.И.Абаев объясняют это имя из осетинского сгуыхт - «про-
славленный», «герой». У греческого писателя Ктесия (V в. до
^. 163 ^
н.э) упоминается скифская (сакская) царица Зарина. Это имя
по-осетински означает «золотая». Имя жены Александра Ма-
кедонского, бактрианки Роксаны объясняется также из осе-
тинского: рухс - «свет» + ан(суффикс) = светлая, Светлана.
В работах греческих писателей (V в.) сообщается, что город
Феодосия в Крыму на аланском и таврском (киммерийском)
языке назывался Ардавда - «семибожный» (2, 90).
Изыскания известного ученого Г.Ф.Турчанинова инте-
ресны и важны для изучения древних и средневековых па-
мятников осетинского письма. Он исследовал осетинскую
эпиграфику которая оказалась бесценным материалом для
изучения осетинской речи в ее развитии с VIII в. до н.э. по
XIV в. н.э.
Письмо далеких предков осетин, как показывают эпи-
графические памятники, имело на протяжении тысяче-
летнего периода его существования две формы алфавита:
древнюю и средневековую. Первая возникла на основе ара-
мейского письма, вторая - сирийско-несторианского. Меж-
ду двумя этими формами существовала историческая связь.
Это письмо, по имеющимся памятникам, можно проследить
до X века. Самые старые памятники арамейского письма не
выходят за пределы IX в. до н.э., а скоропись - за пределы
VII в. до н.э. Приспособленное к иранской речи арамейское
письмо возникло где-то в местах, сопредельных Хорезму,
Согду и Бактрии, и оттуда двинулось сначала в Восточный и
Северный Казахстан, а затем в Нижнее Поволжье и Северное
Причерноморье (85, 8).
Древнеосетинское письмо, засвидетельствованное в
надписях VIII в. до н.э. - III в. н.э., использует все буквы ара-
мейского алфавита. Буква Г (ф) древнеосетинского письма,
которой не было в арамейском письме и которая появляется
в осетинском на месте старого р (п), создана самими осети-
нами. Самой древней осетинской надписью Г.Ф.Турчанинов
считает надпись на острореберном сосуде с поселения близ
С. Мало-Красноярки на притоке Иртыша в Восточном Казах-
стане - VIII в. до н.э. с особенностями дигорского диалекта
— »^164^——
осетинского языка. Все буквы надписи весьма архаичны и
относятся к IX - VIII вв. до н.э. Надпись читается слева на-
право 1а1 (Г) та па1 и означает «друга», «приятеля» или «под-
руги». Г.Ф.Турчанинов выдвигает версию, что это слово мог-
ло означать собственное имя. Древнеиранская форма этого
слова восстанавливается в виде Гптап : № «любить» (там
же, 38).
Из ныне известных надписей древней осетинской речи
самая ранняя, в которой встречаются некоторые особенно-
сти иронского диалекта осетинского языка, датируется II в.
н.э. Это надпись на пряслице, найденном при археологиче-
ских раскопках в с. Калиновки Одесской области: «Æз Гал
мæ лæвар Виссæн кодтон ай уæфæн мæ сыхаг Сау фыста».
Дукт (графика) букв надписей смешанный. Арамейская ос-
нова древнеосетинского письма обновлена здесь буквами
квадратного еврейского письма, употребительного в Се-
верном Причерноморье с начала н.э. В надписи обнаруже-
ны диалектные особенности осетинского языка, которые в
дальнейшем стали характеризовать иронский диалект осе-
тинского языка (там же, 62).
При изучении надписей Маяцкого городища учеными
высказывался взгляд на то, что предки современных осе-
тин скифо-сарматы и аланы имели в прошлом собственное
письмо арамейского дукта. Это предположение полностью
потвердилось. Найдено и исследовано значительное коли-
чество памятников письма древней и средневековой осе-
тинской речи на разных предметах археологического харак-
тера. Начиная с VIII в. до н.э. предки осетин пользовались
письмом арамейского дукта, приспособленного к речи осе-
тин.
Древнеосетинское письмо на арамейской основе в сред-
ние века стало вытесняться сирийско-несторианским пись-
мом. По своему происхождению новое средневековое письмо
было связано с арамейским, а в дальнейшем - с квадратным
еврейским письмом. В отличие от него новое средневековое
осетинское письмо, как и древнеосетинское, имело направ-
^. 165 &
ление - слева направо. Таким смешанным типом письма
выполнены аланские надписи Маяцкого городища на Дону,
которые свидетельствуют, что степные аланы Подонья
УШ-Х вв. говорили на том же языке, на котором говорили в
средние века и говорят поныне осетины (иронцы и дигор-
цы) в горах Кавказа. Как долго сохраняли аланы Подонья
свою этничность, можно судить из русской летописи, кото-
рая в XII в. говорит об аланах-ясах Подонья как о народе, не
утратившем своего лица. Ориентируясь на известия русских
летописей, ученые сделали вывод, что аланское население
в XII в. было христианским и что аланы Подонья в XII в. име-
ли еще достаточно внутренних сил, чтобы сохранить свой
язык и противостоять языковой ассимиляции (там же, 92).
К письму указанного смешанного типа относится амулет с
надписью с поселения Малки Донецкой области. Все буквы
надписи известны из ранее встречавшихся ираноязычных
надписей Подонья, Северного Кавказа, Крыма и Венгрии.
Текст зашифрован с целью сделать амулет недоступным
воздействию злых духов. Надпись гласит: айсæд нæ зынты
- «да возьмет он наши тяготы». Амулет относится к IX в. Над-
пись на нем потвердила, что носителями салтово-маяцкой
культуры были предки современных осетин, называемых
аланами, в русских летописях - ясами.
Смешанным типом письма (на основе арамейского и
сирийско-несторианского письма) выполнена надпись на
янтарной бусине из катакомбного аланского погребения с
Рим-горы близ г.Кисловодска (1Х-Х в.). Такие бусины-талис-
маны характерны для Крыма и Черноморского побережья,
откуда они проникали в районы Центрального Кавказа. Над-
пись на бусине гласит: и амонгæ раттæг - «счастье дающая».
Такие бусины-талисманы и в настоящее время почитаемы
осетинами и называются цыкурайы фæрдыг (букв. «бусина,
дающая то, что просишь»). Известная Трусовская надпись
на надгробной плите выполнена на иронском диалекте осе-
тинского языка сирийско-несторианским письмом и звучит
так в переводе на русский: «Бога раб Иван скончался. Это
ему памяти ради сделал Хылыках, я удрученный семь из
фамилии Алкацовых. 1326 г.». По мнению Г.Ф.Турчанинова,
Трусовская надпись в композиционном отношении пока не
имеет параллелей, это оригинальное произведение (41,18).
В истории развития осетинской письменности немало-
важную роль сыграла греческая письменность, графику ко-
торой осетины использовали в своей письменности. Ученым
до настоящего времени известно только два таких памятни-
ка. Первый - женское нагрудное украшение - резной сердо-
лик с тремя погрудными изображениями женщины, юноши
и мужчины и с надписью греческого письма, по-гречески не
интерпретируемой. Хранится сердолик в С.-Петербургском
Эрмитаже: плоский, оранжево-красный, овальной формы,
заключенный в золотую оправу. Надпись на нем является
первым и самым древним на Кавказе памятником на основе
греческого письма. Отнесена к IV в., в переводе на русский
язык читается «Нина есть», «ее семейство есть», «на груди
есть». Ученые до этой надписи довольствовались лишь лич-
ными именами. Это первый связный фразовый текст осе-
тинского письма. Сердолик поступил в Эрмитаж в 1888 г. из
Абхазии. На основании архивных данных ученые заключи-
ли, что он был найден в районе впадения р.Келасури в Чер-
ное море, т.е. на территории Абхазии, что дает возможность
сделать предположение о непосредственной близости в IV в.
местожительства абхазов и осетин (85,159).
К средневековым памятникам осетинской письменности
относится известный Зеленчукский надгробный камень с
греческой надписью, найденный художником Д.Струковым
в 1888 году на берегу р. Большой Зеленчук. Надгробную пли-
ту исследовал В.Ф.Миллер и признал надпись осетинской,
написанной греческими буквами, дал толкование и чтение
надписи. Некоторые поправки в чтение надписи внесли
В.И.Абаев и Б.А.Алборов, признав ее вслед за В.Ф.Миллером
надписью, относящейся к дигорскому диалекту осетинского
письма. В переводе на русский язык она звучит: «Иисус Хри-
стос Святой Николай, Сахира сын Х...р, Х...ра сын Багатар, Ба-
^. 167 ^
гатара сын Анбалан, Анбалана сын Лаг - их памятник» (12,
13). Однако Г.Ф.Турчанинов считает надпись на Зеленчук-
ской плите ясской, т.е. ироно-дигорской, и дает текст надпи-
си в несколько другой интерпретации: «Доблестных осетин
скорбная могила. Истура сын Багатар, Багатара сын Анба-
лан, Анбалана сын Лаг, этих (-их) памятник есть» (85,166).
Обозначенное на памятнике исчисление времени по солнеч-
ному циклу с переводом на современное летоисчисление со-
ответствует 941 г. н.э. Датировка эта принята всеми ирани-
стами, исследовавшими Зеленчукскую надпись. Последним
из них является профессор Ладислав Згуста, который в 1987
выпустил свою монографию о Зеленчукской надписи, тем
самым положив конец возникшим в 60-80-ых годах спорам
- кому принадлежит Зеленчукская надпись: Зеленчукская
надпись - памятник осетинской письменности.
Памятником осетинской письменности XV в. является
ясский (аланский) словник-глоссарий. Еще в XIX - начале
XX вв. венгерские исследователи истории ясов указали на
общность или близость языка венгерских ясов и северокав-
казских осетин - потомков алан (Б.Мункачи, П.Хорват и др.).
Окончательно этот вопрос был решен после обнаружения в
1957 г. в архивах Венгрии словника-глоссария 1422 года, ко-
торый был издан на немецком и венгерском языках Д.Неме-
том. На русском языке издание источника (по Д.Немету) осу-
ществлено В.И.Абаевым. Глоссарий содержит около 40 слов,
записанных человеком, хорошо знавшим ясский язык, и поэ-
тому, по мнению Д.Немета, «его список ясских слов представ-
ляет бесспорно надежный памятник языка венгерских ясов»
(61, 8). Список ясских слов открывается приветствием «йа
Ьап Ьог2», идентичным осетинскому «дæ бон хорз» - «здрав-
ствуйте». И этому есть объяснение. Ученые установили, что
на территории Венгрии, начиная со скифской эпохи (IV в. до
н.э.), происходил почти непрерывный процесс постепенной
ассимиляции и оседания восточных ираноязычных кочев-
ников-скифов, сарматов, алано-ясов. Этот процесс подгото-
вил почву последней миграционной волне середины XIII в .,
^: 168 ^
когда в Венгрии расселились ясы и куны (половцы). Причи-
на болыной группы алано-ясов в Венгрии в XIII в. известна:
монголо-татарское нашествие на Восточную Европу. Часть
древнего населения Восточной Европы - группа ираноязыч-
ных алан и тюркоязычные половцы около середины XIII в.
в результате сокрушительного монголо-татарского наше-
ствия мигрировали на запад. В XIII в. в Крыму у Херсона уве-
личилось аланское население. Аланы-ясы жили в Молдавии,
где в XIV в. стал известен «Ясский торг» (нынешний город
Ясы). Часть алан-ясов, ушедшая в Венгрию (1237 г.); осела
на территории современной Венгрии и постепенно влилась
в венгерскую нацию; сохраняя в то же время свою этниче-
скую территорию и этническое самоназвание ясшаг и ясы.
Все аланы; жившие в Крыму, на нижнем Дунае; в Молдавии,
слились с местным населением; и только топонимика мест-
ности сохранила память о них (83, 278).
Еще в первой половине XIX в. венгерский ученый П.
Хорват поставил вопрос о связи ясов с аланами и роксола-
нами. В конце XIX в. появляются статьи русских ученых:
П.В. Голубовского о половцах Венгрии; В.И.Ламанского о
венгерских ясах-аланах. Выявлением языковых изоглосс
между венгерским и осетинским языками занимался Б.Мун-
качи. И теперь открытие и публикация Д.Неметом ясского
глоссария XV в. документально потвердил факт бытования
аланского языка у венгерских ясов. По материалу глоссария
Д.Немет выявил; что ясский язык примыкает к диалекту
осетинского языка и что венгерские ясы относятся по языку
к кавказским аланам; т.е. осетинам. Ираноязычие ясов; со-
хранившееся до XVI в.; можно считать установленным фак-
том. Особенности языка ясов позволяют сделать вывод об
их северокавказском происхождении (44; 83)
Не только в памятниках письменности, но и в самом ран-
нем памятнике осетинской литературы - в Нузальской над-
писи «Нас было девять братьев» - отражены исторические
события в жизни осетинского народа. Памятник стал изве-
стен с середины XVIII века как надпись на стене часовни в
■^ 169 ^
горном сеяе Нузал. Наиболее ранние сведения о Нузальской
церкви и ее надписи содержатся у грузинского царевича и
историка Вахушти Багратиона (1695 - 1784). Ссылаясь на
неизданный вариант «Географии Грузии» Багратиони, Ну-
зальскую надпись в 1897 г. опубликовал М.Г.Джанашвили.
Он заметил, что в надписи была «представлена история Осе-
тии от времен царя Оса-Бакатара,убитого царем Грузии Вах-
тангом Горгасалом (499), до царя Давида» (46,50). В 1780 г. о
Нузальской церкви упоминает в своем донесении протопоп
Иоанн Болгарский, что в церкви «в деревне Нузал ... видно
отчасти стенное изображение святых великомучеников Ге-
оргия и Федора Тирона и архистратига Михаила» (т.1У, ИСО-
НИИ).
Одно из ранних упоминаний о Нузальской церкви отно-
сится к 1837 г. Анонимный автор указывает, что «в земле
осетинцев или оссов, на стенах церкви, которую относят ко
времени Тамары, находится надпись, состоящая из тринад-
цати стихов. В них сохранена доселе живущая память о похо-
де и гибели знаменитого Бахкатара, опустошившего Грузию
при Вахтанге Гургаслане в V в.». Копия упоминаемой Ну-
зальской надписи была доставлена бароном Розенкампфом
профессору Берлинского университета Бинеру, а им - акаде-
мику М.Броссе. М.Броссе опубликовал надпись на француз-
ском языке в 1830 г. На русском языке Нузальская надпись
впервые была опубликована А.Головиным в 1852 г. В делах
«Комиссии для разбора сословных прав горцев Кубанской
и Терской областей» сохранился документ, датированный
августом 1860 г. В нем содержится «Надпись на Нузальской
Царазонской церкви». Надпись представляет собой 9 четве-
ростиший на грузинском языке с синхронным переводом на
русский.
Нузальская надпись - это подлинное художественное
произведение, возникшее на основе исторических и фоль-
клорных (осетинских и грузинских) источников, фресковой
живописи и отдельных надписей Нузальской часовни, тра-
диций литературы - осетинской эпиграфики (81, 153). Ос-
новные герои Нузальской надписи - исторические деятели:
Ос-Багатар, Давид-Сослан, Вахтанг Горгасал. 0 значении сло-
ва «Багатар» В.И.Абаев пишет: «Храбрый богатырь... Усвоено
от тюрко-монгольских народов». Впервые засвидетельство-
вано в осетинской надписи, найденной на берегу р. Зеленчук
(X в.) как собственное имя: Вæ§а1:æг. Этим же именем назы-
вает часто грузинская хроника (КагШз СхоугеЬа) осетинских
вождей: «05-Вæ§а1:аг» - осский богатырь (в первый раз - для
V в., в последний - для XIV в.] (4, 245). В современном лите-
ратурном грузинском языке для обозначения осетин быту-
ет форма «оси». Она послужила основой для русскоязычного
«осетин» и «Осетия».
Еще в XIII в. путешественник Вильгельм Рубрук оставил
свидетельство об аланах, именующихся «аас», а в другом
месте заметил идентичность этнонимов «аланы//аас» (36,
13). До наших дней этот этноним в форме «яс» сохранили в
Венгрии потомки северокавказскихалан. Иными словами, в
грузинской этнонимии для обозначения осетин использует-
ся их древнейшеесамоназвание «ас/аас/ос» (86,128).
Упоминаемый во второй части Нузальской надписи
Ос-Багатар (V в.) - прославленный в народном фольклоре
предводитель осетинских войск, родом из Алагирского уще-
лья, по мнению некоторых ученых, родоначальник алагир-
ских феодальных фамилий. Убит при переправе р.Арагви
грузинским царем Вахтангом Горгасалом, который нару-
шил свою клятву не стрелять в него. Верность клятве была
нормой у алан-осетин, ее нарушение считалось бесчестьем.
И в последующие времена аланы называли чувством воин-
ского долга верность клятве, побратимству, зафиксирован-
ным еще у скифов. В сочинении грузинского историка XI
в. Джуаншера Джуаншериани «Жизнь Вахтанга Горгасала»
(Вахтанг Горгасал - царь Восточной Грузии, г.р. неизвестен
- ум. 502 г.) есть интересные сюжеты, связанные с Осетией
и упоминающиеся в Нузальской надписи: бесчисленные во-
йска овсов полонили Картли; когда Вахтангу исполнилось
десять лет, увели его трехлетнюю сестру Мирандухт. 16-лет-
——^ 171 ъ,
ний Вахтанг совершает успешный поход в Осетию, возвра-
щает грузин-пленников и сестру свою. С военными обряда-
ми и обычаями связано само имя «Вахтанг» и его прозвище
«Горгасал». Джуаншер Джуаншериани рассказывает, что во
время ожесточенных боев с персами Вахтанг соорудил себе
шлем из золота и изобразил спереди Волка, а на обратной
стороне - Льва. Персы не могли противостоять ему завидев
Вахтанга, и восклицали: «Дур аз Горгасал» («Остерегайтесь
головы волчьей»). После этого и нарекли царя Вахтангом
Горгасалом - «Волчья голова» (27,102]. Но и само имя «Вах-
танг» исходит из слова - «волк» - др.ир. Уагка. Иными слова-
ми, имя Вахтанг по-персидски означало «Имеющий волчье
тело». Обычай переодевания воина (перевоплощение) в
зверя уходит в глубокую древность: между воином и живот-
ным, с которым он себя отождествлял, устанавливалась ма-
гическая связь (там же, 102).
В первой части Нузальской надписи упоминается по-
следний герой - военачальник Ос-Багатар (рубеж ХШ-Х1У в.),
воспетый в осетинском фольклоре. По оценке грузинских
исследователей, Ос-Багатар успешно воевал против четырех
грузинских княжеств (упоминаются в надписи): Картли, Ка-
хетии, Имерети, Самцхе-Сатабаго, был прославлен, «его рука
доставала почти всего Кавказа».
Третье историческое лицо, упомянутое в Нузальской
надписи - Давид-Сослан. Осетинский царевич, муж и со-
правитель прославленной царицы Грузии Тамары (алан-
ской племянницы царского рода), Сослан-Давид, «человек,
исполненный всякого добра, божеского и человеческого,
прекрасный на вид, в сражениях и на войне храбрый и му-
жественный, щедрый, смиренный и превознесенный в до-
бродетелях» («Картлис Цховреба», под ред. С.Г.Каухчишви-
ли, т.Н,Тбилиси, 1959) играл болыную роль в политической
жизни грузинского феодального государства в конце XII -
начале XIII вв. Личность Давида-Сослана по своей значимо-
сти, обаянию и многими другими качествами высоко оцени-
валась современниками. Его деяния и подвиги воспевались
историками и поэтами. Имя Сослана вместе с именем Тама-
ры прочно вошло в устное народное творчество как грузин-
ского, так и осетинского народов.
В Нузальской надписи помимо исторических деятелей
упоминаются исторические события. Так, в надписи есть
строки:»Ос-Багатар и Давид-Сослан с 4-мя царствами борю-
щиеся». Достоверно, что Давид-Сослан одержал блестящие
победы над грузинскими феодалами-сепаратистами в 1191
г., над сельджукским султаном Абубекиром в 1195 г., взял
турецкую крепость Карс в 1204 г., разгромил турецкого сул-
тана Рукн-ад-Дина в Басианском сражении в 1205 г. В над-
писи указаны «четыре угла»: «Мы охраняем узкие дороги,
проходящие из четырех углов». Учитывая исторические и
географические ситуации, эти сведения в надписи тоже до-
стоверны. «Углы» - это ущелья в Алагирском районе. Далее в
надписи упоминается застава в Касарском ущелье: «В Каса-
рах я имею замок и таможенную заставу и здесь охраняю две-
ри Хиди». Действительно, в Касарском ущелье существовал
замок. Здесь стоял гарнизон из военных дружин Царазонта
(их фамильное село - Нузал]. В осетинском «хид» означает
«мост». В настоящее время в Касарском ущелье древнего
моста нет, но он был близ упоминавшейся оборонительной
стены. Ос-Багатар, от имени которого идет повествование в
надписи, заявляет, что «золотоносной земли и серебряной,
подобно воде, много имею». И действительно, на родовых
землях Царазонта находились действующие рудники Садо-
на и Мизура. Время древних выработок относится к VIII вв.
Еще Багратуни Шапух писал в XI в., что «Эта страна (Алания)
очень богата и обильна. Там находится много золота, хоро-
шая одежда, а для конницы - оружие в чехлах... Это страна,
полная всяческих благ, есть в ней много золота и великолеп-
ных одеяний, благородных камней и стального оружия, за-
каленного кровью пресмыкающихся...» (Багратиони Шапух.
История. Архив СОНИИ ИФЭ, ф.1, д.1379,л.54].
У ученых споры вызывают до сих пор многие детали,
касающиеся надписи: когда была построена в Нузале хри-
■^. 173 ^=
стианская церковь и кем; может, церковь была также и скле-
пом, так как в 1946 г. археолог Е.Г.Пчелина обнаружила под
полом часовни погребение, судя по скелету, богатырского
сложения мужчины; кто был этот мужчина, Ос-Багатар или
Давид-Сослан. Известно, что царь Давид-Сослан был родом
из Царазонта в Нузале. Согласно В.И.Абаеву, фамильное
имя Царазонта, «восходящее к римскому «Цезарь», могло
быть присвоено аланской фамильной династии в период
существования объединенной аланской государственно-
сти» (Абаев В.И., Лит.Осетия, № 60,1982]. Ученый, археолог
В.А.Кузнецов, исследуя и проводя анализ раствора часовни,
пришел к выводу, что церковь была построена в 1273 г. (46,
99), поэтому, по его мнению, вопрос о том, что в Нузальской
часовне захоронен Давид-Сослан, отпадает, так как он умер
в 1207 г. По мнению многихученых, в том числе и В.А.Кузне-
цова, в Нузальской часовне в 1306 г. был погребен Ос-Бага-
тар, прославивший себя подвигами в Грузии. Исследуя дати-
ровку надписи в связи с погребением в церкви Ос-Багатара,
ученые пришли к выводу, что это могло быть в начале XIV в.
Однако для нас Нузальская надпись является прежде все-
го началом осетинского историко-литературного процесса
(З.С.Салагаева). В ней сочетаются историзм и народность,
эпическая торжественность и лирическая тональность осе-
тинских причитаний и героических песен.
Таким образом, реконструкция индоевропейского язы-
ка-основы позволила ученым определить прародину ин-
доевропейских, в том числе и иранских народов. Основной
словарный фонд, грамматический строй осетинского языка,
памятники письменности и литературы имели решающее
значение в исследовании происхождения осетин и их древ-
нейших судеб: была установлена скифо-сармато-алано-осе-
тинская языковая и фольклорная непрерывность. Преем-
ственную связь между скифо-сарматским населением Юга
России и современными осетинами помогли установить то-
понимические изыскания. Язык и литература стали источ-
ником познания истории народа.
3. Мифотворчество и фольклор как факты
осетинской культуры
Одной из форм общественного сознания является мифо-
логия, а мифотворчество рассматривается как важнейшее
явление в культурной жизни человечества. Человеку с са-
мых ранних времен приходилось осмыслять окружающий
мир. Мифология и выступает как наиболее ранняя, соот-
ветствующая древнему обществу форма восприятия, пони-
мания мира и самого себя древним человеком, как перво-
начальная форма духовной культуры человечества (58,12].
Неспособность провести различие между естественным и
сверхъестественным, слабое развитие абстрактных поня-
тий, чувственно-конкретный характер, метафоричность,
эмоциональность - эти и другие особенности первобытного
мышления превращают мифологию в символическую зна-
ковую систему в терминах которой воспринимался и опи-
сывался весь мир. Мифология включала в себя не только
зачатки религии, но и донаучных представлений о мире и
человеке. Она послужила исходным материалом для разви-
тия философии, научных представлений, литературы. От
Платона до наших дней исследователей не перестает за-
нимать тайна непреходящей социокультурной значимости
мифов. Мифы - это не просто культурное наследие далеко-
го прошлого. Это самые первые прозрения человеческого
разума. Существенной чертой мифологического мышления
является попытка объяснения какого-то реального явления
окружающей человека среды, чего нет в волшебных сказках.
Человек впервые в мифах попытался проникнуть в тайны
жизни и смерти, задался коренными вопросами о происхож-
дении мира, культуры, нравственности, вопросами о судьбе
и предназначении человеческого рода, о его месте в мироз-
дании (9, 5).
В современной науке господствует мнение о тесной связи
между мифологией и религией, которая выявляется в оли-
цетворяющей фантазии, складывающейся из отношений
^ 175 ^—_
человека к материальным предметам, из сверхъестествен-
ной генетической связи человека с животными; растения-
ми и т.д. Современные исследователи до сих пор расходят-
ся во взглядах на определение сущности мифа. Известный
французский ученый Ж.Дюмезиль писал, что если божества
исчезнувших религий не умирают, они превращаются в ге-
роев народного творчества, мифы о них - в сказки и иногда
в историю (25, 50}. Прежние магические и мифологические
рассказы частично превращаются в предания. На мифологи-
ческой основе вырастают волшебные или чудесные сказки,
уже не являющиеся предметом веры (6, 68). Так появляются
фольклорные произведения, которые находят содержание и
форму в процессе жизни в народе в результате творческо-
го акта, который целиком опирается на предшествующий,
принадлежащий всему народу художественный опыт. Кол-
лективность создания выражает непосредственную народ-
ность фольклорных произведений. На них лежит печать
духовного мира народной массы, фольклор не имеет автора,
его автор - народ. Одной из определяющих особенностей
фольклора, фольклорного творчества, историко-фольклор-
ного процесса является его традиционность: наличие тра-
диционной среды - социальной, исторической, культурной,
прочность традиционного быта, то есть устойчивых и проч-
ных преемственных связей в развитии (71,84}.
На протяжении всей своей истории осетинский народ
создал богатейший фольклор: мифы, нартский эпос, сказки,
легенды, исторические песни, загадки, пословицы и другие
виды словесно-художественного творчества. Осетинская ми-
фология своими корнями уходит в скифо-сарматский мир.
Многие образы и мотивы скифских мифов, известных по со-
чинениям Геродота и других древних авторов, сохранились
в осетинской мифологии и эпосе. В них наблюдаются следы
древней мифологии, смешение старых матриархальных и
новых патриархальных богов, характерных и для скифской
мифологии. Об этом говорят параллели, которые провел вы-
дающийся знаток русского былинного эпоса, а также мифо-
логии других индоевропейских народов, В.Ф.Миллер между
нартскими мотивами и скифо-сарматским бытом: обычай
скалышрования у скифов (Геродот, IV, 64) и шуба из скаль-
пов, которую, велел сшить себе нарт Сослан; похоронные
обряды осетин и аналогичные обряды у скифов; способ га-
дания на палочках у осетин и у скифов; «чаша героев» Уаца-
монга у Нартов, из которой удается выпить лишь тому, кто
совершил величайшие подвиги и кто не лжет, и обычай ски-
фов раз в год давать пить из особой чаши тем лишь мужам,
которыеумертвили врагов (Геродот, IV, 66].
К сопоставлениям В.Ф.Миллера Ж.Дюмезиль прибавляет
новые параллели: роль лошади у Нартов и у алан по свиде-
тельству Аммиана Марцеллина: эпизод из цикла нарта Со-
слана, где герой потрошит свою убитую лошадь и наполня-
ет ее соломой, лошадь снова оживает и вновь служит ему,
сравнивается с погребальным обычаем скифов, по которому
посвященные покойнику лошади, убитые, выпотрошенные,
наполненные соломой и зашитые, устанавливались вокруг
трупа (Геродот, IV; 72); отсечение нартом Батразом правой
руки у убийцы своего отца сопоставляется с аналогичным
обыкновением скифов в отношении пленных врагов ( Геро-
дот, IV, 62); обряд побратимства у осетин и у скифов.
Нартский эпос погружен в мир полурелигиозных-по-
луфольклорных верований, в котором осетины жили еще
в начале XIX в. Небо, земля, потусторонний мир населены
множеством существ, которые часто вмешиваются в жизнь
людей. Ю.С.Гаглойти, исследуя скифо-осетинские паралле-
ли в реальном быту, языке, верованиях осетин и нартских
сказаниях, указывает на близость между социальной струк-
турой скифов эпохи Геродота и пережитками этой культуры
в этнической культуре осетин (18, 67). Для выяснения сущ-
ности и реальности триединого деления скифов у Геродота
(IV, 6) важное значение приобретает осетинский материал,
в котором сходное деление прослеживается в самых разных
сферах этнической культуры осетин. В осетинском Нарт-
ском эпосе нарты делятся на три главных рода или фамилии
~~^177^——
- Ахсартаггата, Бората и Алагата, наделенные определенной
социальной функцией - военной, хозяйственной и духовной
соответственно. 0 существовании у осетин трехфункцио-
нального деления говорят и данные осетинских генеало-
гических преданий, согласно которым с каждым из древ-
них осетинских родов Алагирского ущелья связана одна из
трех социальных функций - военная доблесть (Агузовы и
Царазоновы), многочисленность и изобилие (Кусагоновы),
почет и слава (Сидамоновы). Следы трехфункционального
деления в этнической культуре осетин потверждают реаль-
ность трехчастного деления в эпоху Геродота и являются
еще одним доказательством генетической связи осетин со
скифами (18, 68). По определению В.И.Абаева, первооснову
каждого цикла Нартского эпоса составляет та или иная ми-
фологема: тотемический и близнечный миф в цикле Ахсара
и Ахсартага; миф о первой человеческой паре в цикле Уруз-
мага и Шатаны; миф о солнечном герое в цикле Сослана;
грозовой миф в цикле Батраза. В основе сказания о Ахсаре
и Ахсартаге лежит тотемический миф о происхождении пле-
мени от волка, совершенно аналогичный легенде о Ромуле
и Реме. Лингвистический анализ, произведенный В.В.Абае-
вым, позволил установить, что имя родоначальника нартов
Уархага есть не что иное, как старое осетинское слово, озна-
чавшее «волк» (древнеиранское Уагка). Легенда о происхож-
дении Нартов вводится тем самым в круг распространенных
тотемических мифов, характеризующих одну из самых ран-
них ступеней развития общества (2,153).
В Нартском эпосе в круг солнечных героев вводит нас
нарт Сослан. На солнечную природу указывает его женитьба
на дочери Солнца. В ряде сюжетов, повествующих о борьбе
Сослана с врагами, говорится, что он одержал победу к по-
лудню. Это тоже черта солнечного божества, так как пол-
день есть апогей солнечной силы. Сюжет борьбы с Мукарой,
сыном Тара, напоминает распространенные мифы «о похи-
щении солнца». Сослан, борющийся с этим злым существом,
- символ солнца. Еще нагляднее вводит нас в круг солнеч-
ных мифов «колесо Балсага», которое является символом
Солнца. У многих народов в праздник равноденствия или
солнцеворота колесо фигурирует как несомненный символ
солнца (русский Купала) (26,75). Мифологическое ядро цик-
ла о Батразе составляет образ грозового божества. Батраз
- стрела, поражающая врагов, - это мифологический образ
молнии, поражающей с неба темные силы. Анализ мотивов и
сюжетов Батразовского цикла приводит к выводу, что древ-
нейшими своими элементами он уходит в глубокую старину.
Через столетия он доносит до нас мотивы скифо-сармат-
ского быта и иранской мифологии (2, 185). Живописными
красками рисуют нартские сказания картину быта и нравов
нартского общества.
Особый интерес представляет Авеста - собрание древ-
неиранских священных книг, в которых излагается учение
восточного пророка Заратуштры. Под влиянием греческой
традиции пророка называли также Зороастром, а за создан-
ным им учением закрепилось название зороастризм (22, 4).
Две категории текстов, входящих в Авесту, представляют
культурно-исторический интерес: в них сохранены древние
исторические мифы, легенды и предания, легшие в основу
национального иранского эпоса, гимны самого Зороастра,
в которых изложена сущность религиозной реформы Зоро-
астра, ее социальная и историческая почва. Подавляющее
большинство географических упоминаний Авесты указыва-
ет на Восточный Иран как на родину Зороастра. Истоки зо-
роастризма вплотную подводят к скифскому миру. К скифам
в Авесте, в первую очередь, относится термин Шга. Авестий-
ское Шга есть не что иное, как скифское племя массагетов
(саков). Между Шга и зака как этническими названиями су-
ществовала тесная связь. Это потверждается наличием скре-
щенного племенного названия РЬуг5а§е*:а (Валерий Флакк)
= Шга + зака + показатель множественного числа - 1а. Аве-
стийские племена называли себы агуа - «арийцами», проти-
вопоставляя себя злейшим врагам «турским», т.е. скифским
племенам. Эта вечная вражда послужила основой так назы-
ваемого «персидского», в действительности, восточно-иран-
ского эпоса о борьбе между «Ираном» и «Тураном» (2, 30).
Последний термин со временем связался с тюрками. Но во
времена Зороастра ни о каких тюрках не могло быть и речи.
«Туры», как это видно из анализа собственных имен (Ргуапа
и др.), были те же иранцы. Стало быть, борьба происходи-
ла между двумя ветвями иранского племени: кочевниками
скифами (саками, массагетами) и оседлыми хорезмийцами,
согдийцами, бактрийцами и другими восточно-иранскими
племенами. Выдающийся русский ученый XIX века В.В.Гри-
горьев говорил, что Туран противополагается Ирану лишь
в географическом смысле: Иран - это страна к югу от Аму;
Туран - страна к северу от нее. «Поэтому и бесконечная
борьба Иранцев с Туранцами, составляющими содержание
Шах-Намэ, явяяется не борьбой двух чуждых друг другу пле-
мен, иранского с тюркским, - как это вообразили себе евро-
пейские комментаторы Шах-Намэ, - а борьба между двумя
ветвями одного и того же племени... Иранцам Фирдоуси не
с кем было воевать за Оксом, как с родственниками, своими
арийцами же, только другой, северной ветви» (19,195).
В.И.Абаев, исследуя в Авесте турское имя Ргуапа, пришел
к выводу, что по значении, оно равно русскому имени Лю-
бим. Он указывает, что в дошедших до нас источниках толь-
ко два человека носили это имя, из них один - скиф причер-
номорский (из города Ольвии), другой - тур Ргуапа в Авесте,
т.е. скиф среднеазиатский. Это потверждает еще раз, что
авестийский Шга и скиф - это одно и то же (2, 35).
Особый интерес исследователей был проявлен к ин-
до-иранским и скифо-славянским параллелям в фольклоре.
Тайна совпадений в иранском, индийском и нартском эпосе
раскрыта: они восходят к индоиранской общности языков.
Некоторое сходство между приключениями Митры (сол-
нечным духом Ближнего Востока) и нартом Сосланом, в том
числе факт рождения из камня, объясняется общими для
них чертами «солнечности», которая была присуща всем ин-
доевропейским народам. Еще В.М.Жирмунский утверждал,
что существенное место при изучении фольклора долж-
но уделяться сравнительно-историческому исследованию.
Сравнение не снимает специфики изучаемого явления (ин-
дивидуальной, национальной, социально-исторической),
но, напротив, позволяет установить ее с большей точностью
на основе сходств и различий между явлениями (28, 124).
Сравнительный анализ древнеиндийских мифов и эпоса
о Бхарата с Нартиадой (эпос о Бората) позволил выделить
первоначальное ядро нартского эпоса. По мнению П.К.Коза-
ева, мхабхарато-нартовские параллели позволяют выдви-
нуть идею вхождения Закавказья в зону первоначального
обитания индоариев (40, 74). В нартских сказаниях нечаян-
ное убийство Урузмагом своего сына сравнивается с извест-
ным эпизодом из Шах-Намэ о том, как Рустем убивает своего
сына; тотже мотив сыноубийства встречается в цикле Ильи
Муромца (25, 84).
Исследуя скифо-славянские изоглоссы, В.И.Абаев нахо-
дит соответствия во многих именах и образах религиозно-
го и мифологического характера. Под натиском христиан-
ства старые языческие боги не исчезали сразу а либо путем
адаптации сливались с христианскими святыми и под но-
выми именами полностью или частично меняли свою ста-
рую природу, либо из богов превращались в демонов, злых
духов. В качестве примера можно привести арийского бога
Уауи, бога ветра, затем войны, мести, смерти под названием
Ша]и§ оказался в роли злого чудовища. Бог Уауи вплотную
подходит к славянскому миру Яркий пример тому повесть
Н.В.Гоголя «Вш». Вш был колоссальной фигурой (по Гоголю)
украинской демонологии. По своей этимологии украинское
Вш закономерно восходит к несохранившемуся общесла-
вянскому «Вей», которое корреспондирует иранскому Уауи.
Но по форме «Вей» не может быть заимствованием из иран-
ского. Речь идет об общем индоевропейском наследии. По
мнению В.И.Абаева, об ирано-славянской изоглоссе здесь
можно говорить потому, что функция бога смерти, которая
присуща украинскому В1ю, характерна для Уауи именно на
^ 181 ^
иранской почве, в авестийском и осетинском (3, 391). Свя-
щенная книга парсов-зороастрийцев Авеста сохранила одно
из древнеиранских наречий. В ней особенно ярко выступает
функция бога Уауи. Как память о грозном боге смерти этот
образ сохранился в осетинском обряде «Посвящение коня»,
где он страж железных врат загробного мира.
Более очевидны связи между нартским эпосом и рус-
скими былинами. В известной работе «Бытовые слои рус-
ского эпоса» (1871) Ф.И.Буслаев писал о былинах: «Вполне
справедливо можно сказать, что русский народный эпос
служит для народов неписаною, традиционной летописью,
переданного из поколения в поколение в течение столетий.
Это не только поэтическое воссоздание жизни, но и выраже-
ние исторического самосознания народа». Вводя параллель
между русскими былинами и нартским эпосом, можно об-
наружить много общих тем. Многие совпадения свидетель-
ствуют об общих истоках или общих заимствованиях. Так,
можно провести аналогию между Святогором и нартом Бат-
разом. И в русском, и в нартском эпосе В.Ф.Миллер отмечает
мотив «сумы с тягой земной», которую не в силах поднять
богатырь Святогор в былинах (80, 352), Батраз - в нартском
эпосе (60, 295). Гибель Батраза в схватке с небесными сила-
ми сопоставляется с аналогичным концом киевских богаты-
рей Ильи, Добрыни и Алеши (60, 296). Ж.Дюмезиль также
провел аналогию между Святогором и великаном Мукарой,
противником нартского Сослана. Известная сцена с гробом,
в который ложится и не может встать Святогор (80, 355),
сравнивается с эпизодом в нартском эпосе (82, 149). Как
Святогор в пути заводит дружбу с Ильей Муромцем, так и
великан Мукара - с нартом Сосланом. Святогор лег в камен-
ный гроб, Мукара ложится на дно моря, которое покрывает-
ся льдом и становится его гробом. Святогор перед смертью
просит названого брата наклониться, чтобы передать ему
перед смертью свою силу. Когда Муромец отказался брать
его силу, Святогор предупреждающе говорит ему, что хоро-
шо сделал Илья, не послушавшись последнего его наказа:
«... я бы дохнул на тебя мертвым духом, и ты яег бы мертв
подле меня» (80, 356), и попрощавшись, передал Илье свой
меч. Великан Мукара перед смертью не просит, а дует на Со-
слана, но тот вовсе не погибает, а остается жив и забирает
себе меч, жену и богатства великана (82,150].
В нартском эпосе и былинах есть и другие совпадения:
Урузмага уносит и опускает на скалу посреди моря чудо-
вищная птица (там же, 79), так же как Илье посреди моря
угрожает Сизый Орел. Урузмаг превращен в собаку женой
Святого Георгия, но, вновь став человеком, он принужда-
ет колдунью разделить с ним ложе ( там же, 101), такое же
приключение у Добрыни Никитича с чародейкой Мариной.
В.Ф.Миллер сопоставил еще два эпизода: перенос тела нарта
Батраза в «Софийскую гробницу» и тело Ильи - в Киев.
Ж.Дюмезиль, исследуя нартский эпос осетин, обнару-
жил поразительное сходство между преданиями кельтов,
германцев и осетин (или скифов). Так, среди скандинавских
богов Локки - один их самых своеобразных. Дюмезиль, ис-
пользовав сравнительный метод, обратился к соответству-
ющему персонажу из осетинского эпоса - Сырдону. Срав-
нив Сырдона и Локки, ученый попытался понять значение
этого типажа героя или бога, проводя отчетливо некоторое
сходство между ними. Проведя тесную аналогию между осе-
тинским Сырдоном и скандинавским Локки, Ж.Дюмезиль
сделал вывод, что этот тип сложился у общих предков тех и
других, и был сохранен и теми и другими (26,11).
Иранист Жоэль Грисвар стал находить соответствия
между эпосом осетин и эпосом островных кельтов, и на-
столько точные, что они не могли быть случайными. Он об-
наружил сходство рождения нартского Батраза с эпизодом
из детства кельтского Кухулина. Кухулина после боевого
крещения охлаждают водой. Новорожденного Батраза тоже
охлаждают водой. Ж.Грисвар по этому поводу делает вывод,
что перед нами одна и та же мифическая черта. Одновре-
менно Грисвар выявил второе важное соответствие между
нартом Батразом и другим персонажем кельтского эпоса,
королем Артуром. Описание смерти обоих героев тоже скла-
дывается из редких тем. Мотив меча, брошенного в море, до
сих пор не поддавался объяснению. Все ранее предложен-
ные объяснения показались ему неправдоподобными, и он
обратился к нартскому эпосу к «Смерти Батраза». Ознако-
мившись с текстом, Грисвар сделал вывод, что перед нами
одна и та же мифическая схема. Ему стало ясно, что жизнь
короля Артура, как и жизнь Батраза, связана с его леген-
дарным мечом (26, 66). Грисвар задается вопросом - общее
ли это наследие или заимствование. И если заимствование,
то через каких посредников, в какую эпоху? Ответы на эти
вопросы дает В.И.Абаев. Используя исторические сведения,
он пишет, что контакты скифо-сарматских племен с гер-
манскими были продолжительными и тесными. Впервые
германские племена (бастарны) продвинулись к Азовскому
морю еще в III в. до н.э. и с этого времени германо-скифские
контакты продолжались до нашествия гуннов, т.е. до 375 г.
н. э. Часть готов удержалась в Крыму на много столетий и
сохранили свой язык вплоть до XVIII в. Возможно, в контак-
тах скифо-сарматских племен с готами принимали участие
и другие германские племена: квады, вандалы, герулы. Фи-
гура Локки дошла до нас в мифологической традиции Скан-
динавии, точнее даже Исландии, куда готы не заходили. Чем
же обусловлены вышеизложенные мифологические парал-
лели? Представляют интерес изыскания исландского учено-
го Б.Гудмундсона, который находит веские основания тому,
что в заселении Исландии наряду с норвежцами принима-
ло участие германское племя герулов, о котором известно,
что оно обитало у Азовского моря в соседстве с сарматами.
Герулы стали посредниками в культурном обмене между
Черным морем и Скандинавией. Знаменитый исландский
историограф С.Стурлусон (1178-1241) считал донские степи
родиной древнескандинавской культуры и древнесканди-
навских богов и был убежден, что именно у Азовского моря
находится легендарный город асов - Асгард (3, 386}. Таким
образом, общность Сырдона и Локи может трактоваться не
как индоевропейское наследие, почему-то утерянное дру-
гими индоевропейскими народами, а как результат истори-
ческих скифо-сармато-германских культурных контактов,
имевших место в определенную историческую эпоху.
Итак, мифологическое мышление обладает известным
логическим психологическим своеобразием, а мифотворче-
ство является древнейшей формой, символическим «язы-
ком», в терминах которого человек моделировал, классифи-
цировал и интерпретировал мир, общество и самого себя.
Фольклорное сознание обладает значительной степенью
художественной традиционности, оно основано на художе-
ственно-гносеологических закономерностях, которые свои-
ми корнями уходят в глубокую древность и связаны с очень
ранними формами познания действительности. Мифология
и фольклор на определенной стадии развития существова-
ли у всех народов мира. К началу XIX в. был накоплен опре-
деленный историко-этнографический материал об осетин-
ской мифологии и фольклоре, которые своими корнями
уходят в скифо-сарматский и аланский мир. В осетинских
мифах и нартском эпосе наблюдаются следы древней ми-
фологии, смешение старых матриархальных и новых патри-
архальных богов, характерных для скифской мифологии.
Истоки зороастризма подводят нас к скифскому миру, раз-
решив тайны вечной борьбы между «Ираном» и «Тураном».
Историко-сравнительный анализ позволил ученым иссле-
довать индо-иранские, скифо-славянские мифологические
и фольклорные параллели, восходящие к заимствованиям
или к одному индоевропейскому корню. Одним словом, ми-
фология и фольклор являются свидетельством фактов исто-
рии и культуры народа.
—^. 185 ^-
II. Содержание и методика специального курса
«Осетинский фольклор, древние и средневековые
памятники письменности и литературы»
(*>, 0»)
На современном этапе развития общества происходят
глубокие изменения в материальной и духовной сферах, в
стране протекают глубокие процессы возрождения наци-
онального самосознания, возрастает интерес к истории,
культуре и духовной жизни народов. Литература как часть
культуры приобщает к национальным традициям и обы-
чаям, к истории народа и страны в целом, к общечелове-
ческим ценностям. В связи с этим возникает закономерная
необходимость изучения литературы в культуроведческом
аспекте: учащиеся старших классов национальной школы,
студенты филологических факультетов вузов республики
знакомятся с фактами не только литературоведческого, но
и социально-исторического, этнографического, географиче-
ского характера. В новых социальных условиях появилась
возможность контакта двух эстетических систем - русской
и осетинской, возможность диалога двух культур, двух исто-
рически сложившихся мировоззрений, имеющих одну язы-
ковую общность - индоевропейскую. Поэтому взаимосвя-
занное изучение родной (осетинской) и русской литератур
является одним изусловий реализации культуроведческого
подхода к изучению литературы как на уроках(занятиях),
так и на факультативном курсе (спецкурсе).
Факультативные занятия являются более высокой сту-
пенью образования, продолжающие определенные разде-
лы учебных курсов, углубляющие и развивающие их. На
факультативе на первый план выдвигаются посильные для
учащихся (студентов) задания проблемного, поискового ха-
■— ^ 186^__
рактера. Познавательную активностьучастников факульта-
тива стимулирует проблемная, исследовательская направ-
ленность преподавания.
Огромна роль факультатива по литературе в совершен-
ствовании навыков самостоятельного осмысления про-
изведений, в развитии эстетических вкусов, творческих
способностей и аналитических умений учащихся. Прямая
тематическая связь занятий основного курса и предлага-
емого нами факультатива дает возможность учащимся IX
(или X] класса, студентам расширить свои представления
об истории края и своего народа, о его культуре, нравах и
обычаях. Цель предлагаемого факультативного курса: сти-
мулирование творчески-поисковой деятельности учащихся,
студентов; углубление их интереса к словесному искусству;
знакомство с осетинским фольклором, древними и средне-
вековыми памятниками письменности и литературы в их
связи с историей и культурой народа.
Основными путями и приемами реализации эвристиче-
ского (частично-поискового) и исследовательского методов
на предлагаемом факультативе являются:
- комплексное комментирование (составление социаль-
но-бытовых, историко-культурных, географических, линг-
вистических комментариев];
- типологические сопоставления художественно-образ-
ных систем родной и русской литератур, выявление сходной
проблематики, сюжетных сближений;
- сопоставительный анализ оригинала и его художе-
ственных переводов;
- самостоятельный перевод отрывков из оригинальных
осетинских фольклорных произведений на русский язык и
их обратный перевод;
- межпредметные связи с историей, географией, с раз-
личными видами искусства;
- выяснение и осмысление материалов о прототипах ге-
роев фольклорных произведений;
- работа над критической и публицистической статьей;
- заочные литературно-краеведческие экскурсии;
- практические занятия в музеях, направленных на выяс-
нение исторических сведений о крае, народе и его культуре.
1. Предварительное комплексное
комментирование
Создание правильной установки на восприятие произве-
дений осетинского фольклора, памятников письменности и
литературы тесно связано с проведением их комплексного
комментирования на разныхэтапахурока (занятия).
Так, с предварительного комплексного комментирова-
ния начнет учитель свое вступительное слово на первом
уроке (занятии), создав тем самым наиболее благоприят-
ную эмоциональную атмосферу для предварительного зна-
комства с изучаемой темой.
Мы согласны с И.Х.Майоровой, что в воспитательном и
методическом отношении важным является момент, когда
на уроке сообщаются сведения о внимании и интересе рус-
ского писателя к родному краю учащихся, их языку, наци-
ональной культуре, литературе (54, 56). Поэтому учителю
рекомендовано свое вступительное слово начать с этой ра-
боты. Различные высказывания русских ученых, писателей
об Осетии и осетинах, об их быте, культуре, языке и фолькло-
ре будут способствовать проявлению интереса к теме урока,
созданию благоприятной атмосферы, укреплению интер-
национальных и патриотических чувств учащихся. Такой
интерес, например, вызовут отрывки из письма Н.К.Рериха
Осетинскому комитету в Париже: «Счастливы должны быть
осетины, измеряя славные корни свои. ... сколько поистине
героических вех вел и ведет Ваш народ, полный стремлени-
ем к истинному совершенствованию. Народ, мечтающий о
героизме, готовит себе расцвет...» (73, 3). Интерес учащих-
ся вызовут и высказывания сына Н.Рериха Ю.Рериха: «Свои
следы в виде этнонимов аланы оставили как в Европе, так
’4^ 188 ^"
и в Азии и даже в Северной Африке, где названия городов
и исторических мест свидетельствует о далеком прошлом
алан...»(74, 244).
0 внешности и характере осетин в свое время убедитель-
но писали русские ученые Ю.Клапрот (65,156) и А.Ф.Гольд-
штейн (Башни в горах. М., 1974). Немало лестных слов оста-
вили ученые об этикете и культуре осетин Л.Штредер (65,
33), Е.Марков (55,172) и др. Для учащихся будут интересны
также высказывания А.С.Фарваровского в газете «Терек» о
том, что осетины демократичны по своей натуре, «воспри-
имчивы, любознательны, сообразительны, легко усваивают
русский язык», что «это самый этикетный народ, как китай-
цы, которых они даже превосходят в почтительном отноше-
нии к старшим»
0 значении древней культуры осетин свидетельству-
ют высказывания видных ученых: И.М.Дьяконова (24, 4),
В.А.Кузнецова (43, 281) и др. Наиболее интересными для
учащихся окажутся русско-осетинские взаимоотношения.
Учитель на заключительном этапе своего вступительного
слова расскажет о тех исторических корнях, которые свя-
зывают осетин с русским народом, отметив, что и русский
и осетинский языки входят в одну индоевропейскую семью
языков. Еще Ю.Рерих отметил, что «Осетия тесно связана
своим прошлым с великим южно-русским и среднеазиат-
ским миром...» (75,4). Об этом же писал Ю.Бычков в журнале
«Московский художник» ( № 43, 1992 г.), что полутораты-
сячелетняя история славян-русичей, русской нации, тесно
переплетена с историей алан-осетин, отметил духовную
общность русских и осетин. В сопоставительном отношении
важны сведения о смешанных русско-аланских княжеских
браках. Из летописей известны брачные союзы русских кня-
зей и аланских княжен: ясыня (аланка, осетинка), княгиня,
полонянка Елена, жена Ярополка, сына Владимира Монома-
ха; ясыня, великая княгиня Мария; ясыня, свояченица Все-
волода (сестра Марии Всеволожской) жена Мстислава и дру-
гие. После Марии Всеволожской остались 8 сыновей, среди
-^ 189 ^-
&^^=
них Ярослав, отец Александра Невского. В.Пашуто в книге
«Александр Невский» пишет, что Ярослав был «темперамет-
ный в осетинку-мать и решительный в отца» (Санакоев М.П.
Некоторые вопросы источниковедения истории осетинско-
го народа. - Цхинвали, 1979. - С. 56-57). В итоге учитель свя-
жет материал с сегодняшней жизнью, когда в Осетии бок о
бок живут и трудятся осетины и русские и представители
многих других национальностей, использует жизненный
опыт и живые наблюдения самих учащихся. Такой подход к
первому вступительному уроку при изучении исследуемой
проблемы помогает учащимся старших классов и студентам
лучше познать себя, свой край и выработать уважительное
отношение к другим нациям.
Велика роль комментирования и при изучении исто-
рических песен. Так, изучая первую историческую песню
«Задалесская мать», учитель на этапе предварительного
комментирования сможет приблизить к учащимся время
действия в произведении, охарактеризует факты из исто-
рии осетинского народа во время нашествия татаро-мон-
гольских войск и среднеазиатского эмира Тимура. Предва-
рительно учитель ознакомит учащихся с географическим
расположением алан-осетин до монголо-татарского наше-
ствия. Расскажет о том, как после гуннского нашествия в
70-х гг. IV в. (гунны - кочевой народ, сформировавшийся на
основе объединения собственно гуннов (Хунну) сугорскими
племенами Приуралья и Приволжья) коренным образом из-
менилась этнополитическая основа в степях Предкавказья и
Северного Причерноморья. Нашествие гуннов привело к пе-
ремещению больших масс населения, нанесло тяжелый удар
по экономике. В гуннское движение на запад была вовлече-
на часть алан, живших в междуречье Волги и Дона и Север-
ном Причерноморье. Под давлением гуннов значительная
часть алан из междуречья Волги и Дона и степей Предкав-
казья передвинулась к Кавказским предгорьям (34,72). Ала-
ны-асы, проживающие в Крыму, Северном Причерноморье,
Подонье утратили связь с аланами Северного Кавказа и
смешались с другими народами. Византийские авторы до-
несли до нас сведения, что территорией размещения алан
являлись пределы Центральной части Северного Кавказа на
западе. Южная граница проходила по Главному Кавказскому
хребту северная граница проходила в долине Кумы. Таковы
были границы территории Алании до монголо-татарского
нашествия. После короткой беседы о тех исторических со-
бытияхучитель перейдет к событиям 1395 года, описанным
в народной песне «Задалесская мать». Песня эта о трагедии
«Нижней Дигории, «Плоской Дигории», испытавшей на себе
ужасы нашествия Тимура. Почему Дигории, учитель объяс-
нит из фактов, основанных на исторических сведениях: ви-
зантийские авторы донесли, что на территории Алании к
VIII в. находились два алано-осетинских племени: ас-дигоры
- на западе и собственно аланы - на востоке. Отсюда и поня-
тия: Западная Алания («Плоская Дигория», т.е. равнинная] и
Восточная Алания. Соответственно образовались два наре-
чия одного аланского языка - иронский и дигорский.
Трагическими оказались последствия нашествия Тиму-
ра для алан-осетин. Незначительная частьуцелевшего насе-
ления оседает в горах Центрального Кавказа и вынуждена
приспосабливаться к новым условиям. 0 вторжении Тимура
в Дигорию и была создана народом первая осетинская пес-
ня-плач «Задалесская мать», которая повествует о героиз-
ме жителей Дигории, о их гибели. Спасаясь от меча Тимура,
беженцы-аланы с плоскостной Дигории принесли с собой в
горы названия своих селений: Задалеск, Махческ и др.
В процессе чтения и анализа текста песни учитель про-
водит еще и сопутствующее комментирование, помогая уча-
щимся внимательно вчитаться в текст (оригинал - на ди-
горском диалекте осетинского языка}. Таким путем учитель
раскрывает смысл поэтических иносказаний, встречающих-
ся в тексте, подбирая к ним синонимы на осетинском языке
и сравнивая их смысл с русскими переводами Н.Гребнева и
М.Хакима (Песни далеких лет. - Орджоникидзе: Ир, 1974. -
С.58; Махарбек Туганов. Литературное наследие. - Орджони-
кидзе: Ир, 1977. - С.122). Например, выражение «Ахсахъ- Ти-
мури æфсæнцъух борæтæ» буквально переводится «волки
Аксак-Тимура с железными пастями», т.е. «жестокое вой-
ско Тимура в железных доспехах». В переводе Н.Гребнева -
«рати Тимура сталемордые», в переводе М.Хакима - «... Те-
мура-Аксака железномордые волки». Учащиеся отметят, что
рассматриваемое поэтическое иносказание ближе к тексту
перевел М.Хаким, и служит оно для выражения неприязнен-
ного отношения народа кжестокому завоевателю.
Беспредельное горе выражено в приведенных строках
песни:
«...финдзцæугæ адæм... тогласæн кæннунцæ» - букв.
«впереди идущие утопают в крови», т.е. «уничтожен цвет
нации». В переводе Н.Гребнева эти строки переданы двумя
словами: «Ой, убиты джигиты». Ближе к тексту перевел их
М.Хаким: «Цвет дигорской страны - молодежь и мужи... Уто-
пают в крови от руки врага».
Используя топонимический и толковый словари, другую
историческую литературу, учащиеся с помощью учителя
выясняют географические, этнографические и историче-
ские реалии, встречающиеся в тексте. Обращаясь к слова-
рям, определят на родном и русском языках стилистическую
функцию слов, их синонимический ряд: сталемордые рати,
хранит их от ворога, вымершая степь, урочный час.
Сопоставляя исходный текст с переводами, студенты
и учащиеся выявляют и объясняют текстовые несоответ-
ствия и расхождения, отметят переводческие удачи. Уча-
щиеся легко определят, что близко к подлиннику перевел
текст песни М.Хаким, но больше особенности песни-плача
просматриваются в переводе Н.Гребнева, который в тексте
использует характерные для осетинской песни-плача меж-
дометия-возгласы, а трехстопный анапест придает стиху пе-
чальную напевность.
На этом этапе урока учитель выявляет идейно-темати-
ческое содержание песни-плача:
1. Какие исторические события описаны в первой осе-
тинской исторической песне «Задалесская мать»?
2. Почему песня называется «Задалесская мать»? Кто во-
площен в образе матери?
3. Как изображены в песне среднеазиатский Тимур и его
войско?
4. Какие мысли возникли у вас при чтении песни?
5. Расскажите коротко содержание песни, используя поэ-
тические иносказания в тексте.
В конце такой беседы учащиеся придут к выводу что в
образе Задалесской матери, спасшей детей-сирот от врага,
мы видим спасительницу нации. Поэтому ее образ стал веч-
ным и святым в памяти народной, а Тимур вошел в историю
как кровожадный жестокий завоеватель. Не зря с тех дав-
них пор в Дигории бытует поговорка: «Он объел нас, как Ак-
сак-Тимур»: с ним сравнивюталчного и непрошеного гостя.
На заключител’ьНом этапе урока учитель сопоставит изу-
чаемую песню-плач с памятником древнерусской литерату-
ры «Повесть о разорении Рязани Батыем» (77, 89), выявляя
общие типологические схождения в идейно-тематическом
содержании данных сопоставляемых произведений.
В ходе сопутствующего комментария учитель приведет
исторические сведения о трагическом начале XIII столетия
для многих народов - о монголо-татарском нашествии. Для
Руси начало этой трагедии - 1223 г., для Алании (Осетии)
- 1222 г. Но походы Субудая и Джебе (монгольских пред-
водителей) в Восточную Европу и Северный Кавказ пока
были разведкой. В 1235 г. чингисиды решили начать поход
на Запад и «обратить победоносный меч на голову вождей
русских и асских (аланских) за то, что они поставили ногу
состязания на черту сопротивления» - писал персидский
историк Вассаф (Цит.по: Тизенгаузен В. Сборник материа-
лов, относящихся к истории Золотой Орды, т.Н, 1941,с.85).
^ 193 ^
13
Предводителем общемонгольского похода в Восточную и
Центральную Европу стал внук Чингис-хана Батый. Учитель
обратит внимание учащихся на то, что почти одновременно
войска Батыя напали на Русь (в 1237 г.) и Аланию (1238 г.).
0 героической защите русского народа своей земли свиде-
тельствует «Повесть о разорении Рязани Батыем», прослав-
ляющая мужество и героизм защитников Рязани в 1237 г.:
князя Юрия Ингоревича, его братьев Давыда и Глеба и ря-
занского богатыря Евпатия Коловрата. Учитель выборочно
прочитает отрывки из «Повести...», сравнит их со страница-
ми истории средневековой Алании и с песней «Задалесская
мать». Взятие, разорение Рязани и жестокое истребление ее
населения Батыем сравнивается с уничтожением аланской
столицы Магаса и ее населения войсками Батыя.
В китайской «Юань-ши» («История монголов») говорит-
ся, что хан Мункэ подступил к асскому (аланскому) городу
Май-ко-се зимой 1239 г. и после трех месяцев осады овладел
асской столицей, прибегнув кхитрости. Монголы сожгли го-
род Магас, и осталось только имя его, а все население было
истреблено (в указ сб. Тизенгаузена В., с. 145).
В «Повести о разорении Рязани Батыем» читаем: «...И
осадил град, и бились пять дней неотступно... А в шестой
день спозаранку пошли поганые на город ... и взяли город
Рязань... и весь град пожгли, и всю красоту прославленную,
и богатство рязанское... И не осталось в городе ни одного
живого: все равно умерли и единую чашу смертную испи-
ли» (77, 95). Сравнивая «Повесть о разорении Батыем» и
песню «Задалесская мать», учитель отметит, что события в
них проходили в разные века и годы - в 1237 г. и в 1395 г.,
и завоеватели в них разные - Батый и Тимур, но жестокие
деяния всех завоевателей всех времен одинаково губитель-
ны и бесчеловечны (для сравн. - образ кровавого диктатора
XX столетия Гитлера). Для потверждения этой мысли учи-
тель рассмотрит в сопоставляемых произведениях картины
героического сопротивления русского и аланского населе-
ния и их жестокого уничтожения войсками Батыя и Тимура:
«Повесть о разорении
Рязани Батыем»
1237 г.
1.«...И напали на него
(Батыя), и стали
биться с ним крепко
и мужественно, и
была сеча зла и
ужасна... через
многие сильные полки
Батыевы проезжали
насквозь, храбро и
мужественно
сражаясь».
2. «Все равно умерли
и единую чашу
смертную испили.
Ни один из них не
повернул назад, - .
все вместе полегли
мертвые».
«Задалесская мать»
1395 г.
1 1. «Воин воина краше,
бьются в смертном
бою,
Утопают в крови от
руки врага,
Вмирзагробный
идут... редеют их
ряды...»
2. «До последнего
вздоха защищались
мужи,
До последнего мужа
в битве правой
легли».
Общая идея
1. Борьба за свою
независимость.
2. За край свой
насмерть стой
(русск.).
Лучше умереть,
чем быть рабом
(осет.)
Плач объединяет эти два произведения: «... мужской,
воинский плач, выразивший и великую скорбь о погибших,
и великую силу духа живых, тех, кому предстояло вскоре
встать на защиту Русской земли (37, 548). В «Повести о разо-
рении Рязани Батыем» плачет рязанский князь Ингварь Ин-
горевич: «0 Земля, о Земля! 0 дубравы! Поплачьте со мною!
Как опишу и назову день тот, в который погибло столько го-
сударей и многое узорочье рязанское - удальцы храбрые?!».
Плачет земля аланская:
«Стала вымершей степь, дигорская степь,
И рыдала земля, будто мать без сынов...»
Горе, безутешное горе объединяет эти два произведе-
ния... В устах князя слова народных причитаний становятся
выражением не только личной скорби, а плачем по всей зем-
^ 195 ^
ле Русской... Осетинская песня-плач стала плачем по всей
земле Аланской...
И в «Повести...» и в осетинской песне есть два образа,
олицетворяющие один - будущее земли русской, другой -
земли Аланской, - это князь Ингварь Ингоревич и Задалес-
ская мать.
Князь Ингварь Ингоревич собрал уцелевших жителей и
утешил их. Задалесская мать собрала уцелевших детей-си-
рот, утешила их и спасла от погибели. Князь Ингварь Ино-
ревич воздел руки к небу и воззвал: «Господи боже мой, на
тебя уповал, спаси меня и от всех гонящих избавь меня...»,
обращается за помощью к Святой Богоматери, к великому-
ченикам Борису и Глебу, к погибшим на поле брани, чтобы
были ему помощниками в битвах. И Задалесская мать (в ва-
рианте легенды) воздела руки к Богу: «0, Всевышний, не дай
истребить Аланское племя, спаси этих детей!..».
«Повесть о разорении Рязани Батыем» заканчивается
рассказом о возрождении и обновлении испепеленной Ба-
тыем Рязани, князь Ингварь Ингоревич «обновил землю
Рязанскую, и церкви поставил, и монастыри построил, и
пришельцев утешил, и людей собрал. И была радость хри-
стианам...». И в осетинской песне Задалесская мать выступа-
ет как спасительница нации: выросли, возмужали спасенные
ею дети, заполнили опустевшие горные села, и возродилась
жизньаланская...
Концовка «Повести...» «свидетельствует об оптимизме,
жизнестойкости русского народа, его непоколебимой вере
в возможность избавления от монголо-татарского ига» (48,
134]; концовка осетинской песни предвещает об избавле-
нии от жестокого Тимура и возрождении аланской нации.
В конце урока для активизации самостоятельной рабо-
ты учащихся учитель поручает им подготовить доклады по
теме урока, в том числе по сопоставляемому произведению
«Повесть о разорении Рязани Батыем».
Такое сопоставление изучаемого произведения с близ-
ким ему по идейно-тематической направленности произве-
-^ 196 &
дением русской литературы способствует повышению ин-
тереса учащихся и студентов к предмету и формированию
первоначальных представлений о типологической общно-
сти литератур.
2. Комплексное комментирование
Комплексное комментирование, объединив разнообраз-
ные компоненты, связано с проблемой фоновых знаний:
сведений этнографического, историко-бытового и эти-
ко-эстетического характера (94, 89). В основу комплексно-
го комментирования по исследуемой проблеме положено:
комментирование географических условий края, связан-
ных с содержанием произведений осетинского фольклора;
комментирование национально-специфических бытовых
реалий, осетинских обычаев и обрядов для раскрытия осо-
бенностей национального характера. Особое значение име-
ет историко-культурное комментирование для раскрытия
фактов истории и культуры осетинского народа, а также
лингвистическое комментирование. Выработке у учащихся
культуроведческих понятий способствует комплексное ком-
ментирование на вводных занятиях по изучению нартских
сказаний. Оно включает историко-литературный, социаль-
но-бытовой и лингвистический комментарий, необходимые
для «погружения» учащихся в те исторические эпохи, когда
создавался нартский эпос; а также для лучшего понимания
изучаемых нартских сказаний. На вступительных занятиях
по изучению нартских сказаний учитель ставит следующие
задачи:
1. Представить героический эпос как памятник нацио-
нальной культуры народа.
2. Познакомить учащихся с эпохой возникновения нарт-
ского эпоса.
3. Провести сопоставительные параллели нартского эпо-
са и русского былинного эпоса.
—^, 197 *г
4. Углубить представление учащихся о фольклоре, эпосе,
былине.
Раскрывая монументальность нартского эпоса, учитель
отметит, что он наиболее богато представлен у осетин и
адыгских народов: кабардинцев, черкесов, адыгейцев, убы-
хов. Эпос известен также абхазам, балкарцам, карачаевцам,
ингушам, чеченцам. В то же время учитель скажет, что во-
прос о генезисе нартской эпопеи еще не совсем ясен. Однако
ученые определили (В.Ф.Миллер, Ж.Дюмезиль, В.И.Абаев и
др.), что многие моменты в эпосе говорят о том, что ядро нар-
тского эпоса - скифо-аланское. Используя научные данные,
учитель докажет эту версию положениями из осетинских
нартских сказаний: термин «Нарт» имеет в себе показатель
множественного числа «т», образован по типу осетинских
фамильных имен (2, 261); многие нартские сюжеты имеют
тесную аналогию в быте и обычаях древних предков осетин,
скифов: почетная чаша, плащ из скальпов и др.; многие нар-
тские имена в сказаниях - иранского происхождения: Уар-
хаг, Ахсар, Урузмаг, Ацырухс, Дзерасса, название чудесной
чаши Уацамонга. Имя Сатаны(Шатаны) неотделимо от име-
ни аланской принцессы Сатеник (V в.). Имя Батраз восходит
к имени древнеиндийского бога грозы и войны Индры. Все
указанное не оставляет сомнений, что ядром эпоса послу-
жил древний аланский эпический цикл, который своими
корнями уходит в скифскую эпоху (УШ-У вв. до н.э.). Парал-
лельно учитель проводит сравнительную аналогию между
осетинским и русским героическими эпосами, нартскими
сказаниями и русскими былинами.
Так, учитель свою беседу начнет с объяснения того, как
исполнялись сказания и былины. Нартские сказания ис-
полнялись и исполняются поныне в сопровождении фанды-
ра (род арфы, скрипки) одним человеком-сказителем. Бы-
лины (или старины) исполнялись сказителями: на Севере
и в Сибири - соло (одним человеком), у казаков на Дону и на
Тереке-хором.
Чудесное рождение героев: нарта Батраза и богаты-
рей Волха Всеславьевича и Добрыни Никитича. Нарт Батраз
«Выше поясницы из стали, а ниже поясницы из булата был
этот мальчик, и прыгнул он в самое море. Закипела вода в
синем море, превратилась вся в облако, поднялось к небу...»
(«Рождение Батраза»). Волх Всеславьевич: «А и сине море
всколыбалося Для-ради рождения богатырского - молода
Волха Всеславьевича; А и рыба пошла в морскую глубину, А
и птицы полетели высоко в небеса...». Батраз «За месяц вы-
растал на столько, на сколько другие дети вырастали за три
года». Волх Всеславьевич: «Как будет Волху полтора часа,
Говорит Волх, как гром гремит...». Оба богатыря сильны и
могучи, с малолетства сражаются с врагом. Проведя сопут-
ствующее комментирование имен Батраза и Волха, отме-
тим, что значение их имен не имеет ничего общего между
собой. «Батраз» - восходит к имени древнеиндийского бога
грозы и войны Индры.
«Волх» происходит от слова Волхв, имеющее несколько
близких по смыслу значений: умеющий ворожить; мудрый
кудесник, волшебник; оборотень, обладающий способно-
стью оборачиваться в сокола, волка, тура (что присуще язы-
ческому божеству охоты). Волх Всеславьевич в былине пре-
вращается то волком серым, то ясным соколом, то гнедым
туром.
Продолжая тему, сопоставим еще образы Батраза и До-
брыни Никитича: их сила и могущество в малолетстве. Ба-
траз воспитывался на дне моря у Донбеттыра (Морского
Владыки): зимой «взламывал снизу лед, вступал в игру и
всегда обыгрывал нартских мальчиков». Добрыня : «Как от
роду Добрынюшка был пяти годов, Стал ходить он по улоч-
ке, Стал с ребятами боротися...» («Бой Добрыни с Ильей Му-
ромцем»).
В нартских сказаниях самый лучший и досточтимый
нарт - Батраз, в русских былинах - Илья Муромец. Их образы
можно сопоставить, проведя выборочные параллели.
Мотив сидения сиднем. Народные сказки и легенды о
сидне - типичный сюжет мирового фольклора, в том чис-
ле осетинского и русского героического эпоса. Сидень нарт
-^199^—
Батраз и сидень богатырь Илья Муромец. Наделенный нео-
бычной силой маленький Батраз мог нанести телесные по-
вреждения своим сверстникам, и его запирали: «И сидел там
маленький Батраз, - что поделаешь». Но тайком совершал
свои детские подвиги. Возвращается и снова «сидит возле
очага мальчик, копошится, играет в теплой золе» («Игры ма-
ленького Батраза»).
«Сиднем сидел Илья Муромец, крестьянский сын, Сид-
нем сидел цело тридцать лет» («Исцеление Ильи Муромца»)
Одинаковые сцены поджидания родными своего
поверженного брата или отца. Нарт Батраз расправился
с заносчивым Алафом, сыном великана: во время пляски
превратил все тело великана в кровавое месиво и отправил
домой. Сестра поджидала его на горе. Увидев издалека бра-
та Алафа, радуется: «Вот возвращается брат мой! С трудом
тащит он на себе красные шелковые наряды нартских де-
виц!». Отец предупреждает дочь, чтобы не радовалась: «Вот
вернется он, и увидишь, что за красные наряды он тебе при-
несет» («Батраз и заносчивый сын великана Афсарона»). В
былине «Илья Муромец и Соловей-разбойник» находим по-
добные сцены. Илья Муромец Соловья-разбойника «Мимо
гнездышка повез да соловьиного». Смотрят в окошко три
дочери Соловья-разбойника. Две старшие радуются: «Едет
батюшка раздольицем, чистым полем, Да везет он мужичи-
щу-деревенщину Да ко правому ко стремени прикована».
Младшая «дочь любимая» предупреждающе говорит своим
старшим сестрам, что мужик сидит на «добром коне» «Да ве-
зет-то он нашего батюшку у стремени».
Зло всегда наказуемо, тому потверждение концовка ука-
занных сопоставляемых фольклорных произведений.
Сын великана Алаф хочет отомстить Батразу за свой по-
зор и решил, как Батраз, закалить себя у небесного кузнеца
Курдалагона. Но он не богатырь: превратился в пепел. Илья
Муромец же «срубил Соловью буйну голову»: «Тебе полно
свистать да по-соловьиному, Тебе полно вдовить да жен мо-
лодых, Тебе полно сиротить да малых детушек».
Батраз и Илья Муромец - спасители народа. В русских
былинах в минуты опасности чаще всего призывают бога-
тыря Илью Муромца, спасшего свое Отечество от врагов-
завоевателей: Соловья-разбойника, Идолища, Калин-царя
идр.
Так и в нартских сказаниях нарт Батраз выступает спа-
сителем народа от врага: от множества великанов, алдаров
спасает лучших Нартов из постигшей их беды и т.д.
Добавим, что не зря оба героя: нарт Батраз и богатырь
Илья Муромец, по преданию, похоронены в Софийском со-
боре. Илья Муромец - единственный герой русских былин,
причисленный к лику святых. В православных календарях
до сего дня 19 декабря отмечается как «память преподоб-
ного нашего Ильи Муромца в двенадцатом веке бывшего»
(6,114).
В Нартском эпосе и русских былинахярко прослеживает-
ся мотив названого брата. Обычно главные герои русского
былинного эпоса - Илья Муромец, Добрыня Никитич. Алеша
Попович, Святогор, Дунай, Михайло Потык предстают в бы-
линах побратимами. Подобное побратимство мы встречаем
и в Нартском эпосе. Приводим некоторые параллели.
В сказании «Сослан и гумский человек» неделю гостил
Сослан у гумского человека, и, как полагается по обычаю,
гумский человек подарил ему на прощание свой лук. Другую
неделю гостил у Сослана гумский человек, и Сослан подарил
ему своего коня. «Так стали назваными братьями Сослан и
гумский человек». В былине «Илья Муромец и Святогор»
находим подобное побратимство: «Золотыми крестами по-
менялися, Они друг с другом побраталися, Обнялись они, по-
целовалися; Святогор-богатырь будет больший брат, Илья
Муромец будет меньший брат».
Образ матери-помощницы. И в Нартском эпосе, и в рус-
ских былинах могучие богатыри в минуты опасности жалу-
ются только матерям: мать и поймет, и пожалеет, и поможет.
Проведем такие параллели между нартом Сосланом и бога-
тырем Добрыней Никитычем. Нарта Сослана посылают (по
^ 201 ^ .^..^^
жребию] погнать нартские стада и табуны на вечнозеленые
пастбища непобедимых великанов Мукара и Бибыца. При-
шел он домой удрученный и сердитый, сея на стул, и он под
ним развалился. «Что с тобой, мое дитя, кто тебя обидел?-
спрашивает Шатана («Нарт Сослан и сыновья Тара»].
Богатыря Добрыню Никитича посылают забрать у Зме-
ища Горынища племянницу Владимира Забавушку Путя-
тичну. Добрыня «запечалился», «закручинился» и пришел к
родной матушке. Мать спрашивает его: «Ай ты свет мой, мое
чадо любимое ... Что с честна пира пришел да не весел ты?»
(«Добрыня и Змей»). Оба жалуются только матерям. Сослан:
«А что со мной еще может случиться, если выпал мой жребий
погнать стада в страну сыновей Тара! Я оттуда живым могу не
вернуться». Добрыня: «Ай же свет, моя ты родна матушка!...
Ай Владимир князь да стольнокиевский Наложил он на
меня службу великую...» и поведал причину своей печали.
Матери успокаивают своих сыновей и благословляют их на
подвиг. Мать Сослана: «Не волнуйся, мой сын, приготовься
в путь и можешь погнать нартский скот. Только никому не
открывайся в пути, не говори, кто ты, и тогда будешь дей-
ствовать». Мать Добрыни: «Ты молоденький, Добрынюшка
Никитич! А ты ешь-ка, пей да на покой ложись, А и утро бу-
дет мудренее вечера!».
Роль и назначение нартских и былинных пиров. Нарт-
ские и былинные пиры носят ритуально-совещательный ха-
рактер: герой получает задание на подвиги, или это совеща-
ние князя в былинах, сопровождающиеся пиршеством, или
Ныхас (собрание} в нартских сказаниях. В нартском сказа-
нии: «...из долгого похода вернулся нарт Бурафарныг. Решил
устроить большой пир.... сидят на пиру, на славном нартском
пиру». На этом пиру нарты устроили состязания по стрельбе
(«Игры маленького Батраза»). Почетный пир-совещание у
князя Владимира в былине: «А и было столованье - почет-
ный пир. ... Князь всех поит и всех чествует» («Добрыня и
Василий Казимирович»).
Герои получают на пиру задание на подвиги. В нартском
сказании: пестробородый уаиг (великан) появился в нарт-
ских горах и не пускал нартский скот на пастбища. Стал по-
гибать скот. «И тогда старейшины из нартов решили устро-
ить пир, собрать на этот пир весь народ и выбрать пастуха,
который сумел бы уберечь скот от пестробородого велика-
на» («Батраз и пестробородый великан»). Вуказанной были-
не князь Владимир спрашивает на почестном пиру: «А и кто
бы послужил мне верой-правдою, Верой-правдою, неизмен-
ною? Кто бы съездил в землю дальнюю,... К царю Батуру ко
Батвесову? Кто бы свез ему дани-пошлины...». Выполнить
эту просьбу вызвались Василий Казимирович и Добрыня
Никитич, и не дани-пошлины везти Батуру, а «Привезти от
него дани-пошлины».
Герои возвращаются с победой. Навстречу маленькому
Батразу вышли все нарты. «Все нартовское селение при-
ветствовало Батраза» (в указанном сказании). В указанной
былине привезли дани-пошлины и чествует победителей
князь Владимир: <<Наливает он им чары зелена вина».
Пиры устраивались и по другому поводу. В нартском ска-
зании «Чем небожители одарили Сослана» небесный Сафа,
покровитель очага, устроил пир небожителям. На нем не-
божители одарили Сослана мечом, домашним скотом, хлеб-
ными зернами, сохой. «Почестный пир» князь Владимир
устроил Илья-Муромцу, победившему Идолище: «Собирал
Владимир почестен пир, Ай почестен пир для Ильи Муром-
ца» («Илья Муромец и Идолище»).
Приглашение на пиршество оскорбленных и оби-
женных героев. В нартских сказаниях и русских былинах
встречается одинаковый мотив приглашения на пиршество
оскорбленных, обиженных героев. Нарту Сослану поручено
вернуть сына Бедзенага, маленького Арахдзауа,на нартский
пир. Сослан размышляет: «Догнать его? Он подумает, что я
его преследую. Обогнать его и выехать ему навстречу? По-
думает, что я в засаде сидел и ждал его. Ну, будь что будет,
пойду сторонкой». Такие же опасения у Добрыни Никитича,
——^, 203 ^ - -^^
^•ЗЬ^
когда ему поручают вернуть обиженного Илью Муромца,
ушедшего с княжеского пира в кабак. Добрыня так же раз-
мышляет: «Спереди зайти, хорошо ли ему прилюбится? Дай-
ка я сзади зайду».
Мотив магической волшебной песни: в нартских ска-
заниях - Ацамаз - «лучезарный герой» (В.И.Абаев), в рус-
ских былинах - Садко - «поэтичесая апофеоза Новгоро-
да» (В.Г.Белинский). Проведем короткое сопутствующее
комментирование о древних музыкальных инструментах.
У древних славян были гусли (струнный щипковый инстру-
мент), которые являлись еще и ритуальным инструментом.
Такое же магическое значение имеют в нартских сказаниях
золотая свирель Ацамаза, в русских былинах - гусли Садко.
Вначале объясним значение имен героев: Ацамаз - старин-
ное аланское имя, означающее «Ата Великий» (А^атаз) и, по
мнению ТАГуриева, связано с именем скифского царя Атея
(У-У1 вв. до н.э.); Садко - древнебиблейское имя Садок (Ца-
док) - праведный, справедливый.
Подбираем соответствующие отрывки из нартских ска-
заний и былин и проведем некоторые параллели.
Волшебная игра на инструментах. Стал играть Ацамаз
на золотой свирели: «...А волшебные пальцы Ацамаза еще
больше забегали по свирели, и зеленые волны прокатились
по вершинам дремучих лесов. И ни травинки не было на
скалистых склонах, но вот зеленым шелком оделись они»
(«Ацамаз и красавица Агунда»). Садко: «Как он начал играть
во гусли во яровчаты, А играл с утра и день до вечера, А по
вечеру как по позднему Волна в озере как расходилася, Как
вода с песком да сомутилася» («Садко»).
Надо отметить, что любовь других нартов и былинных
героев также велика к музыке. Все видные нарты в эпосе -
отличные музыканты, а хитрый Сырдон изобрел и подарил
нартам двенадцатиструнную арфу (фандыр).
В русских былинах также необыкновенна игра всех бы-
линных гусляров - Добрыни Никитича, Соловья Будимиро-
вича, Ставра Розиновича.
Герои у Морского владыки. В нартском сказании «Кра-
савица Дзерасса» Ахсартаг (родоначальник среднего рода]
первый из Нартов посетил Морского царя Донбеттыра. Сту-
пил на дно моря и увидел дворец Донбеттыра: «Стены дома
- из голубого хрусталя, и утренняя звезда светит с потолка».
В былине «Самого Садка требует царь Морской!»: «Проснул-
ся Садко, купец богатый новгородский, В океан-море да на
самом дне; Увидал он - сквозь воду печет красно солнышко,
Увидал возле себя палаты белокаменны».
Женитьба героев. Ахсартаг пошел на дно моря по кро-
вавому следу раненой им голубки (в ранних вариантах - зо-
лотой утки), оказавшейся дочерью Донбеттыра Дзерассой.
Ахсартаг спасает ее и женится на ней. В отличие от Садко,
нарты, потомки Донбеттыра по материнской линии, имели
свободный доступ к Донбеттыру подолгу жили у него и воз-
вращались домой. Садко не платил дань Морскому царю, и
затребовал морской владыка «живью голову» Садко. Женит-
ся Садко на дне морском на девице-красавице Чернавушке,
да только по совету старца не дотронулся до нее и очутился
в Новгороде «У речки у Чернавы на крутом берегу».
Нарт Ацамаз и античный Орфей. Знаменитых пев-
цов-чародеев нарта Ацамаза и былинного гусляра Садко
можно сопоставить с античным Орфеем, который игрой на
золотой кефаре усмиряет волны морские, зачаровывает все
подземное царство.
Игра Орфея на золотой кефаре напоминает игру Ацама-
за на золотой свирели (флейте): «И под чистые звуки его
(Ацамаза) золотой свирели по-бычьи возревели, закинув
ветвистые головы, рогатые олени и пустились в дробный
пляс... И все дикие звери ... стадами собрались под отвес-
ными скалами. Громко запели лесные птицы, на разные
голоса вторят они из глубины лесов Ацамазу». Игра Орфея:
«...вокруг него, как зачарованные столпились дикие звери,
покинувшие окрестные леса и горы. Птицы слетались слу-
шать певца. Даже деревья двинулись с места и окружили Ор-
фея» (Н.А.Кун. Легенды и мифы Древней Греции).
После сопоставления образов певцов-чародеев Ацама-
за, Садко и Орфея, отметим, что В.И.Абаев считает Ацамаза
древнее собратьев: «... речь идет не просто о магической
волшебной песне, а о песне, имеющей природу солнца... Вес-
ну приносит песня героя (Ацамаза)» (2, 200).
Учитель отмечает и другие параллели, которые бу-
дут рассмотрены в ходе изучения нартских сказаний: нарт
Батраз и Святогор; мотив передачи силы от великана к ге-
рою эпоса (нарт Сослан и Илья Муромец); гибель Нартов и
былинных богатырей.
В ходе проводимой аналогии учитель обоснует вывод о
том, что в нартских сказаниях и русских былинах нашли от-
ражение народная фантазия, миросозерцание, философские
и нравственные идеи, огромная поэтическая и музыкаль-
ная культура, а также реальная жизнь: обычаи, быт и нравы
предков осетин и Киевской, Новгородской, Владимиро-Суз-
дальской и Московской Руси. Особо рассматривается вопрос
о фольклорной версии истории народа в осетинских сказа-
ниях и русских былинах. Характеризуя общественный строй
в нартских сказаниях, учитель отметит, что Нартский эпос, в
отличие от русского героического эпоса, возник в условиях
родового строя с яркими пережитками матриархата, вобрав
в себя элементы последующих общественных формаций:
военной демократии, феодализма (В.И.Абаев). Нартскому
обществу не знаком государственный строй, тогда как рус-
ский былинный эпос возник в условиях государственности.
В заключение учитель углубит представление учащихся о
фольклоре, эпосе, былине.
На последующих занятиях, в ходе чтения, в процессе
усвоения содержания и анализа нартских сказаний учитель
обращается к комплексному комментированию, используя
культуроведческий подход к их изучению. Это будет способ-
ствовать «погружению» учащихся в культуру скифо-сарма-
то-аланской эпохи, а также воспроизведению исторической
атмосферы того времени, когда создавался осетинский эпос.
На первом занятии при изучении нартских сказаний
учитель, используя комплексное комментирование, вводит
206
учащихся в индоевропейскую и иранскую эпохи для того,
чтобы найти корни скифо-сармато-алан и ядро нартского
эпоса. Это будет способствовать осознанному освоению и
глубокому пониманию идейной сути нартских сказаний.
1). Историко-культурная характеристика нартского об-
щества: скифо-аланское ядро эпоса (VIII в. до н. э. - XIII в. н.
э), черты военной демократии, родового строя, матриархата.
2). Географические местности возникновения нартского
эпоса: Восточная Европа (III тыс. до н. э.), Междуречье Дона
и Дуная, Крым, Северный Кавказ.
3]. Лингвистический и этимологический анализ слов.
«Нарт» - «дети солнца», слово нара означает «солнце» на
монгольском языке (В.ИАбаев).
Страна «Терк-Турк». 557 г. - создание на Кавказе
Тюркского Каганата. В 656 г. хазары и аланы одолели его.
«Быцента» - тюркоязычные печенеги. В течение дол-
гого времени занимали территорию рядом с поселениями
алан.
«Чинта» - название китайцев и Китая (Т.А.Гуриев). Груз.
«Чинети». Племя чинов, т.е. китайцев, говорило на хатском
языке.»Хатиаг» - «хатский-китайский» язык.
«Гуым» - Кумы, половцы, куманы, ос. «гуымаг».
«Гуымиры» - киммерийцы.
На разных этапах урока в ходе изучения нартских ска-
заний учителю предложено проведение этимологического
комментирования имен нартских персонажей, способству-
ющего осознанию исторической и культурной сущности
нартского эпоса, пониманю идейно-художественного своео-
бразия нартских сказаний, формированию образного мыш-
ления учащихся, настраиванию их к поэтапному получению
культуроведческих знаний, умений и навыков. По опреде-
лению Н.М.Шанского, «линвистическое комментирование
какого-либо произведения или его отрывка представляет
собой разъяснение тех его «темных мест», которые особен-
но мешают его правильному пониманию и восприятию как
определенной информации и образной системы» (96,156).
Так, в ходе чтения нартских сказании учащиеся, само-
стоятельно используя различные словари и научно-мето-
дическую литературу, подвергают лингвистическому и эти-
мологическому анализу имена нартских и мифологических
персонажей, встречающихся в эпосе. С помощью учителя
вырисовывается картина, отраженная в таблицах № 1 и №2.
Таблица № 1
Линвистический и этимологический
анализ имен легендарных нартов
1. Уæрхæг - \Л/æгхæ§,
родонаначальник
главной нартовской
фамилии Æхсæртæггатæ.
Имя Мæгхæб произошло от
древне-североиранского слова
Уагка - «волк» с осетинским
суффиксом-æ&.
2. Æх$аг/Ахсар-Æх$аг
Æх$аг-древнеир. «власть»,
слово сохранилось также в
нарицательном значении
«доблесть».
З.Æхсæртæг-ÆхзæПæе. Имя
произошло от предыдущего с
уменьшит. суффиксом - æг.
4. Уырызмæг-имя
сближается с иранским Уагазтап.
5. Хæмыц - Хæтус- младший
сын Æхсæртæга, отец
знаменитого Батраза - от монг.
имени Хабичи. Имя не подцается
разъяснению (В.И.Абаев).
Хæмыц-монг. «витязь, герой»
(Биазарти А.). [
Характеристика нартов-богатырей
Древнеосетинское общество считало
волка своим родоначальником. Имя
тотема Уæрхæг стало запретным и
заменяется словом бирæгъ.
Старший из сыновей Уæрхæга.
Сын Уæрхæга, брат-близнец Æхсара,
родоначальник главной нартской
фамилии Æхсæртæггатæ.
Сын Æхсæртæга, обычно выступает в
роли старшего из нартов.
Отличительные черты старшего из
Нартов: рассудительность, выдержка,
находчивость в минуту опасности.
Отличается своей щедростью и
хлебосольством.
Обладатель чудесным зубом, делавшего
его неотразимым для женщин. Это
слово засвидетельствовано в XIII—Х1\/
вв. в монгольском как нарицательное
со значением «витязь», герой и как
собственное имя.
По аналогии учащиеся проведут лингвистический анал из
других нартских имен: Сатана, Батраз, Сослан, Ацамаз и др.
Таблица№2
Мифологические имена в нартском эпосе
Мифологическое
имя в эпосе
1. Апсати//
Æфсати
2. Донбеттыр -
Ооп-ВеПуг,
Нептун.
3. Фыдуани -
ГусЬл/аш
4. Уацилла -
\Л/асШа
5. Уастырджи -
Характеристика
мифологического
персонажа
Æфсати живет на высокой
горе Осетии Адай-хох. Враче-
ватель диких животных, нака-
зывает недоброго охотника,
вознаграждает достойного.
Æфсати - один из самых ар-
хаичных обитателей нартско-
го пантеона, восходящего ко
1 времени индоиранского и ин-
доевропейского сообщества.
(В.И.Абаев)
Владыка водного царства.
Родоначальник легендар-
ных Нартов по материнской
линИи.
Имя божества, день которого
отмечается в периодлетнего
солнцеворота. Выступает как
солнечное божество.
Божество грозы и урожая. Его
день отмечается в июне.
Покровитель путников и вои-
нов. Наделен также чертами
солнечного божества.
Сопоставляемый образ
Фрако-фригийский БаЬасИоз
(из фрако-скифских (осетин-
ских) лексических схожде-
ний). В.И.Абаев.
Имя владыки означает Во-
дный Петр, восходит к име-
ни апостола Петра, патрона
рыбаков.
Имя христианское и озна-
чает «Отец Иоанн», Иоанн
Креститель, день которого
отмечался 24 июня, в пери-
од летнего солнцеворота,
вплелся в древние солнеч-
ные мифы и стал преемни-
ком языческих солнечных
божеств. Ср.русский Иван
Купала.
\Л/а5-древнеир. «святой»,
Ша/ЕНа - Илья. У многих
христианских народов Илья
Пророк присвоил функции
древнего бога-громовика.
\Л/аз - «святой». ^ег^ «Геор-
гий», он стал преемником
дохристианских божеств.
14
209^
Комментированию подлежат также некоторые имена
нартских персонажей, требующих дополнительных истори-
ческих пояснений. Опираясь на ранее полученные знания на
уроках истории, учитель не только проводит этимологиче-
ский анализ исторических имен в нартских сказаниях, но и
комментирует историческую эпоху, в которую они жили. Эта
работа отражена также в таблице.
Таблица№3
Исторические имена и деятели
в нартском эпосе
1. Чингиохан,
под именем Хъæндзæргæс
(В.И.Абаев).
2. Сайнæг-æлдар,
враг Нартов и объект их военных
экспедиций и подвигов. Сайнæг-монг.
заут «славный». Саин-хан - почетное
имя Батыя.
3. Тары фырт Мукара.
(Мукара-сынТара).
Правитель Нокай-Ногай, сменил одного
из ханов Золотой Орды. В русских ле-
тописях его называют Ногай сын Тара.
Аланы назвали Ногая/Нокая
точно также, как русские
летописи-вместе с 1
именем его отца:
Тары (Та-та-ры) фырт Нокар (вариант
Мукара) (Биазарти А.).
4. НартСослан.
На осетинской почве имя Сослан
свидетельствуется с XII века: осетин-
ский вождь Давид-Сослан был мужем
и соправителем грузинской царицы
Тамары. В.И.Абаев неуверенно считает
слово тюркского происхождения;
Т.А.Гуриев слово «Сослан» произво-
дит от фамильного имени «Цæразон»
(«Цесарон»).
Упоминание имен в сказаниях
В сказании «Нарты симд» краса-
вица Акола станет женой Батраза
в том случае, если он освободит
своего предка от рабства Хъæн-
дзæргæса.
В сказании о сватовстве и женитьбе
Ацамаза - отец прекрасной Агунды,
владелец Черной горы.
В сказании «Сослан и сыновья
Тара».
В цикле нартских сказаний
«Сослан» и в других сказаниях.
Таким образом, комплексное комментирование, про-
водимое на разных этапах урока, способствует получению
культуроведческих знаний учащимися и привитию им уме-
ний аналитического характера.
3. Историко-сопоставительные параллели
осетинского и русского устного народного
творчества
Взаимосвязанное изучение родной (осетинской) и рус-
ской литератур является одним из условий реализации
культуроведческого подхода к изучению литературы. Род-
ная литература начинает осознаваться учащимися не как
нечто обособленное, а как часть единого литературного
процесса. Они приобщаются к тайнам художественного сло-
ва и постигают специфику эстетической системы не только
родной, но и русской литературы (93, 37].
Немало сходных представлений, нравственных устоев,
художественных образов в русской и осетинской литерату-
рах. Задача учителя - выявить эти сходные явления, умело
использовать факты литературных взаимосвязей }\пя более
глубокого, осознанного и эмоционального овладения богат-
ствами родной и русской литератур.
Очень эффективен прием сопоставления сходных обра-
зов в осетинском и русском фольклорах, Близкие по форме
и содержанию мифы и сказки со сходными фантастически-
ми мотивами, отражающими общие мечты разных народов,
представляют богатый материал для сопоставлений. Так,
учащимся и студентам на факультативных занятиях пред-
лагается провести образные и сюжетные параллели между
осетинским мифом «Солнце и Луна» и русской народной
сказкой «Вазуза и Волга». При этом они находят в них ти-
пологически общее и определяют своеобразие каждого из
указанных фольклорных произведений. Рассматривая сю-
жетные схождения в осетинском мифе и русской сказке, уча-
^ 211
щиеся определят, что как в русскои сказке Волга и Вазуза
спорят, так и в осетинском мифе заспорили Богом данные
два светила; Волга с Вазузой спорят, кто из нихумнее, силь-
нее и достоин большего почета, два светила - кто первым
будет светить днем на небе и освещать земной путь челове-
ку. Первые спор решили сами, а вторые обратились к Богу
разрешить их спор. И те и другие решают спор одинаково:
лечь спать, и кто раньше встанет, тот и станет победителем
в предлагаемых спорах. В русской сказке Вазуза ночью вста-
ла и потихоньку убежала от Волги, выбрав дорогу прямее и
ближе. В осетинском мифе второе из светил также хотело
перехитрить первое: постелило себе вместо перины колюч-
ки, чтобы не уснуть и раньше взойти, да к утру, не выдержав,
крепко уснуло. Учащимся предлагается проследить за Вол-
гой в русской сказке и первым светилом в осетинском мифе
и выяснить, как повели они себя в одинаковой обстановке.
Проснувшись, «Волга пошла ни тихо, ни скоро, а как следу-
ет»; первое светило спало всю ночь на перине и, выспав-
шись, легко и ярко взошло на небо и стало сеять свои живи-
тельные лучи по всей планете. Так появилось Солнце. Далее
определяются общие черты в характере Волги и Солнца: оба
сильные, умные, степенные. Но вот Волга «догнала Вазузу,
да так грозно, что Вазуза испугалась». В отличие от Вазузы
второе светило в осетинском мифе повело себя по-другому:
оно не испугалось, увидев высоко в небе гордо и ярко све-
тящееся светило, а застеснялось, побледнело и не решилось
подняться от стыда на небо. Лишь когда первое светило
(солнце) спряталось за горы, оно поднялось на небо и посмо-
трело на Землю дрожащими лучами. Так с тех пор сменяют
друг друга Солнце и Луна. Учащиеся сопоставляют концовки
сказки и мифа: Луна, от стыда сторонясь Солнца, поднялось
на небо, Вазуза от страха назвалась меньшою сестрою Волги,
прося принять ее к себе на руки и свести в море Хвалынское
(Каспийское}, определяют общее в их поведении и присущее
каждому из них своеобразие, при этом отмечают, что Волга
и Вазуза - реки, Солнце и Луна - небесные светила. На этом
занятии также обращается внимание на жанровые особен-
ности сопоставляемых фольклорных произведений: миф и
сказка.
После сопоставительного анализа этих двух фольклор-
ных произведений предлагается ответить на следующие
вопросы:
1. В чем сходство и различие в сюжете осетинского мифа
и русской сказки?
2. Что общего в характере героев фольклорных произве-
дений? В чем их своеобразие?
3. Какие сходные средства художественной выразитель-
ности используются в обоих произведениях? С какой целью
они употребляются?
4. Чему вас учат эти произведения народного творче-
ства?
На заключительном этапе занятия можно использовать
образы-посредники (Л.А.Шейман], чтобы оттенить как ти-
пологическую общность, так и национальное своеобразие
соотносимых явлений (100, 37). Такими образами-посред-
никами могут стать осетинские и русские пословицы, кото-
рые полнее раскроют идейную значимость и национальный
дух двух сопоставляемых фольклорных произведений.
Осетинские пословицы Русские пословицы
1. Кто долгим путем шел, тот 1. Скорость нужнее, а поспешность
вовремя пришел. вредна.
2. Кто-то торопился, торопился 2. Поспешишь - упадешь, последним
да позже работу закончил. придешь. Поспешишь - людей
насмешишь.
3. Кто умнее, тот скромнее. 3. Кто умнее, тот достанет скорее.
Раскрывая значение каждой пословицы, учащиеся глуб-
же поймут содержание осетинского мифа и русской сказки,
смогут определить своеобразие сопоставляемых фольклор-
ных произведений, раскроют нравственное содержание ка-
ждой пословицы.
213 ^
^"
Учащимся на дом предлагается подобрать самостоятель-
но к приведенным ниже русским пословицам и поговоркам
близкие по содержанию осетинские пословицы и поговор-
ки, связанные с содержанием сопоставляемых осетинского
мифа и русской сказки. Например, к русским пословицам и
поговоркам: «Не поступай вероломно - раскаешься», «Солн-
це, как родная матушка, никогда не обидит», «Волга - всем
рекам мать» (поэтому наверное и просилась Вазуза на руки
к Волге); к данным осетинским пословицам и поговоркам
подобрать русские: «Бежишь вперед, назад поглядывай»,
«Бойся позора и не опозоришься», «Великое с великого тре-
буется» и др.
Таким образом, этот вид работы способствует развитию
исследовательских навыков учащихся, самостоятельному
поиску типологической общности в осетинском и русском
фольклоре.
Эффективным является прием сопоставления сходных
образов в осетинском и русском фольклоре для формирова-
ния первоначальных представлений о типологической общ-
ности литератур, о единых закономерностях литературного
процесса (52,169]. Таким сходным образом может стать об-
раз лягушки, встречающийся в нартском сказании «Как Ха-
мыц женился» и русской сказке «Царевна-лягушка».
Женитьба Хамыца в нартском эпосе представляет вари-
ацию распространенного фольклорного сюжета, известного
под названием «мотива Мелюзины»(1,187). Герой берет в
жены девушку, часто имеющую вид какого-либо животного,
обычно лягушки. Брак с самого начала обусловлен строгим
выполнением определенного табу, при нарушении которого
девушка исчезает. При изучении указанного нартского ска-
зания отмечается, что в нартском эпосе фигурирует одна из
прародительниц нартов - водная богиня Бценон, выступаю-
щая часто в виде лягушки. В связи с этим интересны будут
некоторые сарматские параллели 1-Ш вв. н.э. Центр женской
культовой диадемы (женское головное драгоценное укра-
шение в форме короны) из кургана Соколова Могила (2-ая
половина I в.н.э.) украшен фигуркой лягушки, она же и в
этой могиле представлена в перстне. Изображения лягушки
известны и в других женских могилах 1-11 вв.н.э. на Дону на
Кубани, в Крыму и др. (101,73).
В процессе усвоения содержания сказания сопоставля-
ются образы Хамыца и Ивана-царевича, лягушки Бценон
и Царевны-лягушки, в которых легко определить типоло-
гически общее и национальное. В русской сказке закручи-
нился Иван-царевич, увидев лягушку, просящую взять ее в
жены. Нарт Хамыц в горе «повалился на постель», но, в отли-
чие от Ивана-царевича, он от стыда голову не мог поднять.
Над Иваном-царевичем насмехались братья. И над Хамыцом
насмехались нарты: опозорил он всех их своим сватовством
налягушке Бценон.
Обе - и Царевна-лягушка и лягушка Бценон - ночью,
когда их мужья ложатся спать, сбрасывают с себя лягуша-
чьи кожи и превращаются в красавиц-девушек. Обе забот-
ливы, обе ночью принимаются за дело. Но в русской сказке
Царевна-лягушка противопоставляется старшим царским
снохам, с ней соперничают жены старших братьев Ива-
на: кто лучше хлеб испечет, рубашку сошьет, ковер соткет.
Высмеянная Иванова жена оказывается достойнее, умнее,
умелее боярышни и купеческой дочери. И в нартском ска-
зании Бценон «умело и быстро кроила и шила. И все, что
требовалось, чтобы одеть с головы до ног сто мужчин, все
это скроила и сшила за одну ночь до утра. Во вторую ночь
она сшила столько же обуви. Всю сшитую одежду и обувь
Бценон поручила Хамыцу раздать нартам, а кто беднее,
тому отдать лучшее». В этом эпизоде распознаются патри-
архальные черты, когда у осетин еще был силен родовой
строй.
Но вот лягушки-девушки должны покинуть своих му-
жей. Иван-царевич не знал о грозящей ему потере и спалил
лягушачью кожу на большом огне. Осудив Ивана за нетерпе-
——-^215 ь’- —
ние, Царевна-лягушка обернулась в белую лебедь и улетела
в окно. Нарт Хамыц очень любил свою жену и, куда бы ни
шел, всюду брал ее с собой. Но он тоже совершил недозво-
ленное, о котором, в отличие от Царевны-лягушки, преду-
преждала его лягушка-жена: не брать ее на Большой Нарт-
ский Ныхас (собрание одних мужчин), иначе он ее потеряет.
Не послушался Хамыц и положил ее в карман. На Ныхасе над
ним подшутил хитрый и вездесущий Сырдон и опозорил
Хамыца: «Здесь собрание мужчин или, может быть, сбори-
ще женщин?». Не вынося такого позора, Бценон заставила
Хамыца отнести ее туда, откуда он ее взял, предварительно
вдохнув ему на спину будущего младенца, лучшего из Нар-
тов Батраза.
В отличие от русского сказочного сюжета, Бценон-ля-
гушка болыпе не возвращается в страну Нартов.
В указанных сопоставляемых фольклорных произведе-
нияхучащимся и студентам предлагается определить наци-
онально особенное в каждом из них. В ходе самостоятельной
работы из сказки выписываются слова и словосочетания,
связанные с русским бытом: царь, батюшка, «выходите в
чистое поле», боярский двор, купеческая дочь, лучшая ру-
кодельница, кафтан, а также имена сказочных персонажей:
Кащей Бессмертный, Баба-Яга.
Параллельно в нартских сказаниях отмечаются реалии
осетинского быта, обычаи: Нартский Ныхас (и сегодня он
есть у осетин, но в другой общественной форме, и называ-
ется Стыр Ныхас); брат Бценон, маленький охотник, по обы-
чаю разделил свою добычу на три части: первую долю пред-
ложил Хамыцу, как старшему, вторую долю предложил ему,
как товарищу, третью - оставил себе. Нарт Сослан - дружка
женихаХамыца:
«... и вот наступило время,чтобы люди показали ему
(Сослану) новую сестру свою - невесту Хамыца» (у осетин и
сегодня дружка невесты считается ее названым братом). По
обычаю, лягушка-Бценон обула и одела нартов. Нравствен-
ную окраску носит поступок Бценон, когда она попросила
отдать из сшитой ею обуви и одежды лучшее тому, кто бед-
нее. В заключение учащиеся и студенты определяют, в чем
сходство нартской Бценон и русской Царевны-лягушки.
Для более полного рассмотрения типологически общего
и особенного в осетинском и русском фольклоре предлага-
ется русская народная сказка «Ведьма и Солнцева сестра»
и осетинская мифологическая легенда «Мæй» («Месяц»,
«Луна»). В процессе сопоставления художественных обра-
зов выявляется сходный факт рождения дочерей-ведьм: в
осетинском мифе-легенде - «У одной матери родилась клы-
кастая дочь», в русской сказке - «У царя с царицей родилась
дочь-ведьма».
Типичны действия Ивана-царевича из сказки и младше-
го брата из осетинского мифа-легенды: оба предупрежда-
ют родных о грозящей им опасности - быть съеденными в
обоих случаях сестрами-ведьмами, и, бросив их на произвол
судьбы, убегают из дому, даже не оглянувшись.
Учащиеся и студенты, последовав за ними, определяют
еще более разящие сходства в сюжетах сопоставляемых про-
изведений:
1. И Ивана-царевича и младшего брата приютили и впо-
следствии спасли женщины, первого - Солнцева сестра, ко-
торая его «кормила-поила, как за родным сыном ходила»,
второго - черноокая красавица, ставшая его женой.
2. Вдали от родины загрустили и Иван-царевич и млад-
ший брат: их объединили грусть и, возможно, мучившая их
совесть. Оба просят своих спасительниц (Солнцеву сестру,
черноокую красавицу) отпустить их повидать родных; обо-
их после долгих уговоров отпускают, им дарят по три пред-
мета на случай грозящей опасности: Солнцева сестра дает
Ивану-царевичу щетку, гребенку и два моложавых яблочка,
черноокая дарит младшему брату точильный камень, гре-
бенку и уголек.
3. И Ивану-царевичу и младшему брату навстречу выбе-
гают их сестры-ведьмы и радостно встречают их. Оба не по-
дозревают о грозящей им опасности.
4. Сестра-ведьма Ивану-царевичу предлагает сыграть
на гуслях; клыкастая сестра младшему брату - на фандыре
(двенадцатиструнной арфе, скрипке}.
5. Обе сестры быстро удаляются, будто бы: сестра-ведьма
- приготовить еду, по этой же причине клыкастая сестра - в
кладовую.
6. И Ивана-царевича, и младшего брата спасают мыши,
заговорившие человеческим голосом: пусть бегут, так как
сестры точат: одна - зубы, другая - клыки.
7. Мыши создают видимость игры на гуслях и фандыре,
бегая по струнам.
8. Предупрежденные мышами, Иван-царевич «вышел из
горницы, сел на коня и поскакал назад», младший брат вы-
скочил из заднего окошка и тоже сбежал.
9. Обе сестры разозлились и пустились за братьями в по-
гоню. Завидев братьев, обе одинаково грозятся: «Теперь не
уйдешь от меня!» (сестра-ведьма], «Куда ты теперь денешь-
ся\» (клыкастая сестра).
10. Обе сестры ставятусловия: одна - Солнцевой сестре,
другая - черноокой красавице, чтобы им вернули сбежав-
ших братьев.
Проведение таких самостоятельных образных и сюжет-
ных схождений в сопоставляемых произведениях позволя-
ют ощутить общность их проблематики, способствуютуглу-
блению знаний по родной и русской литературе.
На следующем этапе работы определяются сюжетные
расхождения и отличительные особенности в сопоставляе-
мых произведениях. Эта работа отражена в таблице № 4.
Таблица № 4
Осетинский миф-легенда
«Месяц»
1. Действующие лица: мать и ее се-
меро сыновей (число 7 - заветное в
осетинском фольклоре).
2. Младший братстал невольным
свидетелем того, как его
малолетняя клыкастая сестра пожи-
рает их коней, и понял, что им всем
грозитсмерть.
3. Оставшись без коня, младший
брат вынужден был бежать пе-
шим.
4. Младший брат после долгого
пути подъезжает к башне, в кото-
рой жила черноокая
красавица.
5. Младший брат стал мужем чер-
ноокой.
6. Младший братдары красавицы
оставил при себе и использовал
их во время второго побега от се-
стры.
7. В отличие от русской сказки, в
осетинском мифе-легенде мышь
выступает в образе духа матери
младшего брата. Клыкастая сестра
трижды проглатывает мышь от зло-
сти, но мышь всегда остается жива,
выходя наружу.
Русская сказка
«Ведьма и Солнцева сестра»
1. Действующие лица: царь с
царицей и их сын Иван-царевич,
который внезапно заговорил во время
своего побега.
2. Иван-царевич заранее узнал от ко-
нюха,что у него родится сестра-ведьма,
которая съест его родных.
3. Иван-царевич выпросил у отца
«наилучшего коня» и ускакал.
4. Иван-царевич во время побега ищет
приюта у двух старух-швей, у Вертоду-
ба и Вертогора, которые не могут ока-
зать ему помощи, и наконец приезжает
к Солнцевой сестре.
Б.Солнцева сестра ухаживает
за Иваном-царевичем «как за родным
сыном».
6. Иван-царевич дары
Солнцевой сестры раздал заранее (до
посещения сестры): яблочки моло-
жавые подарил швеям-старухам, те
помолодели и подарили
ему платочек. Вертогору подарил
щетку, чтобы выросли для него горы;
Вертодубу- гребенку, чтобы выросли
для него дубовые леса.
7. В русской сказке мышь сразу же
прячется и исчезает.
^219*^
Рассматривая указанные дары, находим в их назначе-
нии различия и схождения. Гребенка в обоих случаях име-
ет одну и ту же функцию: бросишь ее, и появляется лес (в
осетинской легенде - непроходимый кустарниковый лес).
Точильный камень и щетка тоже имеют одну и ту же осо-
бенность в сопоставляемых фольклорных произведени-
ях: бросишь их; и вырастают горы. Два других дара имеют
разные функции: платочком махнул Иван-царевич, и по-
является озеро; уголек бросил младший брат, и появля-
ется непроходимая чаща леса. Концовка обоих произведе-
ний тоже разная. В русской сказке Иван-царевич остается
в теремах Солнцевой сестры. Конец осетинской легенды
больше похож на мифологический; чем на сказочный:
клыкастая сестра догнала брата, когда черноокая протя-
нула ему руку с башни. Так они тянули его каждая к себе.
Наконец договорились: две недели брат принадлежит се-
стре; две недели - черноокой красавице-жене. С тех пор
младший брат превратился в Луну. Когда он у сестры, то
за две недели она его почти съедает (это молодой Месяц),
когда он у черноокой - поправляется после ее заботливо-
го ухода (это полная Луна).
Выявив сюжетные и образные схождения, отличитель-
ные особенности в сопоставляемых произведениях, уча-
щиеся и студенты определяют в них национальные осо-
бенности: реалии быта, образные средства, речь героев
и др. Из осетинского мифа-легенды и русской сказки вы-
писывают слова и словосочетания, свидетельствующие
о реалиях осетинского и русского быта; с последующим
комментированием их смыслового значения. При этом
используются толковые и другие словари. По возможно-
сти; комментирование сопровождается показом рисунков
предметов быта.
Осетинский быт в мифе-легенде характеризуют: «ав-
дæн» (колыбель; люлька), она есть до сих пор у осетин;
^220^
некоторые ученые происхождение этого слова связывают
со словом «авд»(семь), то есть люлька для семерых детей;
«фæндыр» (двенадцатиструнная арфа, скрипка), по пре-
данию, ее изобрел Сырдон в нартских сказаниях; «мæсыг»
(традиционная осетинская башня]. Башни в Осетии стали
воздвигаться в Х1У-ХУ вв. после известных исторических
событий. Башни были жилые, боевые и сторожевые. Чер-
ноокая красавица жила в жилой башне.
0 реалиях русского быта в сказке свидетельствуют:
«горница» (комната, первоначально в верхнем этаже);
«сундук иголок», «сундук ниток» ( сундук - большой
ящик для хранения вещей с крышкой на петлях и с зам-
ком); «гусли» (старинный (славянский) струнный щипко-
вый музыкальный инструмент); «терем» (в древней Руси:
жилое помещение в верхней части дома или в виде баш-
ни). Солнцева сестра, как и черноокая, жила в доме в виде
башни, то есть в тереме.
Национальные особенности усматриваются и в дей-
ствующих лицах: в русской сказке - это исконно русские
сказочные персонажи: царь с царицей, Иван-царевич. В
осетинском фольклоре часто упоминаются семеро сыно-
вей, как и в рассматриваемом мифе-легенде. До сих пор на
осетинской свадьбе звучит пожелание невесте: чтобы Бог
подарил ей семеро сыновей и одну синеглазую дочь.
Русская сказка начинается со свойственной присказ-
кой: «В некотором царстве, далеком государстве жил-был
царь с царицей».
Осетинский миф-легенда начинается с обычного всту-
пления: «У одной матери было...».
Учащимся и студентам предлагается вспомнить, как
начинаются осетинские и русские сказки, чтобы отметить
в них отличительные особенности.
Осетинские сказки
«Царди æмæ уыди æлдар æмæ
йæ ус» («Жили и были князь и
егожена»).
«Раджыма-раджы цардысты
æмæ уыдысты» («Давным-давно
жили и были»).
«Уыдис иу паддзах» («Был один
царь»).
«Царди-уыди иу паддзах» («Жил-
был один царь»).
«Царди иу мæгуыр лæг» («Жил один
бедняк»).
«Раджы уыди...» («В старину
было...»).
Русские сказки
«В некотором царстве жил царь
с царицей».
«За тридевять земель, в тридесятом
государстве жили царь с царицей».
«В некотором государстве жил-был
царь».
«В некотором государстве жил да
был царь».
«Жил да был крестьянин»
«Встарые годы...».
В русских сказках - царь почти постоянный персонаж. В
осетинских сказках редко встречается паддзах (царь). И это-
му есть свое объяснение: после нашествия войск Чингиз-ха-
на в XIII в. и среднеазиатского Тимура в XV в. пало Аланское
государство. К XVII в. на карте истории появляется малень-
кая горная Осетия с четырьмя фамильными ущельями, во
главе которых стояли æлдары (князья), поэтому в осетин-
ских сказках чаще встречается æлдар, а не паддзах(царь). В
России в XVII в. правили цари (первый царь России - Иван
Грозный). В осетинских сказках частые персонажи - мæ-
гуыр лæг(бедняк), æлдар (князь),три брата, семеро братьев,
в русских сказках - царь с царицей, Иван-царевич, старик со
старухой, купец с купчихою.
Важное значение имеют образные средства, речь геро-
ев в сопоставляемых произведениях для определения на-
циональных особенностей. Так, в изучаемом мифе-легенде
встречаем образные выражения, которые осетины слышат
и употребляют и сегодня в обыденной речи: «Мæ комдзаг
мын мæ дзыхæй фелвæстай!» (букв. «Ты мой кусок вытащил
из моего рта!»); «Мæгуыр мын дæ бон кæны...» (букв. «Беден
будет твой день...»). При буквальном переводе на русский
язык выявится несоответствие смыслового содержания ука-
занных выражений, и учащиеся отмечают, что они являются
идиоматическими оборотами, значение которых не опреде-
ляется значением входящих в них слов. К ним подбираются
их семантические эквиваленты на родном и русском языках.
В устах клыкастой сестры эти выражения звучатугрожающе,
подчеркивая ее кровожадность и агрессивность: первое -
в значении «Я хотела съесть брата, а ты мне помешала!»
(говорит с угрозой мышке); во втором ярко отражена угро-
за смертью: «Твои дни сочтены!» или «Пришел конец дням
твоей жизни!» (угрожает брату, догоняя его).
Далее раскрывается и обыденное значение этих выраже-
ний: первое выражение «Кусок изо рта вытащить» эквива-
лентно по смыслу русскому фразеологическому выражению
«Проносить кусок мимо рта» (упускать возможность полу-
чить что-либо, пользоваться чем-либо), отличаются лишь
тем, что в осетинском - удача уже была в руках, но ее ото-
брали, в русском -упустили возможность получить ее.
Смысловое содержание второго осетинского выражения
можно сопоставить с русскими фразеологизмами: «Рвать и
метать» (раздражаться, неистовствовать); «Метать громы
и молнии» (распекать кого-либо или угрожая кому-либо,
говорить гневно, раздраженно, упрекая); «Стереть с лица
земли» (жестоко расправиться с кем-либо, совсем погубить
кого-либо). Надо отметить, что последний фразеологизм
очень подходит для описания душевного неравновесия
злых сестер-ведьм во время погони за братьями в сопостав-
ляемых произведениях.
Далее из русской сказки выписываются исконно русские
выражения, в том числе фразеологизмы, и подбирают к ним
синонимы на русском и осетинском языках, их семантиче-
ские эквиваленты, используя толковый и фразеологиче-
ский словари.
1. «Пуще прежнего заплакал царевич...» - сильнее запла-
кал царевич (осет. тынгдæр ныккуыдта).
2. «Залился Иван-царевич горькими слезами...» - горько
заплакал (осет. ныккуыдта).
3. «Добрый молодец» - безукоризненный удалец, хра-
брец (осет. æнæаипп, æнæфау хъæбатыр, æхсарджын яæг
или хорз лæг).
4. «Добрый конь» - хороший, отличный конь (осет. хорз,
тынгхорзбæх).
Чтобы лучше понять семантику русского слова «до-
брый», к этому выражению подбирается осетинская посло-
вица: «Доброму коню добрый всадник подстать» (осет. «Хорз
бæхыл хорз барæг фидауы»). В словарях находим и другое
значение слова «добрый»: отзывчивый, делающий добро
другим (осет. хæларзæрдæ,хорззæрдæ).
5. В русской сказке определяется смысловое значение
фразеологизма «Куда глаза глядят» (1. Не выбирая пути, без
определенного направления. 2. Куда захочется, куда угодно
идти, ехать) и выявляют, какое из них больше характеризу-
ют действия Ивана-царевича: «Не выбирая пути, без опреде-
ленного направления», ускакал Иван -царевич спасать свою
жизнь.
6. Образы Вертодуба и Вертигора встречаются только в
русской сказке, и значение их имен распознается в содер-
жании самой сказки: «Вот как повыдерну все эти дубы с ко-
реньями тотчас и смерть моя!» - говорит Вертодуб (здесь
уместно напомнить, что дуб у осетин, как и у русских, дерево
- символ нации); «... поставлен я горы ворочать», - объясня-
ет Вертогор.
7. В русской сказке и осетинском мифе-легенде опреде-
ляются исконно народные выражения и подбираются к ним
синонимы, учащиеся и студенты выявляют, к какому стилю
речи относятся.
В русской сказке: «с роду» - с рождения; «коли» - если;
«впервой» - первый раз, впервые; «воротился» - вернулся;
«вмиг» - сразу, внезапно; «глядь - нет ни души» - смотрит:
нет никого (последнее «нет ни души» - должно быть указа-
но как фразеологизм).
В осетинском мифе-легенде с переводом на русский язык:
«бавдæлд» - райдыдта (начала, стала готовить еду); «дисы
бахауд» - ныддис кодта, бадис кодта (удивилась); «бафтыд» -
бахæццæ (дошел, добрался); «феддæдуар» - æддæмæ ахызт
(вышла); «сдаудта» - сцыргъ кодта (наточила) и т.д.
Сопоставив русские и осетинские народные выражения,
учащиеся и студенты определяют народный стиль речи в
двух сопоставляемых произведениях. В итоге, после такой
проведенной работы, они приходят к выводу, что фольклор
каждого народа соответствует духу народа, его культуре и
мировоззрению.
В конце занятия можно провести беседу: «Родные и мы»:
1. Как вы оцениваете то, что младший брат в осетинском
мифе-легенде и Иван-царевич в русской сказке не предупре-
дили своих родных о грозящей им опасности и покинули их?
2. Какими должны быть отношения в семье между деть-
ми и родителями, между братьями и сестрами? (Привести
примеры из осетинского и русского фольклора, из жизни, из
собственного опыта).
Таким образом, при умелом соотнесении и взаимосвязи
курсов родной и русской литератур эффективнее решаются
задачи литературного образования учащихся и студентов.
Сопоставление произведений осетинского и русского фоль-
клора, выявление общей проблематики, образных и сю-
жетных параллелей дает возможность повысить интерес к
родной и русской литературам, помогает обогащению пред-
ставлений о типологической общности литератур, стимули-
рует самостоятельное, творческое мышление старшекласс-
ников и студентов, формирует их эстетический вкус.
4. Сопоставительный анализ осетинских
оригинальных текстов и их переводов на
русский язык в методическом аспекте
Сопоставительный анализ оригинальных текстов и их
переводов способствует формированию и развитию навы-
ков самостоятельного постижения слова во всем многооб-
_^ 225 ^
15
разии его функций. Сравнивая оригинальные произведения
с его переводом на русский язык, учащиеся определяют,
насколько художественные образы перевода адекватны
оригиналу. В некоторых случаях учитель заинтересует уча-
щихся, привлечет их внимание к оригиналу указав на не-
точность перевода (101, 81]. Такой интерес у них вызовет
первое осетинское литературное произведение «Нас было
девять братьев» - надпись на стене Нузальской церкви в
Алагирском районе Северной Осетии-Алании.
Перевод надписи осуществлен с грузинского на осетин-
ский язык (два перевода) и на русский (четыре перевода). В
нашем случае сравниваются осетинский и русский перево-
ды указанного произведения.
Сопоставительному анализу осетинского оригинала и
его переводов будет предшествовать предварительное ком-
плексное комментирование. Используя дополнительную
историческую литературу произведения устного народно-
го творчества, топонимический, мифологический словари,
учащиеся с помощью учителя определяют этимологию на-
званий местностей и имен, упомянутых в Нузальской над-
писи:
Нузал - араб. «нузул», место сбора налогов или место сто-
янки. Из истории известно, что арабы в период арабо-хазар-
ских войн VIII в. и позже в горах Кавказа, особенно в районах
перевальных путей, держали контроль над этими путями.
Именно в это время - в VIII - IX вв. - за данной местностью
могло закрепиться название «Нузал», как место сбора нало-
га (46, 58). Касара - къæсæр, «порог». Ос-Багатар - осский
(осетинский) богатырь. Вахтанг Горгасал - «Волчья голова»
(перс, груз). Используя связи с уроками истории, учитель
проводит социально-бытовой комментарий произведения,
вводя учащихся в эпоху его создания - конец XIII - начало
XIV вв., когда в Алании еще сильны были общинные отноше-
ния и жители Алагирского ущелья считали себя потомками
легендарного Ос-Багатара. Учитель в своей беседе проком-
ментирует историко-культурные сведения, которые нашли
^,226
отражение в изучаемом фольклорном произведении. Это
сведения об исторических л ичностях: уроженце горного цар-
ского селения Нузал, царевиче Давиде- Сослане и времени
его правления в Грузии; это легендарный Ос-Багатар (V в.),
погибший от руки грузинского царя Вахтанга Горгасала,
и великий Ос-Багатар (- 1306), погибший от руки Бека-ха-
на. В комментировании нуждаются также географические
реалии, встречающиеся в фольклорном произведении и
способствующие восприятию учащимися климатических,
природных и географических условий средневековой Ала-
нии. Используя географическую карту, учитель расскажет
о Касарском ущелье, о котором упоминается в произведе-
нии: «золотоносная и серебряная руда, подобно воде» была
земля в Алагирском ущелье, куда относится и Касара; в Ка-
саре были замок и мост, охраняемый военными дружинами
фамилии Царазонта. Покажет те «четыре угла», о которых
говорится в надписи: это четыре ущелья - Касарское, Мами-
сонское, Закинское, Зругское.
Такое комплексное комментирование будет способ-
ствовать целостному, эстетически осознанному освоению
литературного произведения и подготовит учащихся к
проведению сопоставительного анализа осетинского ори-
гинального текста и его переводов на русский язык.
Для наших сопоставлений мы привлекаем наиболее ран-
ний текст (не позже 1817 г.), содержащийся у грузинского
летописца, царевича Вахушти в переводе на русский язык с
грузинского М.Г.Джанашвили, и вариант Нузальской надпи-
си из архивной рукописи «Записка сословных отношений в
Осетинском и Ингушском округах», составленную в г. Влади-
кавказе в 1860 г. и подписанную помощником председателя
Комитета по личным и сословным правам подполковником
Карягиным. Кроме того этот текст дан и на грузинском язы-
ке и приближен к оригиналу. На осетинский язык перевод
надписи с грузинского в разное время осуществили осе-
тинские писатели, отец и сын Сека Гадиев и Цомак Гадиев.
В качестве исходного варианта для наших сопоставлений
привлекается стихотворный текст надписи в переводе Ц.Га-
диева.
Сравнивая первые два русских перевода надписи, учащи-
еся определят, что первый текст изложен М.Г.Джанашвили
прозаически, сплошным текстом, во втором варианте рус-
ского текста ясно заметно, что этот стихотворный текст
приближен к оригиналу. Текст состоит из девяти взаимос-
вязанных частей. Эти композиционные особенности на-
рушены в переводах Гадиевых: у Сека стихотворный текст
состоит из трех частей, у Цомака - сплошной стихотворный
текст. Учащимся IX (или X) класса предлагается выполнить
следующие задания:
1. Выявить тождественные элементы и несходства в со-
поставляемых текстах.
2. Объяснить причины текстовых несоответствий и рас-
хождений.
3. Выявить переводческие удачи в сопоставляемых тек-
стах.
4. Определить сочетаемость слов в родном и русском
языках в рассматриваемых вариантах надписи.
5. Осуществить собственный перевод с русского текста
(второй вариант) на осетинский и наоборот.
Первое задание учащиеся выполняют, обращаясь к исто-
рии и этнографии, и определяют, что во всех рассматрива-
емых текстах тождественным является единство сюжет-
но-смыслового содержания; во всех текстах присутствуют
исторические деятели: Ос-Багатар (V в., XIII в.), Давид-Со-
слан, Вахтанг Горгасал, упоминается род Царазоновых - Ца-
хиловых. Тождественными являются и указанные географи-
ческие реалии: Касарское ущелье, таможенная застава, мост,
а также упоминание золота и серебра.
Учащиеся высказывают свои суждения об особенностях
рассматриваемых переводов, выявляют различия в сопо-
ставляемых тестах. К таким различиям учащиеся отнесут
неодинаковую интерпретацию осетинских фамильных ро-
дов в первом русском тексте - Чарджонидзе-Чархилановых
вместо Царазоновых-Цахиловых. Только во втором архив-
ном русском переводе из четырех рассматриваемых текстов
имя «Давид-Сослан» раздвоен на Давида и Сослана. Одним
лицом является и «Сокур-Георгий» (по мнению некоторых
ученых; это сын Давида-Сослана Лаша Георгий). Однако это
имя раздваивается в первом русском тексте и читается как
«Сокур и Георгий», а в осетинском тексте Ц.Гадиева «Сокур»
- одно лицо, «Георгий» причислен к монахам. Как известно
из грузинской летописи, у сына Давида-Сослана Лаша Геор-
гия был поврежден один глаз. Сокур-Георгий (сокур-сохъ-
уыр-кривой, косой, одноглазый) - осетинское прозвище -
Георгий Лаша (84, 37].
В русском переводе «рабами Христа» являются Исаак,
Романоз и Басил (Василий), у Сека Гадиева к ним причис-
лен еще Георгий, а Романо-Басил стали одним лицом: Рома-
ноз-Басил. В переводе Ц.Гадиева монахами являются Геор-
гий, Исаак и Романоз.
Среди несходств учащиеся обнаружат, что во втором рус-
ском варианте неттрадиционной концовки: «Кто из васуви-
дит (прочтет) этот стих, малостью пусть скажет поминание».
Подобная концовка присутствует как в первом варианте
русского перевода, так и в двух осетинских вариантах. В пер-
вом варианте русского текста «покорен Кавказ», во втором
- «кавказцы» - с другим смысловым оттенком. В осетинских
вариантах покорены «народы Кавказа», что по смыслу при-
ближен к «покорен Кавказ». Используя различные публи-
кации о Нузальской надписи, учащиеся с помощью учителя
попытаются объяснить причины указанных текстовых несо-
ответствий. Существенные разночтения надписи, по мнению
В.А.Кузнецова, проистекают из-за отсутствия подлинника
надписи, невозможности проверки аутентичности того или
иного перевода и явного наличия многократных переписы-
ваний текста надписи и ее редакций в XIX в. (46, 78).
Известный ученый, доктор филологических наук З.М.Са-
лагаева в качестве варианта для исследований избрала пу-
бликацию М.Броссе 1883 г.; так как, по ее мнению, этот текст
,——^, 229 *, —
по сравнению с первопечатным текстом 1830 г., имеет неко-
торые уточнения и примечания Броссе (81, 44). В качестве
исходного варианта для своих исследований В.Г.Кузнецов
выбрал содержащийся у Вахушти самый ранний текст в пе-
реводе М.Г.Джанашвили, однако ученый самым достовер-
ным из всех вариантов считает билингву на грузинском и
русском языках, найденную в 1860 г. в указанной выше ар-
хивной рукописи (46, 79). Учащимся представится возмож-
ность самим определить и выявить переводческие удачи в
сопоставляемых текстах на русском и осетинском языках.
На заключительном этапе урока учитель предложит
учащимся определить сочетаемость слов в русском и осе-
тинском языках в вариантах надписи. Для такой работы
больше подойдут второй архивный текст русского перево-
да и осетинский текст Ц.Гадиева. Для сравнения могут ис-
пользоваться и два других сопоставляемых текста. Удачную
сочетаемость слов в русском и родном языках учащиеся
обнаружат в названии надписи «Нас было девять братьев»
(«Мах уыдыстæм фараст æфсымæры»). По смыслу правиль-
но сочетаются в двух русских вариантах и у Ц.Гадиева имена
«Ос-Багатар» и «Давид-Сослан» - « с четырьмя царствами
боровшиеся». Во всех вариантах удачно соответствуют све-
дения о золотоносной руде и наличии серебра «в таком оби-
лии, как вода». Удачная сочетаемость слов наблюдается так-
же во второй части надписи, где Ос-Багатар похитил сестру
грузинского царя Вахтанга Горгасала, предательски был им
убит, а его войско разбито.
С помощью учителя учащиеся определяют также нес-
ходство сочетаемых слов в вариантах надписи. Так, в пер-
вом русском варианте и двух осетинских вариантах удачны
сочетания слов о служителях-монахах как о «верных рабах
Христа», во втором русском варианте учащиеся отметят не-
удачное сочетание слов «сделались рабами Христа». Наибо-
лее удачно это словосочетание, на наш взгляд, у Ц.Гадиева
на осетинском языке: «...являются хорошими служителями
Христа». Во втором русском архивном варианте надписи пя-
^230*^
тая композиционная часть неудачно переведена на русский
язык, наблюдается несоответствие смысловой окраски слов:
«В Касаре имею укрепление и сабаже, здесь содержу
двери моста, в будущем обнадежен, в настоящем благопо-
лучен». Учащимся в виде таблицы предлагается рассмо-
треть перевод указанного отрывка во всех четырех вариан-
тах русского перевода надписи. В первом варианте русского
перевода этот отрывок звучит так: «В Касарах я имею за-
мок и таможенную заставу и здесь охраняю двери Хиди; ве-
руя в загробную жизнь, в сем мире прочно стою». Учащие-
ся определят, что русский перевод этого варианта надписи
наиболее удачен: не «сабаже», а «застава», и не «содержит
двери Хиди (моста)», а охраняет их. Упоминание о загроб-
ной жизни и «сем мире» удачно переведены, в отличие от
трех других русских вариантах, в первом варианте русского
перевода.
На заключительном этапе этой работы учащимся мож-
но предложить осуществить собственный перевод этого
отрывка (или всей надписи) с русского на осетинский, учи-
тывая все вышеуказанные расхождения и замечания. Уча-
щиеся эту работу могут выполнить в домашних условиях:
перевести весь текст надписи или понравившийся отрывок
надписи с русского на осетинский и наоборот. Такая работа
способствует формированию и развитию у учащихся навы-
ков самостоятельного постижения слова во всем многооб-
разии его функций на родном и русском языках.
В заключение учитель может провести заочную (а впо-
следствии и очную) экскурсию в Алагирское ущелье с конеч-
ным пунктом - п.Нузал с его культурными и историческими
ценностями.
Таким образом, сопоставительный анализ осетинских
оригинальных текстов и их переводов способствует разви-
тию творческой мысли учащихся, постижению русского и
художественного слова во всем его многообразии.
л^^=г-
Заключение
Исходя из теоретического анализа работ по педагогике,
литературоведению, языкознанию, этнографии и методике
изучения литературы в школе, в вузе, а также результатов
проведенного исследования и опытно-экспериментального
обучения, мы можем сделать вывод, что предложенная нами
система изучения осетинского фольклора, древних и сред-
невековых памятников письменности и литературы стиму-
лирует культуроведческие основы творческой и поисковой
деятельности студентов и учащихся. У них углубляется ин-
терес к словесному искусству; они приобщаются к культур-
ным ценностям своего и других народов, расширяется их
духовный, нравственный и эстетический опыт, формирует-
ся их национальное самосознание, а также развиваются их
исследовательские навыки.
Практическая реализация основных положений разра-
ботанной нами методической системы предполагает из-
учение исторического и культурного опыта осетинского
народа, использование новейших достижений этнографии,
мифологии, литературоведения, этнопедагогики. Методика
изучения осетинского фольклора, древних и средневековых
памятников письменности и литературы способствует по-
вышению уровня образования, вооружает студентов и уча-
щихся самостоятельным овладением знаниями, прививает
любовь к родному языку и литературе, к истории и культуре
своего и других народов, дает учащимся материал для на-
блюдения не только литературоведческого, но и социаль-
но-исторического, этнографического, лингво-географиче-
ского характера.
Анализ произведений фольклора, древних и средневе-
ковых памятников осетинской письменности и литературы
предполагает раскрытие межнациональных (осетинской
и русской) литературных связей, углубленное осмысление
— —-^ 232 *,
^и^а
литературной темы в целом, наблюдение над художествен-
но выразительными средствами оригинала и его переводов,
развитие логического мышления старшеклассников, воз-
действие на нравственно-эстетические воззрения и пози-
ции.
Успешное осуществление и эффективность данной систе-
мы зависит от ряда требований: высокой профессиональной
подготовки учителя, учета общей подготовленности и ли-
тературных знаний учащихся, применения разнообразных
эффективных форм и методов, умелой координации изуче-
ния исследованной проблемы на уроках и факультативных
занятиях.
2000 г.
Библиография
1. Абаев В.И. Осетинский язык и фольклор.- М., 1949.
2. Абаев В.И. Избранные труды. Религия, фольклор, лите-
ратура. - Владикавказ: Ир, 1990. - 640 С.
3. Абаев В.И. Избранные труды. Общее и сравнительное
языкознание. - Владикавказ: Ир, 1995. - 724 С.
4. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетин-
ского языка в 4-х томах. - Москва - Ленинград, 1958.
5. Аммиан Марцеллин. История. В кн.: Латышев В. Изве-
стия древних писателей о Скифии и Кавказе: ВДИ, 1949.
6. Андреев Н.П. Фольклор и его история. В сб.: Русское на-
родное поэтическое творчество. - М.: Высшая школа, 1986.
- С. 64.
7. Армянские источники об аланах. Вып. II. - Ереван, 1985.
8. Бахрах Бернард С. Аланы на Западе. - М.:Ард, 1993.
9. Бачинин В.А. Искусство и мифология // Знание. Эсте-
тика, 1987, №4.
10. Бекоев В.И. Методика изучения фольклорных произ-
ведений на уроках русской литературы в осетинской школе.
- Орджоникидзе: Ир, 1989.
11. Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. - М.,
1979.
12. Бигулаев Б.Б. краткая история осетинского письма. -
Дзауджикау 1952. - 75 С.
13. Богнгард-Левин Г., Грантовский Э. // Знание - сила,
1989, № 9.
14. Бязыров А.Х. Очерки истории нартского эпоса. - Вла-
дикавказ: Ир, 1993.
15. Васильева Л.. проблемы истории Осетии в русской на-
уке XIX в. - Орджоникидзе: Ир, 1975.
16. Вахушти. География Грузии. -Тифлис, 1904.
17. Вербовая Н.Н. Усвоение теоретико-литературных по-
нятий. В сб.: Методика преподавания русской литературы в
9-11 классах/ Подред. К.М.Нартова.-Л.: Просвещение, 1989.
18. Гаглойти Ю.С. Трехфункциональное деление скифов
и его отражение в этнической культуре осетин. В сб.: Кавказ
и цивилизация Древнего Востока. - Орджоникидзе, 1989.
-С.67.
19. Григорьев В.В. 0 скифском народе Саках. - Москва,
1871.
20. Гуриев Т.А. Из жемчужин Востока: Авеста. - Владикав-
каз: СОГУ; 1993.
21. Гуриев Т.А. Наследие скифов и алан. - Владикавказ:Ир;
1991.
22. Гуриев Т.А. Памятник особого рода: язык. - Владикав-
каз, 1995.
23. Гюльденштедт И.А. Путешествие по Грузии, т.Ш. -
Тбилиси. 1964.
24. Дьяконов М.М. Языковые контакты на Кавказе и
Ближнем Востоке. В сб.: Кавказ и цивилизация Древнего
Воскока - Орджоникидзе: Ир; 1989.
25. Дюмезиль Ж.Осетинский эпос и мифология. - М.: На-
ука;1977.-268с,
26. ДюмезильЖ. Скифы и нарты. - М.: Наука; 1990. - 229 с.
27. Дзаттиаты Р.Г. Аланы в дружине Вахтанга Горгасала. В
сб.: Аланы. История и культура. Вып. III. - Владикавказ, 1995.
- С 101.
28. Жирмунский В.М. К вопросу о международных ска-
зочных сюжетах. В сб.: Русское народное поэтическое твор-
чество. - М.: Высшая школа; 1986. - С. 244.
29. Жирмунский В.М.Сравнительно-историческое изуче-
ние фольклора. В указ. сб. - С. 130.
30. Инфантьев Б.Ф.; Лосев А.Г. Спецкурс «Взаимосвязи
русской и других национальных литератур». В сб.: Факульта-
тивные курсы по русской литературе в национальной шко-
ле / Под ред. Я.Г. Садовского. - Л.: Просвещение, 1991. С. 7.
31. Иосафат Б. Путешествие в Тану. СПб.; 1836; т.1; отд.132.
32. Исаенко А.В.; Кучиев В.Д. Некоторые проблемы древ-
ней истории осетин. В сб.: Аланы. История и культура. Вып.
II. - Владикавказ, 1995. - С. 10.
33. История Древнего Востока. - М., 1979.
34. История Северо-Осетинской АССР: С древнейших вре-
мен до наших дней. - Орджоникидзе: Ир, т. 1,1987.
35. Калоев Б.А. Всеволод Миллер - кавказовед. - М.; 1960.
36. Калоев Б.А. Осетины. - М.: Наука, 1971. - 356 с.
37. Калугин В.И. Струны рокотаху. Очерки о русском
фольклоре. - М.: Современник, 1989. - 623 с.
38. Карсанов А.Н. Кавказские аланы-ясы в письменных
источниках позднего средневековья (XIV - XVIII). В сб.: Ала-
ны. История и культура. - Владикавказ, 1995. - С. 403.
39. Ковалевская В.Б. Аланы, Западная Европа и Византия.
- Владикавказ, 1998.
40. Козаев П.К. Эпос и проблемы древней истории наро-
дов Кавказа и Индии. В сб.: Кавказ и цивилизация Древнего
Востока. - Орджоникидзе: Ир, 1989. - С. 74.
41. Козырева Т.З. Памятники родного языка. - Орджони-
кидзе: Ир, 1972.-63 с.
42. Кравцов Н.И. Фольклорные произведения как худо-
жественное целое. В сб.: Русское народное поэтическое твор-
чество. - М.: Высшая школа, 1986. - С. 112.
43. Кузнецов В.А. Нартский эпос и некоторые вопросы
истории осетинского народа. - Орджоникидзе: Ир, 1980.
44. Кузнецов В.А. Алано-осетинские этюды. - Владикав-
каз:Ир, 1993.-183 с.
45. Кузнецов В.А. Очерки истории алан. - Орджоникидзе:
Ир, 1984.
46. Кузнецов В.А. Реком, Нузал и Царазонта. - Владикав-
каз: Ир, 1990.
47. Кузьмин А.И. Героическая тема в русской литературе.
- М.: Просвещение, 1974. - 304 с.
48. Кусков В.В., Прокофьев Н.И. История древнерусской
литературы. - Л.: Просвещение, 1987. - 287 с.
49. Левек П. Эллинистический мир. - М.: Наука, 1989. -
252 с.
50. Лихачев Д.С. Эпическое время былин. В сб.: Русское на-
родное поэтическое творчество. - М.: Высшая школа, 1986. -
С. 344.
_= .—_^ 236 -^——
л^$^г-
51. Лосев А.Г., Инфантьев Б.Ф. Литературное краеведение.
В сб.: Методика преподавания русской литературы в стар-
ших классах национальной школы / Под ред. К.В.Мальцевой
и И.Е.Каплана. - М.: Просвещение, 1979. - С. 182.
52. Майорова И.Х. Взаимосвязи русской и родной лите-
ратур и их место на уроке // Русский язык в национальной
школе.-1973.-№1.-С63.
53. Майорова И.Х. Изучение теоретико-литературных
понятий. В сб.: Проблемы преподавания русской литерату-
ры / Под ред. М.В. Черкезовой и М.В.Андреевой. - Л.: Просве-
щение, 1989.-С. 159.
54. Майорова И.Х. Принципы изучения русской лите-
ратуры во взаимосвязи с родной литературой учащихся. В
сб.: Методика преподавания русской литературы в старших
классах национальной школы. - Л.: Просвещение, 1979. -
С. 13.
55. Марков Е. Очерки Кавказа. - М., 1825.
56. Миллер В.Ф. Осетинские этюды. - Владикавказ: СОИ-
ГИ, 1992.
57. Миллер В.Ф. Язык осетин. - М.; 1979.
58. Мифы народов мира. Т.1. - М.: Советская энциклопе-
дия, 1992.
59. Мифы народов мира. Т. 2. - М.: Советская энциклопе-
дия, 1992.
60. НартыЮсетинский героический эпос в трех книгах. -
М.:Наука, 1989.
61. Немет Ю. Список слов на языке ясов, венгерских алан.
- Орджоникидзе, 1960.
62. Оранский И.М. Введение в иранскую филологию. - М.;
1960.
63. Осетины глазами русских и иностранных путеше-
ственников /Сост. Б.А.Калоев. - Орджоникидзе, 1967.
64. Памятники литературы Древней Руси. - Л.: Художе-
ственная литература, 1970.
65. Периодическая печать Кавказа об Осетии и осетинах.
Кн.2. - Цхинвали: Ирсытон, 1981. - С. 156.
"^^ 2-о / ^7*
66. Петухов Ю. Родина Аполлона. В сб.: Дорогами тысяче-
летий /Под ред. А.Ф.Смирнова. - М.: Молодая гвардия, 1989.
-С.З.
67. Пигулевская Н.В. К вопросу о письменных народах
древности. - М., 1962.
68. Повесть временных лет. В сб.:Русская литература XI-
XVIII вв. / Под ред.Г.Беленького и др. - М.: Художественная
литература, 1988. - С. 19.
69. Повесть о разорении Рязани Батыем. В указ. сб. - С. 89.
70. Проблемы этнографии осетин. Вып.2. - Владикавказз,
1992.-237 с.
71. Путилов Б.Н. К типологии природы фольклора и его
специфики. В сб.: Русское народное поэтическое творчество.
- Москва: Высшая школа, 1986. - С. 80.
72. Рейнегс Я. Общее историко-топоргафическое описа-
ние Кавказа. В сб.: Осетины глазами русских и иностранных
путешественников / Сост. Б.А. Калоев. - Орджоникидзе, 1967.
73. Рерих Н.К. // Осетия. - Париж, 1933. - № 1. - С. 3.
74. Рерих Ю.Н. // Даръял. - Владикавказ, 1991. - № 4. -
С. 244.
75. Рерих Н.К. // Осетия. - Париж, 1933. - № 1. - С. 4.
76. Рубрук. Путешествие в Восточные страны. СПб, 1910,
ч.ХШ, XX, XXI.
77. Русская литература Х1-Х1И вв. / Ред.кол. Г. Беленький,
П. Николаев, А. Овчаренко и др. - М.: Художественная ли-
тенратура, 1988. - 493 с.
78. Русское народное поэтическое творчество / Сост. Ю.Г.
Круглов. - М.: Высшая школа, 1986. - 536 с.
79. Русские народные сказки / Сост. В.П.Аникин. - М.: Дет-
ская литература, 1987. - 719 с.
80. Русское устное народное творчество / Сост. А.В.Кула-
гин. -М.:РОУ 1996.- 800 с.
81. Салагаева З.М. От Нузальской надписи к роману. -
Орджоникидзе, 1984.
82. Сказания о нартах. Осетинский эпос / Перев. с осет.
Ю.Либединского. - М.: Советская Россия, 1978.
83. Скитский Б.В. Очерки истории горских народов. -
Орджоникидзе, 1972. - 378 с.
84. Тогошвили Г.Д. Сослан-Давид. - Владикавказ: Ир,
1990.-144 с.
85. Турчанинов Г.Ф. Древние и средневековые памятники
осетинского письма и языка. - Владикавказ: Ир, 1990.
86. Уарзиаты В.С. Культура осетин: связи с народами Кав-
каза. - Орджоникидзе, 1990. - 190 с.
87. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. - Москва-Ленин-
град, 1949. - 589 с.
88. Фарваровский С. Народное образование у осетин / Те-
рек, 1917, №5702.
89. Хамицаева Т.А. Историко-песенный фольклор осетин.
- Орджоникидзе, 1973.
90. Хубецова З.Р. некоторые германо-аланские языковые
параллели. - Орджоникидзе, 1984.
91. Цаллагова З.Б. Воспитание гражданского сознания и
национального самосознания учащихся в процессе изуче-
ния родной литературы в 9-11 классах. - Владикавказ: Ир,
1996.-114 с.
92. Цаллагова З.Б. Нравственное воспитание учащихся на
уроках родной литературы. - Орджоникидзе: Ир, 1990. - 64 с.
93. Черкезова М.В. Литературное образование и культура
в национальной школе // Литература в школе, 1993. - № 5.
-С.36.
94. Черкезова М.В. Русская литература в национальной
школе. - М.: Педагогика, 1981.
95. Чичинадзе 3. История осетин по грузинским источни-
кам. Тбилиси, 1915.
96. Шанский Н.М. Лингвистический анализ и лингвисти-
ческое комментирование художественного текста. В сб.: Рус-
ское языкознание и лингводидактика. - М., 1985.
97. Шегрен А. Осетинская грамматика. СПб, 1844.
98. Шейман Л.А. Искусство сопряжения художественных
культур // Литература в школе, 1972. - № 6. - С. 22.
——^ 239 ь’
99. Шейман Л.А. Стимулирование чтения художествен-
ных произведений на русском языке. В сб.: проблемы пре-
подавания русской литературы / Под ред. М.В. Черкезовой и
И.В.Андреевой. - Л.: Просвещение, 1989. - С. 25.
100. Щербаков В.И. Где искать Атлантиду // Знание. Знак
вопроса.-1990.-№9.
101. Яценко С. А. 0 преемственности мифологических об-
разов ранних и средневековых аланов. В сб. Проблемы этно-
графии осетин. Вып. 2. - Владикавказ, 1992. - С. 64.
СÆРГÆНДТÆ
Нартыэпос 3
I. Нарты кадджытæ - ирон адæмы эпос 3
II. Кадæггæнджытæ, сæ аивад æмæ сæ дæсныйад 18
III. Нарты кадджытæ æмбырдгæнджытæ
æмæ мыхуыры уадзджытæ 23
IV. Нарты кадджытæ иртасæн куысты истори 27
Историон-хъæбатырон зарджыты равзæрд „48
Советон заманы ирон фольклор 87
Æмбисæндтæ 108
Уыци-уыцитæ (базон-базонтæ) 116
Ирон хъæлдзæг ныхæстæ 125
Хетæгкаты Къостайы поэмæ «Фатимæ» 131
Культуроведческий подход к изучению осетинского
фольклора, древних и средневековых памятников
письменности и литературы (монография) 144
Введение. 144
I Истоки культуры осетинского народа 147
1. Исторические предпосылки и лингвистические
теории происхождения алано-осетин и осетинского
языка 147
2. Отражение истории народа и происхождения языка
в древних и средневековых памятниках письменности
и литературы 159
3. Мифотворчество и фольклор как факты осетинской
культуры 175
—^241 *?-——
//. Содержание и методика специального курса
«Осетинский фольклор, древние и средневековые
памятники письменности илитературы» 186
1. Предварительное комплексное комментирование 188
2. Комплексное комментирование 197
3. Историко-сопоставительные параллели
осетинского и русского народного творчества 211
4. Сопоставительный анализ осетинских
оригинальныхтекстов и их переводов
на русский язык в методическом аспекте 225
Заключение 232
Библиография 234
Научное издание
Айларты Зарæ
АДÆМОН СФÆЛДЫСТАДЫ ХÆЗНАДОН
(нарты эпос, зарджытæ, æмбисæндтæ,
уыци-уыцитæ, хъæлдзæг ныхæстæ)
Издано в авторской редакции
Технический редактор —А.Ю. Цопанова
Компьютерная верстка — Е.Н. Маслов
Дизайн обложки — Е.Н. Макарова
Подписано в печать 07.04.2020.
Формат бумаги 60x84 У16- Гарнитура шрифта «СатЬпа».
Усл. п.л. 14,0. Заказ № 21.
Отпечатано ИП Цопановой А.Ю.
362000, Владикавказ, пер. Павловский, 3.